1. GAIA: IZAKI BIZIDUNAK: SISTEMA KONPLEXUAK PDF

1. GAIA: IZAKI BIZIDUNAK: SISTEMA KONPLEXUAK 1. ORGANISMO ZELULABAKAR ETA ZELULANIZTUNAK Gizaki guztiak ZELULAK izeneko oinarrizko unitatez osatuta daude. Zelulak: materia biziko oinarrizko unitateak dira, inguratzen duen mintz batez, zitoplasma izeneko barne-espazio batez eta material genetiko...

1. GAIA: IZAKI BIZIDUNAK: SISTEMA KONPLEXUAK 1. ORGANISMO ZELULABAKAR ETA ZELULANIZTUNAK Gizaki guztiak ZELULAK izeneko oinarrizko unitatez osatuta daude. Zelulak: materia biziko oinarrizko unitateak dira, inguratzen duen mintz batez, zitoplasma izeneko barne-espazio batez eta material genetikoa duen zelulanukleo batez osatuak. 1. ORGANISMO ZELULABAKAR ETA ZELULANIZTUNAK Zelula mota guztiek mekanismo oso antzekoak erabiltzen dituzte energia lortzeko, eta hondakin-produktuak ere modu bertsuan ezabatzen dituzte. Bi zelula mota daude. Zelula prokariotoa: ez dute bilgarri nuklearrik eta material genetikoa zitoplasman sakabanatuta dago (arkeobakterioak, bakterioak eta alga berdeurdinduak/zianobakterioak) Zelula eukariotoa: material genetikoa kokatzen den bilgarri nuklearra dute. Prokariotak baino handiagoak eta konplexuagoak. 1. ORGANISMO ZELULABAKAR ETA ZELULANIZTUNAK Organismo bateko zelula-kopuruaren arabera, honako hauek bereizten dira: * Organismo zelulabakarra: zelula bakarra dute, prokariota edo eukariotoa izan daitekeena, autorregulatzen dena eta bizitza independentea duena (algak, amebak, protozooak, onddoak). Organismo zelulabakarrak ingurunera egokitzeko elkartu daitezke. Ez dira maila zelulaniztunean sartzen, zelula bakoitzak bere funtzio guztiak egiten baititu (zianobakterioak). * Organismo zelulaniztuna: zelula batek baino gehiagok osatzen dituzten izaki bizidunak (animaliak edo landareak). - Organismo horien barruan hainbat konplexutasun-maila bereiz daitezke. 1. ORGANISMO ZELULABAKAR ETA ZELULANIZTUNAK ATOMOAK MOLEKULAK ORGANULUAK ZELULA Ehunak: funtzio berak dituzten eta jatorri bera duten (epiteliala, konjuntiboa, muskularra) zelula oso antzekoen multzoa. Organoak: hainbat ehunez osatutako unitate estruktural eta funtzionalak, ekintza zehatzak egiteko (birika, bihotza, bizepsak). Organismo zelulaniztunak Sistemak: antzeko organoen multzoak, ehun berberekin osatuak, baina egiten dituzten ekintzak independenteak izan daitezkeenak (muskuluak, hezurrak). Aparatuak: haien artean oso desberdinak izan daitezke baina funtzio bat betetzeko koordinatuta dauden organo-multzoa (digestio-aparatua, iraitz-aparatua). ARIKETAK Egin ezberdintasunen taula bat zelula eukariotoaren eta zelula prokariotoaren artean. (Marraztu biak) Aukeratu aparatu bat (digestio-aparatua, iraitz-aparatua, arnas aparatua…) eta esan nola dagoen osatuta, ehunetatik hasita aparatu osoa osatu arte 2. ZELULA ESPEZIALIZAZIOA. ABANTAILAK ETA DESABANTAILAK. Izaki ZELULABAKAR batek ezin du tamaina jakin bat gainditu: hazkunde-muga du, zelula-bolumenaren eta truke-azaleraren arteko erlazioa dela eta. - Luzeraren gehikuntza-----Bolumena kuboan hazten da (v3) eta azalera karratuan bakarrik (s2) → JASANGAITZA/INSOSTENIBLE Hazkunde mugaturako irtenbideren bat: hasierako zigoto zelula batetik eratorritako izaki zelulaniztunak sortu. Zelulaniztun organismoek funtzio zehatzak betetzen dituzten zelulak dituzte → zelula espezializatuak 2. ZELULA ESPEZIALIZAZIOA. ABANTAILAK ETA DESABANTAILAK. Izaki zelulaniztun baten zelulek informazio genetiko bera dute, gurasoengandik jasota Espeziearen edozein zelula-motatan garatu daitezke, honi espezializazioa deitzen zaio Totipotentzia: zelula batek edozein zelula-motatan espezializatzeko edo bereizteko duen gaitasuna. Zigotoa (zelula totipotentea) zatitzen da zelula ama pluripotenteetan. Pluripotenteak ama zeluletan (odola/bestelakoak) zatitzen dira, eta hauek zelula espezializatuen (totipotentzia galtzen dute) DEFINIZIOAK Zelula totipotenteak: hazi daitezke eta organismo oso bat osatu dezakete. ADIBIDEZ: ZIGOTO Zelula pluripotenteak: hauek ezin dute organismo oso bat osatu, baina bai hiru enbrioi leinuei dagokien beste edozein zelula mota. Zelula unipotenteak: guraso-zelula ere esaten zaie zelula amei, eta zelula mota bakar batean bereizteko gaitasuna dute. 2. ZELULA ESPEZIALIZAZIOA. ABANTAILAK ETA DESABANTAILAK. - Zelula espezializatuek totipotentzia galtzen dute eta beren funtzioari lotutako informazioa bakarrik irakurri dezakete. - Zelulaniztun organismoetan ugalketa kontrolatzeko geneak daude. Zelulek taldeka lan egiten dute ---- ezin dute bakarrik ugaldu kontrolik gabe. Zelula kontrolik gabe ugaltzen bada ------- MINBIZIA. Zelula multipotente -------- zelula batzuek zelula mota batzuk sortzeko gaitasune dute ADIB: Hezur-muin zelulak- globulu gorrietan edo zurietan espezializatu daizteke https://www.youtube.com/watch?v=1gMtXu6eNEc 3. BARNEKO INGURUNEA ETA HOMEOSTASIA Organismo zelulaniztun guztiek inguratzen zaien likidoarekin substantziak trukatzen dituzte. Giza gorputzaren % 60 inguru likidoa da. Eta gehiena zelularen barruan dagoen arren (zelula barneko likidoa), ia heren bat kanpoan dago (zelulaz kanpoko likidoa). Zelulaz kanpoko likidoa likido interstizialez (zelulak eta ehunak bainatzen dituena) eta likido plasmatikoz (odol-uholdean etengabe mugitzen dena) osatuta dago → hau guztia zirkulazio-uholdearen parte da. Zelula guztiek zelulaz kanpoko likidoarekin substantziak trukatzen dituzte eta horrela haien biziraupena bermatzen dute 3. BARNEKO INGURUNEA ETA HOMEOSTASIA Zelularteko likidoa likido plasmatikoarekin nahasteko prozesu etengabean dago, zelulen biziraupena bermatzen baldintza homogeneoak mantenduz. Homeostasia: barne ingurunea konstante mantentzean datza. Aldaketak badaude muga estuen artean mantentzen dira, zelula eta organo bakoitzak parte hartzen du oreka hau bermatzeko. 4.ANIMALIA EHUNAK: DEFINIZIOA ETA EZAUGARRIAK Ehuna: antzeko funtzioa betetzen duten antzeko ezaugarriak dituzten zelulen multzoa da (antzeko itxura baina funtzio ezberdina): hezurra, muskularra, adiposoa, kartilaginosoa, « Histologia: ehunak aztertzen dituen zientzia da. Ehunak sailkatzeko, zelulen morfologia, izaera eta barne-substantziaren egitura hartzen dira kontuan. Batez ere betetzen duten funtzioa hartzen da kontuan. 