Εισαγωγή στην ψυχολογία της επικοινωνίας 2024 PDF

Εισαγωγή στην ψυχολογία της επικοινωνίας Ανθή Σιδηροπούλου Χειμερινό εξάμηνο 2024  Θεματικές ενότητες μαθήματος  Τι είναι η επιστημονική γνώση; Βασικές αρχές επιστημονικής έρευνας  Η επιστήμη της Ψυχολογίας  Επικοινωνιακοί παράγοντες: Ψυχολογικοί & Κοινωνικοί...

Εισαγωγή στην ψυχολογία της επικοινωνίας Ανθή Σιδηροπούλου Χειμερινό εξάμηνο 2024  Θεματικές ενότητες μαθήματος  Τι είναι η επιστημονική γνώση; Βασικές αρχές επιστημονικής έρευνας  Η επιστήμη της Ψυχολογίας  Επικοινωνιακοί παράγοντες: Ψυχολογικοί & Κοινωνικοί Ψυχαναλυτική προσέγγιση: δομή προσωπικότητας, μηχανισμοί άμυνας Γνωστικό σχήμα & Αναπαραστάσεις Ρόλοι & Στερεότυπα  Τι είναι επικοινωνία. Εισαγωγικοί ορισμοί: ένδειξη, σύμβολο, κώδικας, σημείο, γλώσσα, ομιλία, αλληλεπίδραση, κ.λπ.  Η «κλασική» επικοινωνιακή αλυσίδα (Πηγή ‐ Μήνυμα ‐ Δέκτης) Τέσσερα βασικά μοντέλα της γλωσσικής επικοινωνίας  Μη λεκτική επικοινωνία: σημειωτική, λειτουργίες, σώμα και γλώσσα στην αλληλεπίδραση  Συστημική προσέγγιση και ανάλυση των συναλλαγών  Το χωροχρονικό πλαίσιο της επικοινωνίας και τα τελετουργικά Ορθολογισμός (μέσω νοητικών συλλογισμών) Εμπειρισμός (μέσω βιωμένης εμπειρίας) Συνήθεια και πρόληψη (απλή έκθεση) Διαίσθηση (φαντασία, προκατάληψη, μοτίβα χωρίς αναλυτικές, επαγωγικές σχέσεις) Αυθεντία (άκριτη αποδοχή γνώσης από πηγή που θεωρείται αξιόπιστη) Η επιστημονική γνώση προκύπτει από την επιστημονική έρευνα, δηλαδή με τεχνικές που βασίζονται στη λογική και την εμπειρική διερεύνηση και κατευθύνονται από κάποια συγκροτημένη θεωρία ή ελέγχουν κάποια θεωρία, την κρίνουν, τη διευκρινίζουν, την εμπλουτίζουν ή την αμφισβητούν.  Ερευνητικές στρατηγικές και τεχνικές συλλογής δεδομένων Ποσοτικές Μη πειραματικές μέθοδοι Πειραματικές  Ερωτηματολόγια μέθοδοι  Δομημένη συνέντευξη  Πείραμα εργαστηρίου  Δομημένη παρατήρηση  Πείραμα πεδίου  Ανάλυση περιεχομένου  Οιονεί πείραμα  Μετανάλυση Ποιοτικές  Συνέντευξη  Αφηγήσεις ζωής  Ομάδες εστίασης  Παρατήρηση  Ανάλυση περιεχομένου  Διατύπωση Παραγωγή της υποθέσεων/ ερωτημάτων επιστημονικής έρευνας Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας Διερεύνηση της υπόθεσης/ ερωτημάτων Επιβεβαίωση ή μη υπόθεσης/ Απάντηση στα ερωτήματα Ενσωμάτωση ευρημάτων στην υπάρχουσα θεωρία  Η επιστήμη της ψυχολογίας Ως ψυχολογία ορίζεται η επιστημονική μελέτη της συμπεριφοράς και των νοητικών διεργασιών. 