College 2 - Introduction to African Linguistics (2024-2025) PDF

DEPARTMENT OF LANGUAGES AND CULTURES AFRICAN LANGUAGES AND CULTURES INLEIDING IN DE AFRIKAANSE TAALKUNDE LES 2 Koen Bostoen & Heidi Goes - BA1 Afrikaanse Talen en Culturen - 2024-2025 met dank aan Hilde Gunnink & Minah Nabirye NUTTIGE BRONNEN ̶ Ethnologue...

DEPARTMENT OF LANGUAGES AND CULTURES AFRICAN LANGUAGES AND CULTURES INLEIDING IN DE AFRIKAANSE TAALKUNDE LES 2 Koen Bostoen & Heidi Goes - BA1 Afrikaanse Talen en Culturen - 2024-2025 met dank aan Hilde Gunnink & Minah Nabirye NUTTIGE BRONNEN ̶ Ethnologue (https://www.ethnologue.com/) (UGENT!) SIL (Summer Institute of Linguistics) ̶ Glottolog (https://glottolog.org/) Max Planck Institute, in Jena, Germany ̶ JSTOR (https://www.jstor.org): artikels (UGENT!) 3 TAALFAMILIES VAN AFRIKA Afro-Aziatisch Nilo-Saharaans Niger-Congo Khoisan TAALFAMILIES VAN AFRIKA Joseph Greenberg. 1963. The Languages of Africa. 5 GREENBERG’S METHODOLOGIE Mass comparison: woorden van zoveel mogelijk talen met elkaar vergelijken 6 GREENBERG’S METHODOLOGIE Mass comparison: woorden van zoveel mogelijk talen met elkaar vergelijken 7 GREENBERG’S METHODOLOGIE Mass comparison: woorden van zoveel mogelijk talen met elkaar vergelijken 8 GREENBERG’S METHODOLOGIE Mass comparison: woorden van zoveel mogelijk talen met elkaar vergelijken 9 RECONSTRUCTIE Stap 1: mass comparison Stap 2: reconstructie 10 MASS COMPARISON: KRITIEK betekenis Arabic Urdu Turkish Swahili Malay ‘nieuws’ xabar- xabar haber habari khabar ‘tijd’ waqt- vaqt vakit wakati waktu ‘boek’ kitāb- kitāb kitap kitabu kitab ‘dienst’ xidmat- xidmatgari hizmet huduma khidmat ‘bedelaar’ faqīr- faqir fakir fakiri fakir 11 MASS COMPARISON: KRITIEK Leenwoorden: duiden niet op genetische verwantschap betekenis Arabic Urdu Turkish Swahili Malay ‘nieuws’ xabar- xabar haber habari khabar ‘tijd’ waqt- vaqt vakit wakati waktu ‘boek’ kitāb- kitāb kitap kitabu kitab ‘dienst’ xidmat- xidmatgari hizmet huduma khidmat ‘bedelaar’ faqīr- faqir fakir fakiri fakir 12 BASISWOORDENSCHAT Kans op leenwoorden verkleinen door gebruik te maken van basiswoordenschat: persoonlijke voornaamwoorden, telwoorden, lichaamsdelen Bijv. Swadesh-lijst: https://en.wikipedia.org/wiki/Swadesh_list#Final_Swadesh_list Leipzig-Jakarta-lijst Leipzig-Jakarta-lijst (op Ufora) Problemen: - ook basiswoordenschat wordt ontleend (bijv. telwoorden in Afrikaanse talen) - Bovendien: wat is basiswoordenschat? 