مطالعات اجتماعی پایه نهم PDF

‫فهرست‬ ‫سیاره ما‪ ،‬زمین ‪1........................................................‬‬ ‫ٔ‬ ‫اول‪:‬‬ ‫فصل ّ‬ ‫درس ‪ :١‬زمین‪،‬مهد زیبای انسان ها‪2.......

‫فهرست‬ ‫سیاره ما‪ ،‬زمین ‪1........................................................‬‬ ‫ٔ‬ ‫اول‪:‬‬ ‫فصل ّ‬ ‫درس ‪ :١‬زمین‪،‬مهد زیبای انسان ها‪2................................................‬‬ ‫درس ‪ :٢‬حرکات زمین‪9.........................................................‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬سنگ کره‪ ،‬آب کره‪ ،‬هوا کره ‪15..............................................‬‬ ‫چهره زمین ‪16..........................................................‬‬ ‫ٔ‬ ‫درس ‪:3‬‬ ‫درس ‪ :4‬آب فراوان‪ ،‬هوای پاک ‪21.................................................‬‬ ‫فصل سوم‪ :‬زیست کره‪ ،‬تنوع شگفت انگیز‪29............................................‬‬ ‫درس ‪ :٥‬پراکندگی زیست بوم های جهان ‪30...........................................‬‬ ‫درس ‪ :٦‬زیست بوم ها در خطرند ‪36.................................................‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬ساکنان سیارۀ زمین ‪41...................................................‬‬ ‫درس ‪ :7‬جمعیت جهان ‪42........................................................‬‬ ‫درس ‪ :8‬بی عدالتی و نابرابری در جهان‪48............................................‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬عصر یکپارچگی و شکوفایی ‪55............................................‬‬ ‫درس ‪ :9‬ایرانی متحد و یکپارچه ‪56.................................................‬‬ ‫درس ‪ :10‬اوضاع اجتماعی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬علمی و فرهنگی ایران در عصر صفوی ‪62.............‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬ایران از عهد نادرشاه تا ناصرالدین شاه ‪69...................................‬‬ ‫درس ‪ :11‬تالش برای حفظ استقالل و اتحاد سیاسی ایران ‪70.............................‬‬ ‫درس ‪ :12‬در جست وجوی پیشرفت و رهایی از ٔ‬ ‫سلطه خارجی ‪76..........................‬‬  ‫فصل هفتم‪ :‬ایران در عصر مشروطه‪83.................................................‬‬ ‫درس ‪ :13‬نهضت مشروطه ‪84.....................................................‬‬ ‫درس ‪ :14‬ایران در دوران حکومت پهلوی ‪90.........................................‬‬ ‫فصل هشتم‪ :‬سقوط حکومت شاهنشاهی و شکل گیری نظام جمهوری اسالمی ‪97...............‬‬ ‫درس ‪ :15‬انقالب اسالمی ایران‪98..................................................‬‬ ‫درس ‪ :16‬ایران در دوران پس از پیروزی انقالب اسالمی ‪105..............................‬‬ ‫فصل نهم‪ :‬فرهنگ و هویت ‪113........................................................‬‬ ‫درس ‪ :17‬فرهنگ‪114............................................................‬‬ ‫درس ‪ :18‬هویت ‪120.............................................................‬‬ ‫فصل دهم‪ :‬خانواده و جامعه ‪127........................................................‬‬ ‫درس ‪ :19‬ارزش ها و کارکردهای خانواده‪128..........................................‬‬ ‫درس ‪ :20‬آرامش در خانواده ‪132...................................................