1879 ‐ Πρώτο ψυχολογικό εργαστήριο Λειψία, Γερμανία Σύγχρονες θεωρήσεις της ψυχολογίας (α) βιολογική (β) συμπεριφοριστική (γ) γνωστική (δ) ψυχαναλυτική Wilhelm Wundt (ε) υποκειμενιστική (1832‐1920)  Επικοινωνία και Ψυχολογία Τέλη 1940 – Αρχές 1950: Απόψεις Θεωρία της ψυχολόγων και ψυχιάτρων βασισμένες πληροφορίας (Wiener, σε στοιχεία από την κυβερνητική και τη 1947): Ορίζεται ως η θεωρία της πληροφορίας αποτελούν τις θεωρία πολύπλοκων πρώτες συστηματικές απόπειρες αυτοελεγχόμενων συστημάτων και μελέτης της επικοινωνίας ως κεντρικής επικοινωνιών τόσο ανθρώπινης εμπειρίας. στους ζώντες οργανισμούς όσο και Δύο βασικοί τομείς της ψυχολογίας στις μηχανές. μελέτησαν ζητήματα επικοινωνίας: Η κοινωνική ψυχολογία και η κλινική ψυχολογία.  Τομείς της ψυχολογίας που εφαρμόζονται στο πεδίο της επικοινωνίας Κοινωνική ψυχολογία: Hovland (Πανεπιστήμιο Επικεντρώθηκε στη μελέτη Yale, δεκαετία 1940) της διαπροσωπικής Χαρακτηριστικά εμπειρίας και της ερεθίσματος (ή πηγής) επικοινωνίας στις ομάδες, καθώς και στην εφαρμογή τα οποία μειώνουν ή επικοινωνιακών μοντέλων σε αυξάνουν τις ζητήματα κοινωνικής επιδράσεις της επιρροής, πειθούς και πειθούς. αλλαγής των στάσεων και της συμπεριφοράς. Κλινική ψυχολογία & ψυχιατρική: Η επικοινωνία αποτελεί ένα βασικό μέσο ψυχικής επούλωσης. Παθολογική συμπεριφορά = Διαταραγμένη επικοινωνία Θεραπευτική συμπεριφορά = Ικανοποιητική λεκτική και μη λεκτική αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων Όταν θέλουμε να κατανοήσουμε την επικοινωνία πρέπει να συνυπολογίζουμε: Την ατομική κοινωνική συμπεριφορά Τις Τις συλλογικές διαπροσωπικές διεργασίες σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις που τις αφορούν Τις ομαδικές δράσεις  Επικοινωνιακοί παράγοντες Ψυχολογικοί Κοινωνικοί Γνωστικές Προσωπικότητα Ρόλοι διεργασίες Αναπαραστάσεις Σχήματα Η προσωπικότητα αντιπροσωπεύει τα χαρακτηριστικά του ατόμου που εξηγούν τους σταθερούς τύπους συναισθήματος, σκέψης και συμπεριφοράς (Pervin & John, 1997/1999). Συνίσταται σε μια εσωτερική οργάνωση του ψυχισμού, δηλαδή σε μια ολοκληρωμένη και δυναμική δομή που διασφαλίζει τη σχετική ενότητα, απαρτίωση και τη χρονική συνέχεια του συνόλου των συστημάτων που αναφέρονται στην ιδιαιτερότητα του ατόμου.  Στην επιστήμη της ψυχολογίας υπάρχουν πολλές προσεγγίσεις της προσωπικότητας… …και δεν αποδίδουν όλες την ίδια σημασία στη δομή της προσωπικότητας ως προς την επίδραση της στη συμπεριφορά έναντι των συνθηκών εντός των οποίων εκδηλώνεται. Ψυχανάλυση: Δίνει μεγάλη Συμβολική αλληλεπίδραση: έμφαση στο «ψυχικό Δίνει μεγαλύτερη έμφαση όργανο» και στις στην κοινωνικοποίηση, στην ασυνείδητες διεργασίες ως αλληλεπίδραση και στο προς τη διαμόρφωση της πολιτισμικό πλαίσιο εντός συμπεριφοράς του οποίου λαμβάνει χώρα η συμπεριφορά Συμπεριφορά και επικοινωνιακές δραστηριότητες Ανεπίγνωστο επίπεδο: Επιθυμίες, κίνητρα, αξίες Προδιαθέσεις: Ο εκάστοτε τρόπος με τον οποίο το άτομο τοποθετείται απέναντι στο περιβάλλον του. Όταν ένα άτομο Α επικοινωνεί με ένα άτομο Β Το Β μπορεί να διαμορφώσει μια εικόνα για την Β προσωπικότητα του Α μέσα από τις