13 MASS COMPARISON: KRITIEK Hawaiiaans Grieks aeto ‘adelaar’ aetós ‘adelaar’ noonoo ‘gedachte’ noũs ‘gedachte’ mele ‘zingen’ mélos ‘melodie’ lahui ‘mensen’ laós ‘mensen’ meli ‘honing’ méli ‘honing’ kau ‘zomer’ kaũma ‘hitte’ 14 MASS COMPARISON: KRITIEK TOEVAL!!! Hawaiiaans Grieks aeto ‘adelaar’ aetós ‘adelaar’ noonoo ‘gedachte’ noũs ‘gedachte’ mele ‘zingen’ mélos ‘melodie’ lahui ‘mensen’ laós ‘mensen’ meli ‘honing’ méli ‘honing’ kau ‘zomer’ kaũma ‘hitte’ 15 COMPARATIEVE METHODE Regelmatige klankcorrespondenties 16 EEN ALTERNATIEF VOOR MASS COMPARISON Greenberg: mass comparison ̶ Veel verschillende talen ̶ Ver bij elkaar uit de buurt ̶ Verre verwantschap Een andere benadering: bottom up ̶ Kleine groepen talen ̶ Dicht bij elkaar in de buurt ̶ Nauwe verwantschap 17 TEKORTEN IN GREENBERG’S CLASSIFICATIE ̶ 27 gebarentalen behorend tot minimum 8 verschillende afstammingslijnen ̶ Exogene talen (Afrikaans, Malagasy) ̶ Meer isolaten ̶ Vooral: minstens 8 verschillende afstammingslijnen Bron: Sands (2009) 18 PHYLUM VS. FAMILIE Familie: ̶ Bewezen genetische verwantschap ̶ Mogelijk onderdeel van een grotere familie Phylum: ̶ Hoogst mogelijke classificatie (dus geen deel van een grotere familie) ̶ Mogelijk niet-genetische eenheid ̶ Bijv. Khoisan: “talen met kliks die niet bij een andere familie horen” ̶ Papua: “talen op Papua-Nieuw-Guinea die niet Austronesisch zijn” 19 STATUS VAN EEN TAAL: EGIDS - Expanded Graded Intergenerational Disruption Scale Schaal ontwikkeld door Lewis & Simons (2010) - Meet de status van een taal in termen van overdracht en ontwikkeling of in hoeverre het bedreigd is - van 0 (internationaal) over 1 (nationaal), 2 (regionaal), 6b (bedreigd) naar 9 (slapend) en 10 (verdwenen) Bron: Lewis & Simons (2010) 20 STATUS VAN EEN TAAL: EGIDS 21 PHYLA VAN AFRIKA Afro-Aziatisch Niger-Congo Nilo-Saharaans Khoisan 22 PHYLA VAN AFRIKA Afro-Aziatisch Niger-Congo Nilo-Saharaans Khoisan 23 AFRO-AZIATISCH 24 AFRO-AZIATISCH ook buiten Afrika +- 10.000 jaar oud vroeger Hamito- Semitisch genoemd bijv. Arabisch, Amhaars, Somali, Berber, Hausa 25 AFRO-AZIATISCH: SUBCLASSIFICATIE Egyptisch Berber Koesjitisch Omotisch Semitisch Tsjadisch 26 AFRO-AZIATISCH: SUBCLASSIFICATIE Bron: Sands (2009) 27 AFRO-AZIATISCH: “HAMITO-SEMITISCH” Vroeger “Hamito-Semitisch” ̶ Semitisch werd al vroeg beschreven als taalfamilie ̶ Verband met andere talen/taalfamilies werd vermoed ̶ bijv. Joodse arts Judah ben Quraysh in de 9e eeuw legt een link tussen Berber, Hebreeuws, Aramees, Arabisch ̶ 19de eeuw: “Hamitisch” ̶ Egyptisch, Berber, Koesjitisch (Müller 1876) 28 AFRO-AZIATISCH: TYPISCHE KENMERKEN - grammaticaal geslacht gebaseerd op biologisch geslacht ̶ vb. Tuareg (Berber) a-măqqar ‘broer’ ta-măqqar-t ‘zus’ 29 AFRO-AZIATISCH: TYPISCHE KENMERKEN ̶ consonantale wortels Arabisch: malik ‘koning’ muluuk ‘koningen’ mulk ‘koningschap’ maalik ‘heersend’ mamluuk ‘overheerst’ 30 AFRO-AZIATISCH: TYPISCHE KENMERKEN ̶ consonantale wortels Arabisch: malik ‘koning’ muluuk ‘koningen’ mulk ‘koningschap’ maalik ‘heersend’ mamluuk ‘overheerst’ 31 AFRO-AZIATISCH: EGYPTISCH Egyptisch: Oud-Egyptisch: 1 van de oudst geattesteerde talen ter wereld (3000 vC - 300 AD) 32 AFRO-AZIATISCH: EGYPTISCH Koptisch gesproken tussen 400 - 1400 CE uitgestorven; alleen nog gebruikt als liturgische taal 33 AFRO-AZIATISCH: SEMITISCH deels buiten Afrika +- 50 talen Grote talen: Arabisch Amhaars Tigrinya 34 AFRO-AZIATISCH: SEMITISCH: ARABISCH > 382 miljoen sprekers +- 30 niet onderling verstaanbare varianten religieuze functie Bron: Ethnologue 35 AFRO-AZIATISCH: SEMITISCH: ARABISCH Bron: Ethnologue 36 AFRO-AZIATISCH: SEMITISCH: AMHAARS officiele taal van Ethiopië gestandaardiseerd +- 20 miljoen sprekers Geschreven met fidäl stamt af van Ge’ez 37 AFRO-AZIATISCH: SEMITISCH: TIGRINYA Eritrea (eerste taal) Ethiopië (vierde taal) +- 10 miljoen sprekers 38 AFRO-AZIATISCH: SEMITISCH: GE’EZ - Taal van het koninkrijk Axum, nu in deel van Ethiopië en Eritrea - Uitgestorven, maar nog gebruikt als liturgische taal - Eigen schrift: fidäl 39 AFRO-AZIATISCH: BERBER Taalcontinuum of zelfs dialectcontinuum 2000/3000 jaar oud Ook wel amazig/ tamazigt 40 AFRO-AZIATISCH: BERBER Eigen schrift: tifinaγ oorspronkelijk alleen in inscripties bewaard gebleven bij Tuareg Neo-tifinaγ in Marokko 41 AFRO-AZIATISCH: BERBER Eigen schrift: tifinaγ oorspronkelijk alleen in inscripties bewaard gebleven bij Tuareg Neo-tifinaγ in Marokko 42 AFRO-AZIATISCH: KOESJITISCH +- 30 talen Grootste talen: Oromo (macro-taal, 4 talen, Ethiopië) Somali (Somalië, Djibouti, Ethiopië, Kenia) Bron: Ethnologue 43 AFRO-AZIATISCH: OMOTISCH debat over classificatie: onderdeel van Cushitic (Greenberg) aparte familie waarschijnlijk tak binnen Afro- Aziatisch misschien Nilo-Saharaans? +- 30 talen +- 6,2 miljoen sprekers Zuid-West Ethiopië 44 AFRO-AZIATISCH: OMOTISCH debat over classificatie: onderdeel van Cushitic (Greenberg) aparte familie waarschijnlijk tak binnen Afro- Aziatisch misschien Nilo-Saharaans? +- 30 talen +- 6,2 miljoen sprekers Zuid-West Ethiopië 45 AFRO-AZIATISCH: TSJADISCH +- 150 talen grootste taal: Hausa slechts een kwart van de Tsjadische talen is beschreven 46 AFRO-AZIATISCH: TSJADISCH 47 AFRO-AZIATISCH: TSJADISCH Typische kenmerken: ̶ Pluractionals Getal op zelfstandig naamwoorden: hond, honden Getal op werkwoorden (Hausa): ci ‘eten’, ciccin ‘meerdere dingen eten’ 48 AFRO-AZIATISCH: TSJADISCH Typische kenmerken: ̶ Pluractionals fāsinjōjī duk sun mummutu ‘Alle passagiers stierven.’ zan tantambaye su ‘Ik vraag het aan hen (een voor een).’ 49 NIGER-CONGO 50 PHYLA VAN AFRIKA Afro-Aziatisch Niger-Congo Nilo-Saharaans Khoisan 51 NIGER-CONGO ook wel Niger-Kordofaans +-1500 talen Zes subgroepen (Greenberg): Benue-Congo } Kwa } Volta-Congo Atlantisch Mande Gur Adamawa-Eastern /Adamawa- Ubangi Kordofaans 52 NIGER-CONGO Bron: Sands (2009) 53 STAMBOOMMODEL 54 NIGER-CONGO: TYPISCHE KENMERKEN Naamwoordklassen Bijv. Nederlands: de boom, het boek Swahili: m-ti ‘boom’, ki-tabu ‘boek’ Lusoga: o-mu-ti ‘de boom’, e-ki-tabo ‘het boek’ Wolof (Atlantisch): xaj bi ‘de hond’, till gi ‘de jakhals’ Nederlands: een grot-e boom, een groot boek Swahili: m-ti m-kubwa, ki-tabu ki-kubwa Lusoga: mu-ti mu-bba, ki-tabo ki-bba 55 NIGER-CONGO: TYPISCHE KENMERKEN Naamwoordklassen Lusoga:o-mu-ti o-mu-bba gu-gwile Swahili: m-ti m-kubwa u-meanguka Wolof: bu-bərəb bə-məkəb bu-lɔlɔ ‘De grote boom is gevallen.’ 56 NIGER-CONGO: TYPISCHE KENMERKEN Werkwoordsextensies Swahili: kufunga ‘sluiten’ kufung-i-a ‘sluiten voor’ kufung-w-a ‘gesloten worden’ 57 NIGER-CONGO: TYPISCHE KENMERKEN Werkwoordsextensies Wolof: causatief -lu Tëj naa bunt bi Tëj-lu naa bunt bi sluit ik deur sluit-CAUS ik deur ‘Ik sluit de deur.’ ‘Ik laat [iemand] de deur sluiten.’ 58 NIGER-CONGO: TYPISCHE KENMERKEN Werkwoordsextensies Wolof Betekenis Vorm Middel -u Causatief -e, -al, -le, -lu, -loo Applicatief -e, -al Co-participatie -e, -oo, -ante, -andoo Antipassief -e Possessief -le 59 ATLANTISCH Geen genetische eenheid Bekende talen: ̶ Wolof (Senegal, 5 miljoen sprekers) ̶ Fula (ook: Pulaar/Pular/Fulfulde/ Peul, 25 miljoen sprekers) 60 MANDE Waarschijnlijk geen Niger-Congo maar een aparte familie (geen naamwoordklassen, geen werkwoordsextensies) Bekende talen: ̶ Bambara (Mali, 5-15 miljoen sprekers) ̶ Mandinka (Gambia, 1,5 miljoen sprekers) 61 GUR +- 70 talen Waarschijnlijk zonder Dogon Bekende talen: ̶ Moore (ook: Mossi), Burkina Faso, 7,5 miljoen sprekers 62 ADAMAWA Adamawa-Eastern (Greenberg) Eastern (=Ubangi) waarschijnlijk een aparte familie 63 UBANGI Waarschijnlijk een aparte familie Sango: creool gebaseerd op Ngbandi (Ubangi), nationale taal van CAR 64 VOLTA-CONGO Volta-Congo ̶ Kwa ̶ Kru ̶ Benue-Congo ̶ Bantoid ‒ Narrow Bantu = Bantu 65 VOLTA-CONGO Volta-Congo ̶ Kwa ̶ Kru ̶ Benue-Congo ̶ Bantoid ‒ Narrow Bantu 66 KWA ̶ +- 80 talen ̶ Van het woord kwa/kua ‘mens’ ̶ Bekende talen: ̶ Akan (Ghana, Ivoorkust, 30 miljoen sprekers) ̶ Ewe (Ghana, Togo, 3 miljoen sprekers) 67 KWA NAMEN Naam wordt bepaald