‬‬ ‫فصل یازدهم‪ :‬حکومت و مردم‪139......................................................‬‬ ‫درس ‪ :21‬نهاد حکومت ‪140.......................................................‬‬ ‫درس ‪ :22‬حقوق و تکالیف شهروندی ‪146.............................................‬‬ ‫فصل دوازدهم‪ :‬بهره وری ‪153.........................................................‬‬ ‫درس ‪ :23‬بهره وری چیست؟‪154....................................................‬‬ ‫درس ‪ :24‬اقتصاد و بهره وری ‪160...................................................‬‬ ‫لطف ًا مالحظه فرمایید‬ ‫سخنی با دبیران گرامی‬ ‫دوره ّاول متوسطه را‬ ‫پایه نهم ٔ‬‫خداوند متعال را سپاس می گوییم که به لطف او توانستیم کتاب مطالعات اجتماعی ٔ‬ ‫پایه هفتم و هشتم به شما تقدیم کنیم‪.‬‬ ‫پس از کتاب های ٔ‬ ‫حوزه مهم تربیت و یادگیری است که از انسان و تعامل او با محیط های گوناگون و همچنین‬ ‫ٔ‬ ‫مطالعات اجتماعی یک‬ ‫َخلق و خلقت‪ ،‬در زمان های مختلف (حال‪ ،‬گذشته و آینده) و جنبه های گوناگون این تعامل (سیاسی‪ ،‬اقتصادی‪،‬‬ ‫اجتماعی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬محیطی و…) بحث می کند‪.‬به همین دلیل‪ ،‬این حوزه‪ ،‬مفاهیم رشته های متعدد و مختلف چون تاریخ‪،‬‬ ‫جغرافیا‪ ،‬مدنی‪ ،‬اقتصاد‪ ،‬حقوق‪ ،‬مردم شناسی و نظایر آن را دربر می گیرد‪.‬در برنامۀ دورۀ ابتدایی‪ ،‬در سازماندهی‬ ‫اول متوسطه‪ ،‬تلفیق کاهش می یابد و با توجه به‬ ‫محتوا از تلفیق بیشتری استفاده می شود اما با رسیدن به دورۀ ّ‬ ‫درجه و نوع تلفیق به کار   رفته‪ ،‬رشته ها هویت خود راحفظ می کنند و درواقع یک حوزۀ موضوعی غالب است‬ ‫و در جاهای مناسب از پیوند با حوزه های دیگر و مفاهیم کلیدی مربوطه استفاده می شود‪.‬‬ ‫حوزه موضوعی انتخاب‬ ‫ٔ‬ ‫برنامه درسی جدید مطالعات اجتماعی‪ ،‬به منظور سازماندهی تلفیقی محتوا‪ ،‬پنج‬ ‫ٔ‬ ‫در‬ ‫شده است‪:‬‬ ‫‪١‬ــ فضا و مکان؛ ‪٢‬ــ زمان‪ ،‬تداوم و تغییر؛ ‪٣‬ــ فرهنگ و هویت؛ ‪٤‬ــ نظام اجتماعی؛ ‪ ٥‬ــ منابع و‬ ‫فعالیت های اقتصادی‪.‬هریک از این حوزه ها ناظر به تعدادی از رشته های مذکور است‪.‬این کتاب شامل ‪١٢‬‬ ‫ّ‬ ‫حوزه موضوعی و مفاهیم کلیدی مربوط به آنها با یکدیگر تلفیق شده اند‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫فصل و ‪ ٢٤‬درس است که در هر فصل‪ ،‬دو یا چند‬ ‫رویکرد و هدف اصلی برنامه‬ ‫برنامه درسی ملی مبنی بر فطرت گرایی توحیدی و اهتمام به شکوفایی‬ ‫درس مطالعات اجتماعی با توجه به رویکرد کلی ٔ‬ ‫آن‪ ،‬سعی می کند زمینه های تربیت فردی و اجتماعی نوجوانان را فراهم آورد‪.‬از این روی‪ ،‬هدف غایی این درس تربیت‬ ‫افرادی مؤمن‪ ،‬مسئول‪ ،‬توانمند و آگاه در زندگی فردی و اجتماعی‪ ،‬پایبند به اخالق و ارزش های دینی و انقالبی و عالقه مند‬ ‫به ایران و هویت فرهنگی ــ تمدنی آن است‪.‬این درس پیوند نزدیکی با مهارت های زندگی دارد‪.‬‬ ‫روش های آموزش‪ :‬همراه این کتاب‪ ،‬یک کتاب راهنمای تدریس تهیه شده است‪.‬به شما توصیه می کنیم این‬ ‫راهنما را به دقت مطالعه کنید‪.‬‬ ‫ــ با توجه به رویکرد و هدف اصلی برنامه‪ ،‬و به منظور کاربردی کردن دروس و پیوند آن با زندگی واقعی‪ ،‬الزم است‬ ‫شما معلّمان عزیز‪ ،‬الگوهای تدریس و شیوه های ارزشیابی خود را با اهداف این درس منطبق کنید و از شیوه های‬ ‫غیرفعال یا فقط سخنرانی و روش مرسوم‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫سنتی تأکید بر محفوظات و دانستنی ها و تدریس های مبتنی بر روش های‬ ‫توجه داشته باشید که اطالعات و دانستنیهای‬‫و نادرست سؤال و جواب درآوردنهای قالبی از متن درسها بپرهیزید‪ّ.