College 4 - Afrikaanse Taalkunde - 2024-2025

DEPARTMENT OF LANGUAGES AND CULTURES AFRICAN LANGUAGES AND CULTURES INLEIDING IN DE AFRIKAANSE TAALKUNDE LES 4: FONETIEK EN FONOLOGIE Heidi Goes & Koen Bostoen - BA1 Afrikaanse Talen en Culturen - 2024-2025 met dank aan Hilde Gunnink & Minah Nabirye HUISWERK...

DEPARTMENT OF LANGUAGES AND CULTURES AFRICAN LANGUAGES AND CULTURES INLEIDING IN DE AFRIKAANSE TAALKUNDE LES 4: FONETIEK EN FONOLOGIE Heidi Goes & Koen Bostoen - BA1 Afrikaanse Talen en Culturen - 2024-2025 met dank aan Hilde Gunnink & Minah Nabirye HUISWERK 1: OPMERKINGEN 3 SOCIOLINGUÏSTISCHE BESCHRIJVING ̶ Over het algemeen goed tot heel goed ̶ Opmerkingen: ̶ Guthrie-code ̶ Aantal sprekers in Ethnologue: oppassen! ̶ Niet zomaar tekst overnemen zonder bronvermelding ̶ Bronnen volledig noteren (niet enkel Ethnologue maar volledige link) ̶ Bij websites: datum van raadpleging toevoegen ̶ Best ook: bronnen verkort noteren in de tekst en volledig in bibliografie (of in voetnoot) 4 HUISWERK 2: UITWERKING 5 HERHALING: FONEMEN EN ALLOFONEN ̶ Fonemen = contrastieve klanken in de fonologie van een specifieke taal te bewijzen met minimale paren ̶ Allofonen = niet-contrastieve klanken in de fonologie van een specifieke taal staan bvb. in complementaire distributie (aan te tonen!), of vrije variatie, of afhankelijk van de spreker Beide kunnen zowel klinkers als medeklinkers zijn! 6 HUISWERK [ɛ] achteraan? [ə] in het midden? 7 HUISWERK ̶ De klinker [ɛ] komt alleen voor na de volgende medeklinkers: = [ɲ], = [ʒ], = [ʃ], = [d͡ʒ], = [j], = [t͡ʃ ] ̶ De klinker [ə] komt in alle andere gevallen voor. Wat hebben de medeklinkers na [ɛ] gemeen? 8 HUISWERK ̶ De klinker [ɛ] komt alleen voor na de volgende medeklinkers: ñ = [ɲ], ž = [ʒ], š = [ʃ], ǰ = [d͡ʒ], y = [j], č = [t͡ʃ ] ̶ De klinker [ə] komt in alle andere gevallen voor. Wat hebben de medeklinkers na [ɛ] gemeen? Hayward, Katrina; Hayward, Richard J. (1999). "Amharic". Handbook of the IPA. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 44–51. Geciteerd in https://en.wikipedia.org/wiki/Amharic Palatalen! 9 HERHALING 10 HERHALING: HOE BESCHRIJF JE MEDEKLINKERS? 1. Plaats van articulatie: bilabiaal, alveolair, velair, etc. 2. Manier van articulatie: plosief, fricatief, affricaat, etc. 3. Stemhebbendheid stemloos, stemhebbend ̶ IPA Chart : luisteren en oefenen 11 HERHALING: HOE BESCHRIJF JE KLINKERS? 1. Positie van de tong: voor, midden, achter 2. Hoogte van de tong: hoog, halfhoog, halflaag, laag 3. Gerondheid: rond, ongerond IPA Chart: luisteren en oefenen 12 KLINKERSYSTEMEN 13 KLINKERSYSTEMEN Bron: Van Oostendorp 2011 (The Blackwell Companion to Phonology), geciteerd in interview van Berthold van Maris met Marc van Oostendorp in 14 Onze Taal (2011: 121) KLINKERSYSTEMEN De klinkerinventaris van een taal is vaak symmetrisch: evenveel voorklinker als achterklinkers, en van dezelfde hoogte Bijv. Arabisch /i, u, a/ Swahili /i, e, a, o, u/ Yoruba /i, e, ɛ, a, ɔ, o, u/ Nyamwezi /i, ɪ, e, a, o, ʊ, u/ 15 KLINKERSYSTEMEN Klinkersystemen maken vaak maximaal gebruik van de beschikbare ruimte - Dus een taal met drie klinkers gebruikt hoogstwaarschijnlijk /i, u, a/ > de drie maximaal verschillende klinkerfonemen (= symmetrisch) Zeldzaam of niet-bestaand: /i, e, a/ of /u, o, a/ (= niet symmetrisch) - Talen met vijf klinkers: meestal /i, e, a, o, u/ of /i, ɛ, a, ɔ, u/ (= symmetrisch) Zeldzaam of niet-bestaand: /e, ɛ, a, ɔ, o/ of /i, ɪ, e, ɛ, a/ (= niet symmetrisch) - Talen met zeven klinkers: meestal /i, e, ɛ, a, ɔ, o, u/ of /i, ɪ, e, a, o, ʊ, u/ (= symmetrisch) - Talen met negen klinkers: meestal /i, ɪ, e, ɛ, a, ɔ, o, ʊ, u/ (= symmetrisch) 16 OBSTRUENTEN, SONORANTEN NASALE KLINKERS, CORONALEN… 17 OBSTRUENT VS. SONORANT ̶ Obstruent: klanken waarbij de lucht wordt tegengehouden (stemloos en stemhebbend): altijd medeklinkers ̶ Stops ([p, t, k, b, d, ɡ]) ̶ Fricatieven [f, ɸ, θ, s, ʃ, x, v, β, z, ʒ, ɣ], ̶ Affricaten ([t͡ʃ], [d͡ʒ]) ̶ Sonorant: klanken waarbij de lucht wordt niet tegengehouden (meestal stemhebbend): klinkers, halfklinkers en medeklinkers ̶ Klinkers ̶ Halfklinkers of glijklanken (j, w) ̶ Liquidae of vloeiklanken (l, r) ̶ Nasalen (m, n) 18 OBSTRUENT VS. SONORANT Onderverdeling medeklinkers in het Nederlands Bron: Structuur en geschiedenis van het Nederlands :: Niederländische Philologie FU Berlin (fu-berlin.de) 19 ORALE EN NASALE KLINKERS - Orale klinkers: lucht gaat via de mond naar buiten - Nasale klinkers: lucht gaat via de mond en de neus naar buiten Bvb. Frans: un bon vin blanc Ook in Afrikaanse talen: Vb. 1. Ikwere (Niger-Congo, Nigeria) odo ‘vijzel’ vs. odõ ‘gele verf’ Vb. 2. Khoekhoe (Khoisan, Namibië) mũũ ‘bekijken’ 20 NASALE KLINKERS Verspreiding in Afrika Bron: Heine & Nurse 2008 21 CORONALE MEDEKLINKERS - Onder andere /s/, /t/, /n/, /l/, /d/, /z/, /r/ - Gevormd met voorste deel van de tong opgeheven vanaf neutrale positie - Dentalen, alveolairen, postalveolairen en palato-aveolairen - Kleine inspanning, makkelijk om ergens bij te voegen zoals bvb. /ks/ in extra - In het Arabisch = zonneletters in tegenstelling tot de maanletters Bronnen: Van Oostendorp 2011 (The Blackwell Companion to Phonology), geciteerd in interview van Berthold van Maris met Marc van Oostendorp in Onze Taal. 2011 p. 122 Matthews 1997 (Concise dictionary of Linguistics). Oxford/New York: Oxford University Press. 22 CORONALE MEDEKLINKERS - Onderscheid kan belangrijk zijn in Bantoe-talen - Bijv.: wel imbricatie bij coronalen, en geen imbricatie bij niet-coronalen ̶ Niet-coronalen in suffix: geen imbricatie met °-idi Vb. uit Kisolongo (H16) (Angola) (Veldwerk Heidi Goes 2020) Bavolokele. (°ba-vol-uk-idi) ‘They fell.’ yeel-uk-a ‘heal’ vs. yeel-uk-idi (°yeel-uk-idi) leemv-uk-a ‘forgive’ vs. leemv-uk-idi (°leemv-uk-idi) ̶ Coronalen in suffix: imbricatie met °-idi Vb. uit Kiyaka (H31) (DRC) (Van Den Eynde 1968; Ruttenberg 2000) sók-ún-á ‘pick (fruits)’ vs. sók-wéné (°sók-un-idi) bók-út-á ‘murmur’ vs. bók-wété (°bók-ut-idi) wóóng-úl-á ‘destroy’ vs. wóóng-wélé (°wóóng-úl-idi) 23 FONATIETYPES 24 DRIE FASEN VAN HET SPREKEN 1. De initiatie: de luchtstroom wordt in gang gezet, en begint het lichaam uit (of in) te stromen (subglottale systeem: longen en onderste deel luchtpijp) 2. De fonatie: de diffuse luchtstroom krijgt al dan niet een 'toon': hij brengt (bij voorkeur) de stembanden in trilling (glottale systeem: strottenhoofd en stembanden) 3. De articulatie: de luchtstroom wordt onderverdeeld in specifieke klinker- en medeklinkerklanken supraglottale systeem: bovenste deel luchtpijp, mondholte, neusholte) Bron: Van Oostendorp (2000) 25 KRAKENDE STEM (CREAKY VOICE) - Fonatietype of stemtechniek, ook gekend als “vocal fry” en laryngealisatie - De spreker gaat op het einde van de zin lager en krassend/rapsend spreken - Leidt tot een soort schorheid, ruwe stemkwaliteit, verlaagde toonhoogte - IPA: Typisch voor jonge, stedelijke vrouwen in Amerika, bijv. Kim Kardashian https://www.youtube.com/watch?v=urzF5LjN5kY Ook in het Nederlandse taalgebied, zowel in Vlaanderen als Nederland https://www.neerlandistiek.nl/2016/07/iedereen-doet-vocal-fry/ - Slecht voor je stembanden! 26 BREATHY VOICE - Fonatietype - Klanken met een hoge ademhalingsstroomsnelheid en een losse vorm van trilling van de stembanden (Ball & Rahilly, 1999; Ladefoged & Maddieson, 1996:48, 57, geciteerd in Van der Merwe & le Roux 2014). - Combinatie van stemhebbendheid en fluisteren - Medeklinkers met breathy voice zijn depressor-medeklinkers, met een verlagend effect op de toon van de lettergreep (toon: les 6) - IPA - Bijv. in Hindi: fonologisch gebruikt: Breathy Voice | Phonetics (australianlinguistics.com) 27 BREATHY VOICE In Bantoe-talen: - Bijv. in Nguni-talen zoals isiZulu, Setswana en Phuti (zone S, Zuid- Afrika) Bron: Uvelaphi 28 NATUURLIJKE FONOLOGISCHE KLASSEN Complementaire distributie is typisch niet willekeurig, maar wordt geconditioneerd door natuurlijke fonologische klassen Bijvoorbeeld in het Amhaars: [ɛ] komt voor na palatale medeklinkers Palatale medeklinkers vormen een natuurlijke fonologische klasse 29 FONOTAXIS 30 FONOTAXIS Fonotaxis: regels over de combinaties en volgorde van fonemen Fonotaxis is taalspecifiek Bijv. Nederlands /sp, st, sx/ Bvb. Engels: [str] is mogelijk, [sfl] is niet mogelijk In het Engels: phonotactics, niet phonotaxis!! 31 Niet verwarren/vertalen met phonotaxis: “The movement of an organism in relation to a sound source. For example, females are often attracted by the courtship song of a potential mate (i.e. positive phonotaxis), or animals may flee from the sound of a predator (i.e. negative phonotaxis).” (bvb. kikkers) In het Nederlands: taxie Phonotaxis - Oxford Reference 32 FONOTAXIS Lettergrepen bestaan uit - een begin (altijd een medeklinker of niet-syllabische klinker) - een kern (nucleus; altijd een klinker of syllabische medeklinker) en - een einde (coda; altijd een medeklinker of niet-syllabische klinker). Begin en einde zijn optioneel 33 FONOTAXIS Onset: ̶ Altijd een consonant ̶ Kan een consonantcluster zijn (meerdere consonanten achter elkaar) ̶ Kan afwezig zijn Nucleus: ̶ Meestal een klinker ̶ Verplicht ̶ Kan een toon dragen Coda: ̶ Altijd een medeklinker ̶ Kan een consonantcluster zijn ̶ Kan afwezig zijn 34 FONOTAXIS Lettergreepstructuur in het Nederlands: Onset – nucleus – coda /b u k/ > /buk/ ‘boek’ / st u l/ > /stul/ ‘stoel’ /b u kt/ > /buk/ ‘boekt’ Welke lettergreepstructuren heeft het Nederlands? 35 FONOTAXIS Fonotaxis is taalspecifiek: Nederlands: ̶ Consonantclusters (tot 4 consonanten, bvb. herfst) ̶ Codaconsonanten ̶ Nucleus is altijd een klinker Swahili: ̶ Geen consonantclusters ̶ Geen codaconsonanten ̶ Nucleus kan een klinker of een medeklinker zijn 36 VOCALISCHE CONSONANTEN In sommige talen kunnen consonanten de nucleus van een lettergreep vormen In dat geval gedragen ze zich als klinkers (vocalische consonanten): Veel voorkomende vocalische consonanten: ̶ Nasalen: bijv. Swahili m.to.to, n.chi ̶ Trills: bijv. Sanskrit, oorspronkelijk san.skrt ̶ Fricatieven (zeldzaam!): Lendu (Nilo-Saharaans, DRC) tsś ‘koe’, dzz̀ ‘prijs’, dzz̄ ‘zwart’ 37 FONOTAXIS Engels en Frans hebben een heel vrije lettergreepstructuur O.a. consonantclusters als coda (na klinkers) Bvb. /stændz/: /ndz/ is de coda Bantoe-talen hebben een heel strikte lettergreepstructuur (CVCV), geen consonantclusters, geen coda-consonanten Dus: Fonotactische verschillen tussen talen kunnen problemen opleveren bij ontlening Bvb. Engelse en Franse leenwoorden in Bantoe-talen 38 FONOTAXIS Lontomba (C35, DRC): Welke aanpassingen zie je? [dulumele] < drummer [konele] < corner [kempele] < keeper [dokotolo] < doctor [kopo] < cup Bron: Mola Mbemba 2021 (Phonological Rules Governing English Loanwords in Lontómbá Language) 39 FONOTAXIS Lontomba (C35, DRC): [dulumele] < drummer [konele] < corner Epenthese: invoegen van een klinker [kempele] < keeper om van een consonantcluster of [dokotolo] < doctor codaconsonant een nieuwe [kopo] < cup lettergreep te maken (=resyllabificatie) Maar ook: aanpassing van onbekende medeklinkers en klinkers En weglating van medeklinkers Bron voor de data: Mola Mbemba 2021 (Phonological Rules Governing English Loanwords in Lontómbá Language) 40 FONOTAXIS Afrikaanse talen hebben typisch heel weinig verschillende lettergreepstructuren Gesloten lettergrepen zijn soms enkel mogelijk met bepaalde consonanten, bvb. nasalen. Clusters van medelinkers zijn soms enkel toegelaten met bepaalde medeklinkers, bvb. /l/, /r/, /w/, /j/... Voorbeelden: ‒ Zulu (S42) uku-dla ‘to eat’ > CCV ‒ Lusoga (JE16) omu-twe ‘head’ > CGV oku-ly-a ‘to eat’ > CGV 41 OEFENEN 42 PULMONISCHE KLANKEN: OEFENEN 43 NIET-PULMONISCHE KLANKEN: OEFENEN 44 KLINKERS: OEFENEN 45 IPA-SYMBOLEN TYPEN Type IPA phonetic symbols - online keyboard (all languages) (typeit.org) IPA (SIL) keyboard (keyman.com) 46