4. ANIMALIA EHUNA 1.EPITELIO EHUNA Organismoko kanpoko azalera, gorputzeko barruko barrunbeak eta organoen kanpoko aldea estaltzen ditu. Zelula epitelialek forma geometrikoa dute, gutxi gorabehera erregularra, eta ez dute zelularteko lekurik uzten. «oinarrizko mintza” bati epitelioaren oinarrian dauden zelulak lotzen zaizkio 4. ANIMALIA EHUNA 1.EPITELIO EHUNA 1)Estaldura epitelioa: Babes funtzioa duten zelulez egindako lamina jarraiak dira. Gorputzaren gainazal guztiak estaltzen ditu. Hauek dira kanpoko azalera zein barruko organoak, barruko barrunbeak eta barruko hodiak. 4.ANIMALIA EHUNA 1.EPITELIO EHUNA 2)Guruin epitelioa: zelulen multzo hau substantzia jariapenean espezializatuta dago. Bi mota: - Guruin exokrino: gorputzetik kanpo (izerdi-guruinak, sebo-guruinak, malko-guruinak) edo digestio aparatuaren hodietara ( listu-guruinak, guruin gastrikoak). - Guruin endokrino: ez dute konexiorik kanpoarekin eta hormonak ekoizten dituz (tiroidea, hipofisia). 4. 4.ANIMALIA EHUNA 1.EPITELIO EHUNA 2)Guruin ehuna Ariketak Classroom 4.ANIMALIA EHUNA 2. LOTURA EHUN: KONJUNTIBO Bere funtzioa ehunak eta organoak konektatzea eta eustea da. Organismo osoan banatzen da. Motak: konjuntiboa, adiposoa, kartilaginosoa, hezurra eta odola. Hiru osagaik osatzen dituzte: zelulak, matrizea eta zuntzak (matrizea eta zuntzak ugariagoak zelulak baino). a) Ehun konjuntiboa: funtzio nagusia ehunen eta organoen estaldura, lotura eta barne-babesa da. Konjuntibo laxoa: azalaren azpian dago, dermisa osatuz. Odoleko eta linfako kapilarrak ugariak dira, eta zirkulazio-aparatuaren eta zelulen artean substantziak trukatzen dira. Zuntz proteiko ugariko zelularteko materia, sendotasuna, elastikotasuna eta malgutasuna ematen diona. Zuntz-konjuntiboa edo fibrosoa: kolageno-zuntzak eta fibrozitoak dira nagusi. Tendoiak eta lotailuak osatzen ditu, eta malgutasuna eta hausturaren aurkako erresistentzia ematen ditu. 4..ANIMALIA EHUNA 2. LOTURA EHUN: KONJUNTIBO Konjuntibo elastikoa: kolagenozko zuntz elastikoen sare bat du. Barrualdetik presioa duten organo hutsen horman dago (birikak). Konjuntibo erretikularra: izar forma duten fibrozitoek sortutako zuntz erretikular ugari daude. Hezur-muinaren estroma, barea edo gongoil linfatikoak osatzen dituzte. 4..ANIMALIA EHUNA 2. LOTURA EHUN: ADIPOSOA 2. Ehun adiposoa: zelularteko materia eskasa du, gantz tantaz betetako adipozito motako zelulak dira nagusi eta bere funtzioa termogenesiarekin (tenperaturaren erregulazioa) lotuta dago. Gantz zuria: organismo osoan zehar banatuta eta pilaketak osatuz. Koipe arrea: jaioberriaren bizkarrean eta hazten den bitartean desagertzen da 4..ANIMALIA EHUNA 2. LOTURA EHUN: KARTILAGO ehuna 3. Ehun kartilaginosoa: kartilagoak dira, malgutasunak diren ale eskeletikoak. Zelulak, kondrozitoak, hutsuneetan kokatzen dira eta lauko, bikote edo taldeetan egon ohi dira, kapsula batez inguratuta. Zelula-substantziaren ezaugarrien arabera, hiru barietate bereizten ditugu: hialinoa, zuntzezkoa eta elastikoa. 