‬‬ ‫کتاب وسیله است و نه هدف؛ آنها را منبعی برای کاوشگری دانش آموزان و انجام دادن ّفعالیت ها بدانید‪.‬این کتاب‬ ‫همچنین شامل ّفعالیت هایی است که در متن آمده و کاربرگه هایی که در پایان گنجانده شده است‪.‬این ّفعالیت ها و‬ ‫کاربرگه ها که عمدتاً باید در کالس و در حین فرایند تدریس (و نه بعد از تدریس) انجام شوند‪ ،‬طوری طراحی شده اند‬ ‫که فضای الزم برای پرورش مهارت ها و نگرش های مختلف را به وجود بیاورند‪.‬دانش آموزان را راهنمایی کنید‬ ‫تا این ّفعالیت ها را به طور صحیح انجام دهند‪.‬چنانچه این ّفعالیت ها به خوبی انجام شوند‪ ،‬امید است اهداف برنامه‬ ‫در مسیر تحقّق قرار گیرد‪.‬‬ ‫ــ به محیط آموزشی خود و روش های یاددهی ــ یادگیری تان تنوع ببخشید و از بردن دانش آموزان به محیط های‬ ‫جغرافیایی‪ ،‬بناهای تاریخی‪ ،‬موزه ها‪ ،‬فرهنگ سراها‪ ،‬زیارتگاه ها‪ ،‬مساجد‪ ،‬مؤسسات اجتماعی و حضور در‬ ‫ّفعالیت های فرهنگی و گروهی و نظایر آن غفلت نگردد‪.‬‬ ‫ــ همچون گذشته مشارکت خانواده ها را جلب کنید و از همراهی آنها در تحقق اهداف تربیتی برنامه و حتی‬ ‫ارزشیابی استفاده کنید‪.‬‬ ‫همه دانش آموزان کشور اختصاص دارد اما فقط کلیاتی را در‬ ‫ــ بخش اعظم کتاب به موضوعات ضروری برای ٔ‬ ‫اختیار شما می گذارد‪.‬بنابراین‪ ،‬انتظار می رود در موارد مقتضی‪ ،‬تدریس موضوعات را با شرایط بومی و محلّی‬ ‫منطقه خودتان پاسخ دهید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫منطبق کنید و به نیازهای خاص‬ ‫محدوده کتاب و کاربرگه ها انجام می گیرد‪.‬لذا درخواست از‬ ‫ٔ‬ ‫ــ ّفعالیت های مربوط به نقشه و نمودار‪ ،‬تنها در‬ ‫دانش آموزان برای ترسیم نقشه های اضافی یا ّفعالیت های بیشتر‪ ،‬توصیه نمی شود‪.‬‬ ‫ــ فصول این کتاب را به ترتیب‪ ،‬تدریس کنید و در هر نوبت تقریباً نیمی از کتاب را آموزش دهید‪.‬واگذاری تدریس‬ ‫کتاب به بیش از یک دبیر اکید ًا ممنوع است‪.‬‬ ‫اهمیت تربیت اجتماعی و مهارت های زندگی و هدف واالی آماده کردن دانش آموزان‬ ‫شیوۀ ارزشیابی‪ :‬با توجه به ّ‬ ‫برای زندگی شایسته‪ ،‬ارزشیابی این درس به هیچ عنوان نباید احساس سرخوردگی یا شکست در دانش آموزان پدید آورد‪.‬‬ ‫ارزشیابی درس مطالعات اجتماعی‪ ،‬به صورت جمع ارزشیابی مستمر و ارزشیابی کتبی پایانی در هر نوبت تحصیلی‬ ‫توجه کنید که‬ ‫صورت می گیرد و در هر نیمسال ‪ ٢٠‬نمره به ارزشیابی مستمر و ‪ ٢٠‬نمره به آزمون پایانی اختصاص می یابد‪ّ.‬‬ ‫مکرر نیست‪.‬ارزشیابی مستمر‪ ،‬کلیه ّفعالیت های خارج از کالس و داخل کالس‬ ‫منظور از ارزشیابی مستمر‪ ،‬آزمون های ّ‬ ‫نظیر انجام دادن ّفعالیت ها‪ ،‬شرکت در بحث و گفت وگو‪ ،‬درست کردن روزنامه دیواری و مدل و نمونک (ماکت)‪ ،‬پرس وجو‬ ‫و تحقیق و نوشتن مطلب و گزارش و جمع آوری عکس یا نمونه ها را دربر می گیرد‪.‬شمارک بندی(بارم بندی) مربوط به‬ ‫هریک از ّفعالیت ها رعایت گردد‪.‬‬ ‫اهمیت بدهید‪.‬شایسته است به این منظور فهرست بازبینه ثبت مشاهدات و بررسی ّفعالیت ها‬ ‫به ارزشیابی مستمر ّ‬ ‫پوشه کار را فراهم نمایید‪.‬نیک می دانید که ارزشیابی به منظور اصالح نواقص آموزش و یادگیری و ایجاد فرصت های‬ ‫و ٔ‬ ‫مناسب تر برای یادگیری دانش آموزان صورت می گیرد‪.‬در ارزشیابی کتبی پایانی‪ ،‬اهداف اصلی درس را درنظر بگیرید‪.‬‬  ‫در پایان هر فصل کتاب‪ ،‬بخش واژه ها وجود دارد‪.