δικές του Πεποιθήσεις «αυτόματες και ερμηνείες», βεβαιότητες, «αυτόματες» βεβαιότητες και Α ερμηνείες πεποιθήσεις Ψυχαναλυτική θεωρία της προσωπικότητας Ο ψυχισμός αποτελεί μια δεξαμενή «πρωτόγονων» και απωθημένων ενορμήσεων που επιζητούν να γίνουν πράξη έτσι ώστε η θεμελιώδης τελικότητα τους να πραγματωθεί, δηλαδή να επέλθει ικανοποίηση. Οι ηθελημένες και μη συμπεριφορές προδίδουν επιθυμίες, ανάγκες και κίνητρα (συνειδητά ή μη).  1 η τοπική θεωρία (Freud, 1900) συνειδητό προσυνειδητό Απωθημένα στοιχεία: Υπόκεινται σε ασυνείδητο σύγκρουση και λογοκρισία και δεν τους επιτρέπεται η πρόσβαση στη συνείδηση  2 η τοπική θεωρία (Freud, 1923) Το εγώ επιτρέπει την εξωτερίκευση των Αυτό Υπερεγώ ενορμήσεων του αυτό, κινητοποιώντας αμυντικούς και προσαρμοστικούς μηχανισμούς, λαμβάνοντας υπόψη τις απαιτήσεις της πραγματικότητας, δηλαδή του υπερεγώ.  Ο άνθρωπος υπόκειται σε δυνάμεις εσωτερικής και εξωτερικής προέλευσης (Lewin, 1951): Εσωτερικής προέλευσης: Ρητά, άρρητα Αυτές οι δυνάμεις ασκούνται στο άτομο, και ασυνείδητα κίνητρα, προσωπική δημιουργούν ανάγκες οι ιστορία του κάθε ατόμου και με τον οποίες γεννούν τάσεις. τρόπο που εμπλέκεται σε κάθε Συνεπώς, παράγονται κατάσταση. συμπεριφορές έτσι ώστε να μειωθούν οι τάσεις Εξωτερικής προέλευσης: Πιέσεις που μέσω της ικανοποίησης προέρχονται από το περιβάλλον των αναγκών. Οι δυνάμεις Αρνητικές: Θετικές: Ανάγκες επίτευξης μπορούν να είναι Δυσάρεστες/απειλητικές στόχων, εκπλήρωσης, καταστάσεις. πραγμάτωσης. Παράγουν θετικές ή αρνητικές Παράγουν συμπεριφορές συμπεριφορές προσέγγισης. αποφυγής.  Μηχανισμοί που δρουν στην επικοινωνία Προβολή: Σε μια επικοινωνιακή πράξη το άτομο Α αποδίδει τις δικές του σκέψεις και συναισθήματα στο άτομο Β. Έτσι, το άτομο δικαιολογεί την στάση του απέναντι στο άτομο Β. Πηγή εικόνας: https://www.inkblotadverti sing.com/blog/2021/1/11/b ehavioral‐science‐nudges‐ and‐projection‐bias  Άμυνα: Στόχος του μηχανισμού είναι η διατήρηση της εσωτερικής ισορροπίας του ατόμου, όταν αυτή «απειλείται» από προσλαμβανόμενα ερεθίσματα, τα οποία έρχονται σε ρήξη με τους κανόνες και τις αξίες του. Ενεργοποίηση φίλτρου επιλεκτικής Επιλεκτική απομνημόνευση (απαλοιφή προσοχής και αντίληψης της δυσάρεστης πληροφορίας) Πιθανές προσαρμοστικές αντιδράσεις Αμυντική ερμηνεία (μετατροπή της πληροφορίας ώστε να συμβαδίζει με το Άρνηση αξιοπιστία της πηγής σύστημα στάσεων του ατόμου) Αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο είναι δομημένο το γνωστικό σύστημα και οι νοητικές λειτουργίες. Οι λειτουργίες αυτές είναι ταυτόχρονα Ο όρος προσδιορίζει: ατομικές και κοινωνικές. Τις διεργασίες επεξεργασίας Εξαρτώνται από το της πληροφορίας. κοινωνικό περιβάλλον Διεργασίες, όπως η αντίληψη δραστηριοποίησης του και οι