4.ANIMALIA EHUNA 2.LOTURA EHUNA: Hezur ehuna Hezur-ehuna: eskeletoko hezur-piezak dira, eta presio eta trakzioarekiko erresistentzia handia dute. Hezur-ehunean honako hauek bereizten ditugu: Hezur-zelulak: Osteozitoak: barrunbeetan dauden zelula bereiziak, izar-formakoak eta elkarren artean komunikatuak. Osteoblastoak: hezurra eratzen duten zelulak hazkuntza- edo berreraikitze-eremuetan daude. Osteoklastoak: hezurraren berreraikuntzan parte hartzen dute eta hezurren arteko substantzia suntsitzen dute. Zelularteko substantzia: zati organiko bat (osteina) du, elastikotasuna ematen dioten kolageno-zuntzekin, eta zurruntasuna ematen duen zati ez-organiko bat. 4.ANIMALIA EHUNA 2.LOTURA EHUNA: Hezur ehuna Hezur-ehunak bi mota ditu: Hezur-ehun trinkoa: hezurraren kanpoaldean eta hezur luzeen erdian (diafisia) dago. Hezur-ehun arola: hezur luzeen muturretan (epifisia) eta hezur motz eta zabalen barruan dago. 4.ANIMALIA EHUNA 2.LOTURA EHUNA: ODOL ehuna Odola likido gorri bat da, odol-hodietan zirkulatzen du eta odol-plasmaz osatuta dago. % 55plasmari dagokio eta % 45 odol-zelulei. Funtzioak: - Substantzien garraiatzea (oxigenoa, karbono dioxidoa, mantenugaiak, hormonak). - Termorregulatzea: tenperatura-aldaketak moteltzen ditu. - PH-a moteltzea: proteinak eta gatz mineralak pH-a egonkor mantentzen dute (7,35-7,45) - Defentsa: garraiatzen dituen leukozitoak eta antigorputzak funtsezkoak dira infekzioen aurkako borroketarako. - Antihemorragikoa: odol-galera murrizteko koaguluak eratzen ditu. 4.ANIMALIA EHUNA 2.LOTURA EHUNA: ODOL ehuna Odol-plasma: horixka den soluzio bat - %92 ura + bestelako disolbatutako substantziak (inorganikoak:oxigeno,karbono,… eta organikoak: glukosa,gantz azidoak,…) 4.ANIMALIA EHUNA 2.LOTURA EHUNA: ODOL ehuna Odolean hiru zelula mota daude: 1)GLOBULU GORRIAK edo eritrozitoak edo hematiak: Disko bikonkabo formakoak, nukleorik eta mitokondriarik gabea, elastikoa eta deformagarria. - Hezur-muinean sintetizatzen dira - Heltzean nukleoa galtzen du eta 4 hilabete irauten du. - Bere funtzio nagusia oxigenoa bere zitoplasman dagoen hemoglobinara b da. 4.ANIMALIA EHUNA 2.LOTURA EHUNA: ODOL ehuna 2)GLOBULU ZURIAK edo leukozitoak: Zelula-egitura osoa duten zelula nukleatuak dira. - Modu aktiboan mugi daitezke pseudopodoei esker. - Funtzio nagusia organismoa fagozitosiaren edo prozesu immunologikoen bidez defendatzea da. - 2 LEUKOZITO mota bereizten dira: granulozitoak (granulu zitoplasmatikoak ditu) eta agranulozitoak (ez dute granulu zitoplasmatikorik) 4.ANIMALIA EHUNA 2.LOTURA EHUNA: ODOL ehuna 2)GLOBULU ZURIAK A)GRANULOZITOEK: granuluak dituzte barruan - Neutrofiloak: Jarduera fagozitario handia. Odol-hodietatik ehun infektatuetara ateratzen dira, eta han, bakterioekin batera, zornea sortzen dute. - Eosinofiloak: Jarduera fagozitarioa dute, eta areagotu egiten dira parasitoen infekzioekin eta krisi alergikoekin, histamina (substantzia basodilatatzailea) inaktibatzeko. - Basofiloak: heparina jariatzen dute, substantzia antikoagulatzailea. Gainera, alergia-prozesuetan eta kontusioetan histamina askatzen dute. Horrek asma erasoak eta hantura eragin ditzake. 