‬این بخش به منظور پرورش مهارت مراجعه دانش آموزان‬ ‫به اصطالحات  و تعاریف صورت گرفته و درج عبارت بیشتر بدانیم بر روی آن‪ ،‬به این معناست  که در ارزشیابی‬ ‫مستمر و کتبی نباید از این تعاریف‪ ،‬سؤال طرح شود و دانشآموزان مجبور به حفظ کردن آنها باشند‪.‬‬ ‫عبارت بیشتر بدانیم نیز در بخش هایی از کتاب مشاهده می شود‪.‬این عبارت به معنای آن است که اگرچه‬ ‫این بخش ها‪ ،‬به منظور تدریس موضوع یا انجام ف ّعالیتی در کالس طراحی شده اند و در ارزشیابی‬ ‫مستمر مدنظر قرار می گیرند‪ ،‬در ارزشیابی های کتبی پایانی نباید از آنها سؤالی طرح شود‪.‬‬ ‫از طرح سؤال از زیرنویس عکس ها و از محتوای نقشه ها و کاربرگه ها نیز پرهیز شود‪.‬‬ ‫بسته آموزشی نظیر فیلم‪ ،‬اسالید و نقشه در حال طراحی و تولید‬ ‫عالوه بر کتاب درسی و راهنمای معلّم‪ ،‬سایر اجزای ٔ‬ ‫است که به تدریج در اختیار شما قرار خواهد گرفت‪.‬‬ ‫امیدواریم شما معلّمان عزیز با استفاده از روشهای ّفعال‪ ،‬فضایی پرنشاط و دلپذیر در کالسهای درس مطالعات اجتماعی‬ ‫پدید آورید‪.‬‬ ‫گروه مطالعات اجتماعی‬ ‫دفتر تألیف کتاب های درسی عمومی و متوسطه نظری‬ ‫سیارۀ ما‪ ،‬زمین‬ ‫‪1‬‬ ‫فصل‬ ‫زمین‪ ،‬این امانت الهی در دست انسان‌ها‪،‬‬ ‫‌وسیله آن‪،‬‬ ‫خانه و محل تولد ما است که در آن و به ٔ‬ ‫رشد می‌کنیم‪.‬زمینی که شناخت پیچیدگی‌ها و‬ ‫چگونگی ارتباط آن با جهان هستی و انسان‪ ،‬می‌تواند‬ ‫شگفتی‌های بسیاری از خلقت و قدرت خداوند را‬ ‫آشکار کند‪.‬‬ ‫از قدیم‪ ،‬شناخت زمین‪ ،‬فضا و ارتباط‬ ‫بین آنها‪ ،‬یکی از مسائل جدی بشر بوده است‪.‬در‬ ‫زمان‌های مختلف و به دست اندیشمندان مسلمان و‬ ‫غیرمسلمان‪ ،‬بحث‌های علمی مختلفی درباره زمین‬ ‫‌دهنده آن‪ ،‬آسمان‪ ،‬نسبت بین زمین‬ ‫و مواد تشکیل ٔ‬ ‫با اجرام آسمانی‪ ،‬چگونگی استفاده از زمین و منابع‬ ‫طبیعی برای تأمین منافع و رشد انسان و مسائلی مانند‬ ‫آن‪ ،‬وجود داشته است‪.‬‬ ‫در دوران جدید و با نگاهی متفاوت به جایگاه‬ ‫انسان‪ ،‬زمین‪ ،‬اجرام آسمانی و نسبت آنها با یکدیگر‪،‬‬ ‫و همچنین با استفاده از ابزارهای متفاوت‪ ،‬توصیفی‬ ‫جدید از زمین و نسبت آن با جهان‪ ،‬ارائه شده است‪.‬‬ ‫در این نگاه‪ ،‬زمین در کنار دیگر سیارات‪ ،‬در آسمانی‬ ‫پهناور قرار گرفته و دانشمندان سعی در کشف هرچه‬ ‫مادی آن دارند‪.‬‬ ‫بیشتر ویژگی های ّ‬ ‫شمابامطالعۀاینفصلوا‬ ‫نجامدادنف ّعالیت‌هایآنبهپاسخپرسشهایزیرپیمیبرید‪:‬‬ ‫‪1‬ــ جایگاه زمین در فضا کجاست؟‬ ‫سیاره زمین‪ ،‬چگونه‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ موقعیت مکانی چیست و موقعیت پدیده‌ها را بر روی‬ ‫اندازه می‌گیریم؟‬ ‫‪3‬ــ حرکت‌های و‬ ‫ضعی و انتقالی زمین کدام اند‪ ،‬چه ویژگی‌هایی دارند و تأثیرات‬ ‫آنها بر زندگی ما چیست؟‬  ‫درس ‪1‬‬ ‫زمین‪ ،‬مهد زیبای انسان‌ها‬ ‫آسمان بسیار عظیم و زمین پهناور‪ ،‬هر دو از مخلوقات و نشانه‌های قدرت‬ ‫خداوند هستند‪.‬تفکّر در عجایب و پیچیدگی‌های آسمان ها و زمین‪ ،‬مانند تفاوت‌های‬ ‫شب و روز و آثار هر یک بر زمین و انسان‌ها‪ ،‬استواری کوه‌ها در زمین‪ ،‬مسیر‬ ‫حرکت ابرهای آسمان‪ ،‬آب‌های جاری و عجایب مخلوقات زیر دریاها‪ ،‬همگی‬ ‫می‌تواند انسان عاقل و متفکّر را متوجه خالقی مهربان و حکیم کند‪.‬‬ ‫خداوند‪ ،‬زمین را محل زندگی انسان قرار داده و در آیات‬ ‫مختلفی از قرآن‪ ،‬به سفر در زمین و همچنین تفکر در‬ ‫خصوصیت‌های مختلف آن‪ ،‬سفارش شده است‪.‬اگرچه‬ ‫برخی از اسرار و ویژگی های غیب و پنهان زمین‬ ‫و آسمان‪ ،‬تنها با بیان خداوند و معصومین‬ ‫قابل فهم است‪ ،‬اما انسان نیز می‌تواند با فکر و دانش‬ ‫تجربی‪ ،‬برخی از اسرار زمین و موقعیت آن در‬ ‫آسمان را کشف کند‪.