συγκινήσεις. ατόμου και αναπτύσσονται μέσα από ειδικούς κοινωνικούς κανόνες. Οι πληροφορίες που κατέχει το άτομο σχετικά με τον κόσμο και τον εαυτό του οργανώνονται στη βάση συνδυασμών που προκύπτουν από τη συνάφεια του νοήματος. Κάθε σύνολο συναφών πληροφοριών ονομάζεται γνωστικό σχήμα. Τα γνωστικά σχήματα είναι οργανωμένες πληροφορίες στο νου του ατόμου, ενώ μπορεί να περιλαμβάνουν και αισθήσεις, συναισθήματα και διαπροσωπικές εμπειρίες. Οι διεργασίες των γνωστικών σχημάτων εμπεριέχουν την αλληλεπίδραση… Εισερχόμενες πληροφορίες Ανθρώπινη εμπειρία Υπάρχουσα εμπειρία του ατόμου  Η διεργασία δια της οποίας επιχειρούμε να γνωρίσουμε και να καταλάβουμε τους άλλους (Baron & Byrne, 1997) Καταλήγουμε σε συμπεράσματα σχετικά με το άλλο Οργανώνουμε την άτομο, αποδίδοντας πληροφορία, ώστε σε αυτό κάποια να νιώθουμε ότι Επιλέγουμε την χαρακτηριστικά έχουμε συνεκτική πληροφορία, εικόνα εστιάζοντας σε μια όψη του προσώπου ή της συμπεριφοράς  Πειράματα σχηματισμού πρώτης εντύπωσης Ομάδα Α – έξυπνος, επιδέξιος, εργατικός, ζεστός, αποφασισμένος, πρακτικός, συνετός Ομάδα Β ‐ έξυπνος, επιδέξιος, εργατικός, ψυχρός, αποφασισμένος, πρακτικός, συνετός Solomon Asch (1907 ‐ 1996) Ο Asch ζήτησε από τους συμμετέχοντες να σχηματίσουν μια εντύπωση για έναν άνθρωπο με Πηγή εικόνας: https://link.springer.com/refer βάση τις παραπάνω πληροφορίες. enceworkentry/10.1007/978‐ 1‐4419‐0463‐8_346  Άρρητη θεωρία της προσωπικότητας (Bruner & Taguiri, 1954⸱ Leyens, 1983/1996) Οι διάσπαρτες και αποσπασματικές πληροφορίες που εισέρχονται στο γνωστικό σύστημα, αποκτούν συνοχή και ειρμό με βάση την προϋπάρχουσα στέρεα οργανωμένη και κοινωνικά επικυρωμένη γνώση. Στο πλαίσιο της άρρητης θεωρίας της προσωπικότητας, τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του κάθε ανθρώπου είναι εκ των προτέρων δεδομένα μέσω του κοινού νου εν είδει αυτόματου και τυποποιημένου πορτραίτου. Όταν δεν έχουμε αρκετές πληροφορίες για ένα πρόσωπο, ενεργοποιείται το πορτρέτο και εξάγουμε συμπεράσματα για τα χαρακτηριστικά του.  Πώς διαμορφώνονται οι γνωστικές δομές; Μέσω των αναπαραστάσεων της δηλωτικής γνώσης Οι πληροφορίες οργανώνονται σύμφωνα με μια υποκειμενική Γραμμικές σειρά που διευκολύνει τη Δηλωτική συγκράτηση τους στη μνήμη, αντιληπτικές καλύπτοντας τα κενά με γνώση: αναπαραστάσεις πληροφορίες που διαθέτει ήδη, ώστε η αναπαράσταση να είναι Η γνώση που ολοκληρωμένη. διαθέτει το άτομο για Δημιουργούνται πράγματα, κυρίως από το γεγονότα, Σημασιολογικές νόημα το οποίο αναπαραστάσεις καταστάσεις. αποδίδει το άτομο στις εμπειρίες. Στο πλαίσιο της αναπαράστασης της επικοινωνιακής περίστασης μπορούμε να διακρίνουμε τρία σημαντικά στοιχεία: (Α) Την αναπαράσταση του εαυτού με μία μύχια και μία δημόσια συνιστώσα. Μύχια εικόνα: Η ιδιωτική εικόνα, η οποία είναι ενσυνείδητη και υπό τον έλεγχο του ατόμου. Δημόσια εικόνα: Το αποτέλεσμα της διαχείρισης/ελέγχου της ιδιωτικής εικόνα και τα χαρακτηριστικά που αντιλαμβάνεται ο περίγυρος του ατόμου. Περιλαμβάνει και εκείνα τα χαρακτηριστικά που προσλαμβάνει ο περίγυρος από τις ιδιότητες του ατόμου (π.