4.ANIMALIA EHUNA 2.LOTURA EHUNA: ODOL ehuna 2)GLOBULU ZURIAK B) AGRANULOZITOAK: ez dute granulozitorik Monozitoak: Leukozitorik handienak dira eta gaitasun fagozitarioa dute; zelula fagozitikoaen artean aktiboenak dira. Infekzioen aurkako defentsan, zelula zahartuak suntsitzeko prozesuetan eta ehunen birsorkuntzan jarduten dute. Linfozitoak: organismoaz kanpoko substantzien aurrean agertzen dira (antigenoak) eta leukozitoen % 25 osatzen dute. B linfozitoak eta T linfozitoak bereizten dira. B linfozitoak muinean heltzen dira eta antigorputzak sortzearen erantzule dira. T-ak iruzurrean (timo) heltzen dira eta immunitate zelularraren ardura hartzen dute. 4.ANIMALIA EHUNA 2.LOTURA EHUNA: ODOL ehuna 3)PLAKETAK edo trombozitoak: ez dira zelulak, nukleoplasmarik gabeko zitoplasma zatiak baizik. Gainazalean proteinak dituzte, eta horiek haien artean errazago biltzeko balio dute. - Odol-hodi bat apurtzen denean, plaketak zatitzen dira eta koagulazio-prozesua hasten da. Odola mikroskopioan https://www.youtube.com/watch?v=7-IUOuuJ3hU Odola mikroskopioan https://www.youtube.com/watch?v=7-IUOuuJ3hU 4.ANIMALIA EHUNA 2.LOTURA EHUNA: ODOL ehuna Linfa: plasmatik eta odol-hodietatik ateratzen diren leukozitoetatik sortutako likido zurixka. - Ehunekin kontaktuan egon daiteke (linfa tisularra) edo linfa-hodietan sar daiteke (linfa baskularra). - Gongoil linfatikoetatik igaro eta linfozitoak hartzen, odol-zirkulazioko aparatura iritsi arte. - Defentsa-lan handia egiten du, galdutako plasma odolera itzultzen du, eta, gainera, odol-sistema oztopa dezaketen substantziak garraiatzen ditu. - Giharren mugimenduaren ondorioz zirkulatzen du, ez du ponpa zentralik. 4.ANIMALIA EHUNA 2.LOTURA EHUNA: ODOL ehuna ODOL TALDEAK Bi organismoen arteko odol transfusioa egiten denean eta odol taldeak bateraezinak direrean globulu gorriak bildu egiten dira koaguluak eratuz. Eritrozitoen mintzean (globulu gorriak), antigeno-izaera duten eta antigorputzak sortzea eragiten duten hainbat molekula-egitura mota daude. Antigeno horiek egoteak edo ez egoteak bereizten ditu odol-taldeak. 4.ANIMALIA EHUNA ODOL TALDEAK- Sistema A-B-O 2.LOTURA EHUNA: ODOL ehuna Globulu gorrien mintzean bi antigeno mota egon daitezke (aglutinogenoak): A eta B. Baliteke ez edukitzea, bat izatea edo biak izatea. Antigorputzik ez dutenek antigeno horren aurka erreakzionatzen duten antigorputzak (aglutininak) sortzen dituzte. A aglutinogenoa (A antigenoa) X Aglutinina beta (B antigorputza). Ezin da nahastu B aglutinogenoarekin (antigenoa) B aglutinogenoa (b antigenoa) XAglutinina alfa (A antigorputza). Ezin da nahastu A aglutinogenoarekin (antigenoa) 4.ANIMALIA EHUNA 2.LOTURA EHUNA: ODOL ehuna RH SISTEMA Globulu gorriek RH FAKTOREA izeneko beste antigeno baten presentzia dute eritrozitoaren mintzean. Antigenoaren presentzia. Biztanleriaren RH+ ( % 85) Antigenorik ez RH- - ( % 15) biztanlerian ZER DA FETUAREN ERITROBLASTOSIA? ¿QUÉ ES LA ERITROBLASTOSIS FETAL? 4.ANIMALIA EHUNA 2.LOTURA EHUNA: ODOL ehuna ODOL BATERAGARRITASUNAK