‬‬ ‫پنجره سفینه‪ ،‬زمین را همانند کره ای آبی رنگ در زمینه‌ای کامال ً سیاه دیدم؛ سیاهی محض که در‬ ‫ٔ‬ ‫«‪...‬از‬ ‫زمین قابل مشاهده نیست‪.‬قبل از پرواز‪ ،‬تصاویری از زمین در فضا دیده بودم اما تا از فضا به زمین نگاه نکنید‪،‬‬ ‫سیاره ما چقدر زیبا‪ ،‬کوچک و ظریف و شکننده است»‪.‬‬‫ٔ‬ ‫نمی‌توانید تصور کنید که‬ ‫«سخنان یک فضانورد مسلمان اهل روسیه که دوبار به فضا سفر کرده است»‪.‬‬ ‫‪2‬‬  ‫زمین ما‪ ،‬بخش کوچکی از منظومه شمسی است‪.‬منظوم ‌ه‬ ‫شمسی متشکل از یک ستاره به نام خورشید و اجرام آسمانی متعدد‬ ‫است که در مدارهای پیرامون آن می‌گردند‪.‬خورشید در مرکز منظومه‬ ‫سرچشمه اصلی زندگی بر روی زمین است‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫شمسی قرار دارد و‬ ‫منظومه خورشید دارای هشت سیاره است که زمین‪ ،‬سومین‬ ‫ٔ‬ ‫است‪.‬چهارسیاره نزدیک به خورشید که سطحی جامد‬ ‫ٔ‬ ‫سیاره آن‬ ‫ٔ‬ ‫اره دیگر که از گازهای مختلف‬ ‫سی ٔ‬‫دارند‪« ،‬سیاره‌های درونی» و چهار ّ‬ ‫تشکیل شده‌اند‪« ،‬سیاره‌های بیرونی» نامیده می‌شوند‪.‬دانشمندان‪،‬‬ ‫منظومه خورشیدی را حدود ‪ 4/5‬میلیارد سال تخمین‬ ‫ٔ‬ ‫عمر زمین و‬ ‫مقایسۀ اندازۀ خورشید وسیاره های منظومۀ خورشیدی‬ ‫می‌زنند‪.‬برخی از سیاره‌های خورشیدی‪ ،‬قمرهایی دارند که به دور‬ ‫این سیاره‌ها می‌گردند‪.‬‬ ‫چهار سیارۀ درونی منظومۀ خورشیدی‪ :‬تیر‪ ،‬ناهید‪ ،‬زمین‪ ،‬بهرام (مریخ)‬ ‫اورانوس‬ ‫نپتون‬ ‫کیوان‬ ‫خرده سیارک ها‬ ‫برجیس‬ ‫بهرام‬ ‫ناهید‬ ‫تیر‬ ‫زمین‬ ‫‪3‬‬ ‫ستاره «کهکشان راه شیری» است‪.‬البته کهکشان راه شیری نیز‪ ،‬خود‬ ‫ٔ‬ ‫منظومه خورشیدی‪ ،‬تنها یکی از میلیاردها‬ ‫ٔ‬ ‫ستاره خورشید در‬ ‫ٔ‬ ‫همه وسعت و شگفتی‌های آن‪ ،‬تنها بخش بسیار بسیار کوچکی از فضای بی‌کران‬ ‫یکی از هزاران کهکشان در فضا است‪.‬بنابراین‪ ،‬زمین ما با ٔ‬ ‫کیهان (جهان مادی) است‪.‬‬ ‫رض َاکبر ِمن َخ ِلقال ّناس و لٰ ِک َّن َاکثَر ال ّن ِ‬ ‫اس‬ ‫الس ِ‬ ‫ماوات و اال َ ِ‬ ‫‪...‬ل َ َخ ُلق َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫مون‬ ‫الیَعلَ َ‬ ‫قطعاً آفرینش آسمان‌ها و زمین‪ ،‬بسیار بزرگ ‌تر (و شکوهمندتر) از‬ ‫آفرینش مردم است ولی بیشتر مردم این را درک نمی‌کنند‪.‬‬ ‫سورۀ غافر‪ ،‬آیۀ ‪57‬‬ ‫یکی از شگفتیهای خلقت‪ ،‬کهکشان راه شیری است که بیش از ‪ 200‬میلیارد ستاره‬ ‫دارد و قطر هستۀ آن ‪ 10000‬سال نوری٭ است‪.‬‬ ‫حدود ‪ 250‬میلیون سال طول می‌کشد تا خورشید با سرعت ‪ 220‬کیلومتر در ثانیه‪،‬‬ ‫مرکز این کهکشان را دور بزند‪.‬‬ ‫فعّالیت‬ ‫‪1‬ــ الف) پرس و جو کنید که آیا تاکنون در اکتشافات فضایی‪ ،‬اثری از حیات در نقاط دیگر فضا یافت شده است؟‬ ‫سیاره بهرام (مریخ) بسیار توجه می‌شود؟‬ ‫ٔ‬ ‫درباره‬ ‫ٔ‬ ‫ب) به نظر شما چرا در کاوش‌های فضایی به تحقیق‬ ‫‪2‬ــ الف) با مراجعه به کتاب‌های علوم و نجوم یا پایگاه‌های اینترنتی‪ ،‬چند مورد از شگفتی‌های کهکشان‌ها و اجرام آسمانی‪،‬‬ ‫سیاره زمین را استخراج کنید و در کالس بخوانید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫منظومه خورشیدی و‬ ‫ٔ‬ ‫ب) به نظر شما‪ ،‬تفکر در این شگفتی‌ها چه ارتباطی با موضوع خداشناسی دارد؟‬ ‫سوره غافر چه می‌فهمید؟‬ ‫ٔ‬ ‫آیه ‪57‬‬ ‫پ) از معنی ٔ‬ ‫ موقعیت مکانی‬ ‫کره زمین ‪ 510‬میلیون کیلومتر مربع است و سطح این کره را خشکی ها (قاره ها) و آب ها پوشانده است‪.‬هر پدیده مانند‬ ‫مساحت ٔ‬ ‫کره زمین مکانی دارد‪.‬‬ ‫جلگه‪ ،‬رود‪ ،‬دریا‪ ،‬کوه‪ ،‬دشت‪ ،‬شهر یا روستا بر روی ٔ‬ ‫کره زمین است‪.