χ. κοινωνική θέση) και επηρεάζουν την τελική πρόσληψη της εικόνας. (Β) Την αναπαράσταση του άλλου, δηλαδή την εικόνα των ψυχολογικών, των γνωστικών και των κοινωνικών χαρακτηριστικών. (Γ) Την αναπαράσταση των συμφραζόμενων και του περίγυρου, καθώς και του «έργου». Κάθε κατάσταση στην οποία εμπλέκεται το άτομο έχει αφ’ ενός ένα κοινωνικό ορισμό, αφ’ ετέρου μια ιδιαίτερη σημασία. Ανάλογα με αυτούς τους ορισμούς και σημασίες ενεργοποιούνται διαφορετικά επικοινωνιακά μέσα. Η αντίληψη των συμφραζομένων και του περίγυρου είναι χρήσιμη για την κατανόηση των μηνυμάτων που προέρχονται από τους άλλους. Είναι το οργανωμένο σύνολο πληροφοριών, των πεποιθήσεων, των στάσεων, των απόψεων που έχει ένα άτομο ή μία συλλογικότητα ως προς κάποιο δεδομένο αντικείμενο. Πρόκειται για έναν τρόπο νοηματοδότησης της καθημερινής εμπειρίας, για μια μορφή κοινωνικής γνώσης, για ένα είδος «λειτουργικής κοσμοθεωρίας», που συχνά ονομάζουμε «κοινό νου» σε αντιδιαστολή με την επιστημονική γνώση και σκέψη.  Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις… … συγκροτούνται μέσω των καθημερινών εμπειριών, καθώς και μέσω πληροφοριών, γνώσεων και τρόπων σκέψης που τα άτομα δέχονται και μεταδίδουν με την παράδοση, την εκπαίδευση και την κοινωνική επικοινωνία. Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις έχουν μια ισχυρή κοινωνική διάσταση: Γεννιούνται σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο, διαδίδονται, κυκλοφορούν και εξελίσσονται μέσω της κοινωνικής επικοινωνίας και χρησιμεύουν στην κατανόηση του κόσμου, την αλληλεπίδραση με τους άλλους και τον έλεγχο του κοινωνικού περιβάλλοντος. κοινωνικών αναπαραστάσεων Κάθε κοινωνική αναπαράσταση είναι η διεργασία μέσω της οποία εγκαθίσταται η σχέση κάποιου πράγματος και κάποιου κοινωνικού υποκειμένου. Είναι αυτόνομη (ατομική ή συλλογική) δημιουργική Κρίσιμα συστατικά των διεργασία, η οποία φέρνει στο νου αυτό το κάτι που απουσιάζει και έχει σημασία. Σε κάθε σημασία αντιστοιχεί και μια εικόνα, μέσω της απτο‐αισθητής και της έννοιας‐ιδέας. Το απτό‐αισθητό και η έννοια‐ιδέα αποτελούν όψεις τις ίδιας δομής. Σε αυτή τη διεργασία υπάρχει πάντα κάτι το κοινωνικό: τα συλλογικά συμβολικά και περιγραφικά στοιχεία, τα οποία επηρεάζουν τη συμπεριφορά και χρησιμεύουν στην έκφραση του υποκειμένου. Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις παραπέμπουν στην ιστορική, κοινωνική και πολιτισμική διάσταση των ανθρώπινων φαινομένων, εξαιτίας της σχέσης τους με τη γλώσσα, την ιδεολογία, το κοινωνικό φαντασιακό, και τον ρόλο τους στην κατεύθυνση της συμπεριφοράς και των κοινωνικών πρακτικών.  Κάθε άτομο τοποθετημένο σε ένα υπαρκτό, αντικειμενικά παρατηρήσιμο σύστημα οικογενειακών δομών, φύλων, ηλικιών, επαγγελμάτων, επίσημων ή άτυπων ομάδων έχει μια κοινωνική θέση. Υπάρχει μια αμοιβαία προσμονή κοινωνικών ρόλων, η οποία καθορίζει την αμοιβαία αντίληψη και προσέγγιση, την επικοινωνία και την εξέλιξη της σχέσης ανάμεσα στα πρόσωπα. Ο ρόλος συνδέεται με ό,τι θεωρείται Συνεπώς, ο ρόλος αποτελεί μια σωστό και πρέπον σε μια κοινωνία ή δυναμική και αλληλεπιδραστική κοινωνική ομάδα και εμπεριέχει μια δομή, εντός της οποίας αντιλήψεις κατάλληλη συμπεριφορά. Ωστόσο, και συμπεριφορές ρυθμίζονται εν τη στις ατομοκεντρικές κοινωνίες εξελίξει. ενδείκνυται το προσωπικό στυλ.  Συγκρούσεις ρόλων Στις σύγχρονες σύνθετες κοινωνίες Τότε αναδύονται τα άτομα ανήκουν σε πολλές ενδοψυχικά και διαφορετικές και συχνά σχεσιακά αντιτιθέμενες ομάδες ενώ προβλήματα, τα ενδέχεται να κατέχουν θέσεις οποία τα άτομα όπου τα πρότυπα ρόλου είναι αντιμετωπίζουν ασαφή ή μη καθολικά αποδεκτά επιτυχώς ή λόγω της ταχείας και άνισης ανεπιτυχώς. κοινωνικής αλλαγής. Μπορεί να Σε αυτές τις περιπτώσεις επιφέρει σύγχυση, πίεση, εντοπίζεται ένα σημείο τομής απογοήτευση, αντιθετικών προτύπων συμπεριφοράς και ενδέχεται να ματαίωση, αν δεν αναδυθεί η σύγκρουση των ρόλων. επιφέρουν κοινωνική αλλαγή. Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις, τα οποία εφαρμόζει ο άνθρωπος για να κατανοήσει και να ερμηνεύσει τον κόσμο μπορούν να διευκολύνουν ή να δυσχεράνουν την επικοινωνία… Αντιστοιχούν σε μια ευρύτερη διεργασία Τα στερεότυπα αποτελούν γνωστικές σχηματοποίησης του περιβάλλοντος, η οποία δομές ή αναπαραστάσεις που καθορίζουν παρά τον άκαμπτο και το πώς θα γίνουν αντιληπτά τα μέλη μιας υπεραπλουστευτικό κοινωνικής κατηγορίας. χαρακτήρα της, έχει Συνήθως αποκρυσταλλώνονται γύρω σημαντικές διαστάσεις: 1. Την απόδοση των ίδιων από μερικές λέξεις χαρακτηριστικών σε Έχουν έντονα συναισθηματικά και όλα τα μέλη μιας αξιολογικά στοιχεία (προκαταλήψεις) κατηγορίας, Μπορεί να οδηγήσουν σε 2. την «καλύτερη» κατανόηση τους και συμπεριφορές διάκρισης 3. την πρόβλεψη της συμπεριφοράς τους. Πείραμα – Εντυπώσεις για την προσωπικότητα με βάση τα εθνοτικά στερεότυπα Gregory Razran (1950) 1η φάση – Οι συμμετέχοντες παρατηρούν φωτογραφίες ταυτότητας με συμπαθητικά και «εθνικά ουδέτερα» πρόσωπα και καλούνται να αξιολογήσουν κάθε φωτογραφία συμπάθεια, ομορφιά, νοημοσύνη, ευθυμία, δύναμη χαρακτήρα, φιλοδοξία 2η φάση – Δύο μήνες μετά, οι φωτογραφίες αποκτούν ονοματεπώνυμο τυπικό αμερικάνικο, ιρλανδικό, ιταλικό, εβραϊκό