door de dag van de week: Bron: The Ghanaian Tradition of Day Names and Everything You Need to Know About it | Hadithi Africa 68 KWA NAMEN ̶ Zondag: 'geassocieerd met het universum' ̶ maandag: geassocieerd met vrede’ ̶ dinsdag: 'geassocieerd met de oceaan’ ̶ woensdag: 'geassocieerd met spin/Ananse’ ̶ donderdag: 'geassocieerd met de aarde’) Kwame Nkrumah, Kofi Anan, ̶ vrijdag 'geassocieerd met vruchtbaarheid’ eerste president voormalig ̶ zaterdag: 'geassocieerd met God' van Ghana secretaris-generaal van de VN 69 BANTU = Narrow Bantu dicht bij Bantoid subgroup van Benue-Congo +- 500 nauwverwante talen ba-ntu = ‘mensen’ 70 BANTU Malcolm Guthrie (1948) 16 zones A-S groepen: 10, 20, 30… individuele talen: 11, 12, 13… 71 BANTU Bijv. Swahili: G42 zone G groep 40 G41: Tikuu G43: Pemba G44: Comoriaans 72 BANTU Updates van Guthries systeem: ̶ Zone J (deel van oosten van zone D en deel van westen van zone E), bvb. Lusoga JE16 verschillende systemen: ̶ Kinande JD42 ̶ Kinande D42 ̶ Kinande J42 ̶ Nieuw ontdekte talen, e.g. Fwe K402, Ndali M301 ̶ Dialecten, e.g. G42 Swahili, G42b Mombasa Swahili, G42d Unguja (=Zanzibar) Swahili 73 BANTU Guthries systeem is referentieel, geen genetische classificatie Sommige groepen lijken inderdaad een genetische eenheid te vormen, bijv. zone S Sommige groepen niet, bijv. zone K New Updated Guthrie List (NUGL) door Maho (2009): https://brill.com/fileasset/downloads_products/35125_Bantu-New- updated-Guthrie-List.pdf 74 BANTU Fylogenetische subclassificatie: - North-Western - Central-Western - West-Western - South-Western - Eastern 75 BANTU 76 NILO-SAHARAANS 77 PHYLA VAN AFRIKA Afro-Aziatisch Niger-Congo Nilo-Saharaans Khoisan 78 NILO-SAHARAANS +-200 talen Genetische eenheid onzeker 79 NILO-SAHARAANS Bron: Sands (2009) 80 NILO-SAHARAANS: SONGHAI ̶ Nilo-Saharaans volgens Greenberg ̶ Voormalig lingua franca ̶ Overeenkomsten met Mande, Gur, Berber 81 NILO-SAHARAANS: CENTRAL-SUDANIC +- 60 talen Aansluiting bij Nilo- Saharaans onzeker Vb: Efe, Asua (gesproken door pygmeeën) 82 NILO-SAHARAANS: NILOTIC +- 50 talen Duidelijke eenheid Bekende talen: ̶ Maasai (1,5 miljoen sprekers, Kenia/Tanzania) 83 NILO-SAHARAANS: NILOTIC ̶ Kalenjin taalcluster ̶ Bekende marathonlopers zoals Eliud Kipchoge, Wilson Kipsang Kip = ‘zoon van’ 84 KHOISAN 85 PHYLA VAN AFRIKA Afro-Aziatisch Niger-Congo Nilo-Saharaans Khoisan 86 KHOISAN “Kliktalen” https://www.youtube.com/watch?v=Nz4 4WiTVJww +- 30 talen Ernstig bedreigd bijv. N|uu http://www.youtube.com/watch?v=lV MHtquHlTM 87 KHOISAN Greenbergs Khoisan: ̶ Khoisan ̶ East African Khosian ̶ Hadza ̶ Sandawe ̶ South