‬اما‪ ،‬چگونه می‌توان فهمید که یک پدیده دقیقاً در‬‫موقعیت مکانی یک پدیده‪ ،‬مکان دقیق قرار گرفتن آن روی ٔ‬ ‫درباره مکان‌ها‪ ،‬خطوط و‬ ‫ٔ‬ ‫کره زمین و مطالعه‬ ‫کره زمین قرار دارد؟ جغرافی دانان برای تعیین موقعیت مکانی پدیده‌ها بر روی ٔ‬ ‫کجای ٔ‬ ‫تقسیمات فرضی را ابداع کرده‌اند‪.‬‬ ‫ مدارها‬ ‫دایره بزرگ‪ِ ،‬استوا نام‬ ‫دایره بزرگ را به دور زمین تصور کنیم‪.‬این ٔ‬ ‫فاصله مساوی از دو قطب شمال و جنوب‪ ،‬می‌توانیم یک ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫در‬ ‫‪4‬‬ ‫دارد‪.‬همان‌طور که در شکل می‌بینید‪ ،‬دایره‌های دیگری در هر دو نیمکره به موازات ِاستوا رسم شده‌اند که به آنها مدار میگویند‪.‬هر چه‬ ‫به قطب شمال یا جنوب نزدیک می‌شویم‪ ،‬این دایره‌ها کوچک‌تر می‌شوند‪.‬‬ ‫درجه شمالی یا جنوبی درجه‌بندی شده‌اند‪.‬‬ ‫بقیه مدارها بین ‪ 0‬تا ‪90‬‬ ‫ِ‬ ‫ٔ‬ ‫مدار استوا (مدار مبدأ) صفر درجه است‪ٔ.‬‬ ‫همه مدارها را روی کره ها و نقشه ها رسم نمی کنند‪.‬‬ ‫معموال ً ٔ‬ ‫قطب شمال ‪90º‬‬ ‫‪80ºN‬‬ ‫نیمکرۀ شمالی‬ ‫‪60ºN‬‬ ‫مدارهای شمالی‬ ‫‪40ºN‬‬ ‫‪20ºN‬‬ ‫مدار ِاستوا‬ ‫‪٠º‬‬ ‫‪0º‬‬ ‫مدارهای جنوبی‬ ‫‪٢0ºS‬‬ ‫نیمکرۀ جنوبی‬ ‫‪40ºS‬‬ ‫قطب جنوب ‪90º‬‬ ‫ نصف‌النهارها‬ ‫نصف‌النهارها نیم دایره های فرضی هستند که از قطب شمال تا قطب جنوب کشیده شده‌اند و طول مساوی دارند‪.‬‬ ‫رصدخانه «گرینویچ» در شهر لندن عبور می‌کند‪ ،‬به عنوان نصف‌النهار‬ ‫ٔ‬ ‫برای درجه بندی نصف النهارها‪ ،‬نصف‌النهاری را که از‬ ‫مبدأ انتخاب کرده‌اند‪.‬‬ ‫نیمکره مساوی شرقی و غربی تقسیم کرده است‪.‬نصف‌النهار مبدأ‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫نصف‌النهار مبدأ و امتداد آن در سوی دیگر کره‪ ،‬زمین را به دو‬ ‫درجه شرقی درجه‌بندی شده‌اند؛ زیرا محیط زمین ‪ 360‬درجه است‪.‬‬‫ٔ‬ ‫درجه غربی و ‪180‬‬ ‫ٔ‬ ‫صفر درجه و نصف‌النهارهای دیگر از ‪ 0‬تا ‪180‬‬ ‫قطب شمال‬ ‫‪0‬‬ ‫‪180‬‬ ‫نصف النهار مبدأ‬ ‫نیمکرۀ شرقی‬ ‫نصف ال ّنهار مبدأ‬ ‫نیمکرۀ غربی‬ ‫‪90 75 60 45 30 15 0 15 30 45 60 75 90 90 105 120 135 150165 180 165 150 135 120 105 90‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪º‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪º‬‬ ‫‪60º 30º‬‬ ‫‪30º 60‬‬ ‫‪º‬‬ ‫‪0º‬‬ ‫قطب جنوب‬ ‫فعّالیت‬ ‫نیمکره غربی؟ چگونه می فهمید؟‬ ‫ٔ‬ ‫نیمکره شرقی یا‬ ‫ٔ‬ ‫نیمکره جنوبی؟‬ ‫ٔ‬ ‫نیمکره شمالی قرار دارد یا‬ ‫ٔ‬ ‫‪  3‬ــ ایران در‬ ‫کره جغرافیایی به کالس بیاورید‪.‬هر گروه با یک کره کار کند‪.‬‬‫‪ 4‬ــ چند ٔ‬ ‫الف) مدار ِاستوا‪ ،‬مدار قطبی شمال‪ ،‬مدار قطبی جنوب‪ ،‬مدار رأس‌السرطان٭ و مدار رأس‌ال ْ َج ْدی٭ را روی کره پیدا کنید و نشان دهید‪.‬‬ ‫درجه‬ ‫ٔ‬ ‫درجه آن را بخوانید‪.‬امتداد نصف‌النهار مبدأ را در آن سوی کره پیدا کنید و‬ ‫ٔ‬ ‫ب) نصف‌النهار مبدأ را پیدا کنید و‬ ‫آن را بخوانید‪.‬‬ ‫‪5‬‬  ‫ طول و عرض جغرافیایی (مختصات جغرافیایی)‬ ‫کره زمین روی یک مدار و یک نصف‌النهار مشخص قرار دارد که به‬ ‫هر نقطه از ٔ‬ ‫قطب شمال‬ ‫آنها «مختصات جغرافیایی» آن نقطه می‌گویند‪.‬ما با داشتن ٔ‬ ‫شبکه مدارها و نصف‌النهارها‬ ‫می‌توانیم طول و عرض جغرافیایی هر مکان یا مختصات جغرافیایی آن را به دست بیاوریم‪.‬‬ ‫کره زمین‪ ،‬با مدار ِاستوا و نصف‌النهار مبدأ فاصله ای دارد‪.‬‬ ‫هر نقطه بر روی ٔ‬ ‫فاصله آن مکان با نصف‌النهار مبدأ‬ ‫ٔ‬ ‫طول جغرافیایی هر مکان عبارت است از‬ ‫برحسب درجه‪.‬‬ ‫نصف النهار مبدأ‬ ‫ِاستوا‬ ‫فاصله آن مکان با مدار ِاستوا برحسب‬ ‫ٔ‬ ‫عرض جغرافیایی هر مکان عبارت است از‬ ‫درجه‪.‬‬ ‫اکنون به طول و عرض جغرافیایی نقاط الف و ب در تصویر توجه کنید‪.‬برای‬ ‫قطب جنوب‬ ‫نوشتن طول و عرض جغرافیایی‪ ،‬از عالئم اختصاری ‪( N‬شمالی)‪( S ،‬جنوبی)‪( E ،‬شرقی)‬ ‫و ‪(  W‬غربی) استفاده می‌شود‪.‬‬ ‫الف‬ ‫الف‬ ‫نصف النهار مبدأ‬ ‫ْ‪90‬‬ ‫ْ‪90‬‬ ‫ب‬ ‫ِاستوا‬ ‫‪0‬‬ ‫ْ‪75‬‬ ‫ْ‪75‬‬ ‫ْ‪60‬‬ ‫ْ‪60‬‬ ‫ْ‪45‬‬ ‫ْ‪30ْ 15ْ 0ْ 15ْ 30‬‬ ‫ْ‪45‬‬ ‫ب‬ ‫طول جغرافیایی‬ ‫عرض جغرافیایی‬ ‫الف ــ ‪ 6٠( 6٠ E‬درجۀ شرقی)‬ ‫‪º‬‬ ‫الف ــ ‪ 45( 45ºN‬درجۀ شمالی)‬ ‫ب ــ ‪ 3٠( 3٠ºW‬درجۀ غربی)‬ ‫ب ــ ‪ 15( 15ºS‬درجۀ جنوبی)‬ ‫فعّالیت‬ ‫کره جغرافیایی را به کالس بیاورید؛ به طوری که هر گروه‪ ،‬یک کره در اختیار داشته باشد‪.‬سپس‬ ‫‪  5‬ــ به کمک معلم‪ ،‬چند ٔ‬ ‫در هر گروه‪:‬‬ ‫درجه آن صفر است‪ ،‬روی کره نشان دهید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫الف) طول و عرض جغرافیایی یک مکان را که‬ ‫ب) سه مکانی را که روی یک مدار قرار دارند‪ ،‬در نظر بگیرید و بگویید آیا این سه مکان عرض جغرافیایی یکسانی دارند؟ چرا؟‬ ‫پ) سه مکانی را که روی یک نصف‌النهار قرار دارند‪ ،‬در نظر بگیرید و بگویید آیا این سه مکان طول جغرافیایی یکسانی دارند؟ چرا؟‬ ‫شماره ‪ 1‬و ‪ 2‬را کامل کنید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪  6‬ــ کاربرگه‌های‬ ‫‪6‬‬  ‫بیشتر بدانیم‬ ‫منظور از درجهها‪ ،‬زاویههایی است كه در داخل كره ایجاد می‌شود‪.‬هر نصف‌النهار با‬ ‫درجه هر مدار‬ ‫درجه آن نصف‌النهار را تشكیل می‌دهد‪ٔ.‬‬ ‫نصف‌النهار    مبدأ زاویه‌ای می‌سازد كه ٔ‬ ‫كره زمین‪ ،‬فرض می‌شود‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫صفحه استوا در داخل ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫نیز زاویه‌ای است كه بهطور افقی نسبت به‬ ‫ استفاده از ماهواره‌ها در تعیین موقعیت‬ ‫از گذشته‪ ،‬مردم در جست‌وجوی روش‌هایی قابل اطمینان بودند تا بتوانند به وسیله‬ ‫آن‪ ،‬بفهمند که کجا قرار دارند و یا در مسیر حرکت خود به مقصدی مشخص‪ ،‬راه را گم‬ ‫نکنند‪.‬استفاده از ستارگان و اسطرالب٭‪ ،‬تهیه نقشه‌های اولیه و سپس استفاده از قطب‌نما‪،‬‬ ‫از ابزارهای اولیه تعیین مکان و مسیر بود‪.‬‬ ‫تالش برای مسیریابی و تعیین مکان با روش‌های دقیق که در هر شرایطی بتوان با کمک‬ ‫آن عملیات ناوبری را انجام داد‪ ،‬در دهه‌های اخیر ّ‬ ‫منجر به استفاده از ماهواره برای تعیین‬ ‫٭‬ ‫موقعیت‌های مکانی گردید‪.‬ناوبری ماهواره‌ای‪ ،‬روشی جدید است که در آن از چندین ماهواره‬ ‫برای ارائه موقعیت و جهت جغرافیایی و مسیر حرکت استفاده می‌شود‪.‬مبنای کار این قبیل‬ ‫سیستمها بر پایه امواج رادیویی است که بین ماهواره و گیرنده‌های مختلف‪ ،‬رد و بدل می‌شود‪.‬‬ ‫در اردیبهشت ‪ ،1399‬جمهوری اسالمی ایران توانست ماهوارۀ نور را‬ ‫با ماهواره‌بر قاصد‪ ،‬در مدار زمین قرار دهد‪.‬در مدار قراردادن یک‬ ‫ماهواره‪ ،‬به سوختی خاص و موتورهایی با آخرین دانش و فناوری روز‬ ‫و همچنین محاسبات دقیق علمی و پیچیده خاص نیاز دارد‪.‬به همین دلیل‪،‬‬ ‫تنها چند کشور در جهان‪ ،‬توانسته‌اند چنین کاری را انجام دهند‪.