African Khoisan ‒ Northern ‒ Central ‒ Southern 88 KHOISAN Huidige classificatie ̶ Hadza: isolaat ̶ Khoe-Kwadi (Central Khoisan) waarschijnlijk inclusief Sandawe ̶ Kx’a (Northern Khoisan) ̶ Tuu (Southern Khoisan) 89 KHOISAN Bron: Sands (2009) 90 KHOISAN Kx’a & Tuu ̶ talen van de oorspronkelijke bevolking van zuidelijk Afrika ̶ Gesproken door jagers-verzamelaars Khoe-Kwadi ̶ Waarschijnlijk 2000 BP gemigreerd uit Oost-Afrika ̶ Gesproken door jagers-verzamelaars en veehouders 91 “OVERIGE” TALEN 92 “OVERIGE” TALEN ̶ Isolaten ̶ Creolen en pidgins ̶ Jongerentalen ̶ Exogene talen 93 ISOLATEN ̶ Isolaat: taal die bij geen enkele andere familie hoort ̶ Of: familie die maar 1 taal bevat 94 ISOLATEN Bron: Sands (2009) 95 ISOLATEN Problemen met de term “isolaat”: ̶ heeft de taal geen levende zustertalen, of zijn die talen nog niet bekend? ̶ heeft de taal geen levende zustertalen, maar wel dode? ̶ heeft de taal geen levende zustertalen, of zijn die talen nog niet voldoende geanalyseerd? 96 CREOLEN EN PIDGINS ̶ Bijv. Fanagalo (Zuid-Afrika) ̶ Vereenvoudigd Zulu met veel Engelse en Afrikaanse woorden ̶ Ontstaan voor communicatie in de mijnbouw, nu uitgestorven ̶ Werd ook ingezet als instrument van onderdrukking (“Kitchen Kaffir”): blanke minderheidsregering wilde voorkomen dat zwarte meerderheid Engels of Afrikaans leerde 97 JONGERENTALEN ̶ Bijv. Tsotsitaal/Iscamtho in Zuid-Afrika ̶ Sheng in Kenia ̶ Recent ontstaan in stedelijke gebieden, veel invloeden van internationale jongerencultuur ̶ Eerder sociolinguistisch register dan taal 98 EXOGENE TALEN ̶ Bijv. Afrikaans in Zuid-Afrika ̶ Malagasy in Madagascar ̶ Austronesisch ̶ Ook Afrikaanse (Bantu) invloeden 99 AFRABIA 100 AFRABIA Tom Güldemann 2017 (Toward a more systematic investigation of substrates: the case of Africa 101 AFRABIA Tom Güldemann 2017 (Toward a more systematic investigation of substrates: the case of Africa 102 SAMENVATTING 103 SAMENVATTING ̶ Vier taalfamilies (phyla) in Afrika (maar…) ̶ De genetische eenheid van sommige (Niger-Congo, Afro-Aziatisch) is overtuigender dan andere (Nilo-Saharaans, Khoisan) ̶ Talen classificeren is complex en kan makkelijk fout gaan ̶ Niet alle Afrikaanse talen vallen binnen de vier grote phyla 104 HUISWERK 105 HUISWERK Sociolinguistische schets van een Afrikaanse taal naar keuze Mogelijke bronnen: ̶ Ethnologue ̶ Glottolog ̶ Wikipedia – verifieer! (kijk naar de bronnen) ̶ Bantu: New Updated Guthrie List (link op Ufora) ̶ Nationale censusdata, wetenschappelijke publicaties (bibliotheek, google scholar) DEADLINE: 8 oktober Ongeveer een halve pagina + indien mogelijk een kaart 106