‬‬ ‫بیشتر بدانیم‬ ‫فواید و تهدیدات ناوبری ماهواره ای‬ ‫برخی از فواید ناوبری ماهواره‌ای عبارتاند از‪:‬‬ ‫دقیق مکانی خاص (طول و عرض جغرافیایی) یا وسایل حمل‌ونقل‬‫ مشخص نمودن ِ‬ ‫مانند ماشین‪ ،‬هواپیما و کشتی و همچنین تعیین مسافت پیموده‌شده‪ ،‬سرعت و جهت‌حرکت‪،‬‬ ‫ارتفاع از سطح دریا و …‬ ‫‪7‬‬  ‫ کمک به پایگاه‌های امدادرسانی برای یافتن مصدومان یا مناطق حادثه دیده‬ ‫ تهیه نقشه‌های مختلف زمین‌شناسی‬ ‫ استفاده در فعالیت‌های محیط‌زیست و کشاورزی‬ ‫ استفاده در عملیاتهای جنگی و نظامی‪ ،‬مانند هدایت موشکهای مختلف‬ ‫تاکنون سیستم‌های تعیین موقعیت ماهواره‌ای مختلفی مانند (‪ )GPS‬متعلق به آمریکا‪ ،‬گلوناس (‪ )GLONASS‬متعلق به کشور روسیه و‬ ‫‌بیدو (‪ )BeiDou‬که یک سیستم ناوبری ماهواره‌ای چینی است‪ ،‬در دنیا طراحی شده و با در اختیار داشتن ماهواره‌های متعدد در فضا‪ ،‬مورد‬ ‫استفاده قرار گرفته و می‌گیرند‪.‬‬ ‫با توجه به کاربردهای فراوان و ضروری تعیین موقعیت ماهواره‌ای در جهان‪ ،‬دانشمندان کشور ما نیز درصدد هستند تا عالوه بر ساخت‬ ‫ماهواره‌های مختلف و سیستمهای موقعیت‌یاب محلی که در طراحی و ساخت آن پیشرفت‌هایی خیره‌کننده و جدی داشته‌اند‪ ،‬در زمینه‬ ‫سیستم‌های ناوبری ماهواره‌ای نیز پیشرفت‌های بیشتری کنند‪.‬قدرت بیشتر در استفاده از فضا و استقالل در چنین سیستم‌هایی باعث می‌شود‬ ‫ِ‬ ‫احتمالی وابستگی به کشورهای دیگر‪ ،‬کاسته شود‪.‬‬ ‫تا از آسیب‌های‬ ‫نیاز و وابستگی به کشورهای دیگر در استفاده از ناوبری ماهوارهای میتواند در برخی مواقع‬ ‫نوعی تهدید بهشمار آید‪.‬بهعنوان مثال‪ ،‬اگر تمام سیستمهای موقعیت‌یابی نظامی یک کشور بر اساس‬ ‫‪ GPS‬باشد‪ ،‬احتمال کنترل‪ ،‬اختالل یا فریب‌کاری از سوی آمریکا در ّفعالیت‌های دفاعی آن کشور‪،‬‬ ‫بسیار افزایش خواهد یافت‪.‬چنانکه تاکنون‪ ،‬آمریکا برای جاسوسی از افراد در کشورهای مختلف‬ ‫  وسیله موشک‌های‬ ‫جبهه    مقاومت به ٔ‬ ‫وسیله تلفن‌های هوشمند و یا ترور برخی فرماندهان کشور ما و ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫به‬ ‫هدایت شونده‪ ،‬از این ابزار و قابلیت‪ ،‬استفاده کرده است‪.‬‬ ‫فعّالیت‬ ‫شهر مکه در کشور عربستان و در جنوب غربی ایران واقع است‪.‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬در ایران ما به سمت جنوب غربی نماز میخوانیم و‬ ‫شمال غربی‬ ‫شمال‬ ‫شمال شرقی‬ ‫هرگاه میخواهیم جهت قبله را پیدا کنیم‪ ،‬ابتدا جهت جنوب را‬ ‫غرب‬ ‫شرق‬ ‫جست    وجومیکنیم و سپس به سمت غرب متمایل میشویم‪.‬میزان‬ ‫خزر‬ ‫آنکارا‬ ‫ی‬ ‫دریا‬ ‫تمایل ما به سمت غرب‪ ،‬در نواحی مختلف ایران متفاوت است‪.‬به‬ ‫ترکیه‬ ‫جنوب غربی‬ ‫جنوب شرقی‬ ‫جنوب‬ ‫تبریز‬ ‫تهران‬ ‫مشهد‬ ‫نقشه روبهرو توجه کنید و از سه شهر مشهد‪ ،‬بندرعباس و تبریز خطی‬ ‫دریای مدیترانه‬ ‫ٔ‬ ‫خانه کعبه رسم کنید‪.‬‬ ‫به سمت ٔ‬ ‫قاهره‬ ‫بندرعباس‬ ‫ّ‬ ‫س‬ ‫فار‬ ‫یج‬ ‫‪7‬ــ مردم بندرعباس برای اینکه در جهت قبله قرار بگیرند‪ ،‬بیشتر به‬ ‫خل‬ ‫دریای عمان‬ ‫ّ‬ ‫مکه‬ ‫آفـــــــریقا‬ ‫عربستان‬ ‫اقیانوس هند‬ ‫سرخ‬ ‫سمت غرب متمایل میشوند یا مردم تبریز؟‬ ‫ی‬ ‫دریا‬ ‫آدیس آبابا‬ ‫‪   8‬ــ در آدیس آبابا (اتیوپی) و قاهره‪ ،‬قبله در کدام سمت است؟‬ ‫نقشه جهاننما بگویید که در مالزی قبله رو به‬‫‪9‬ــ با استفاده از یک ٔ‬ ‫کدام سمت است‪.‬‬ ‫‪8‬‬  ‫درس ‪2‬‬ ‫حرکات زمین‬ ‫به ساعت نگاه کنید و بگویید‪ :‬ساعت چند است؟‬ ‫از طلوع آفتاب چند ساعت گذشته است؟ تا ظهر‬ ‫چقدر باقی مانده است؟‬ ‫آیا می‌دانید در حالی‌که در فصل تابستان ساعت ‪11‬‬ ‫صبح مردم کشور ما مشغول ّفعالیت‌های روزانه هستند‪ ،‬در‬ ‫در پیشخوان بعضی هتل ها‪ ،‬چند ساعت روی دیوار نصب شده اند که زمان های مختلف را در‬ ‫مالزی‪ ،‬هنگام بعدازظهر است و مر‌دم در حال دست‌کشیدن از‬ ‫کشورهای مختلف نشان می دهند‪.‬‬ ‫کار و رفتن به سوی خانه  هایشان هستند و در مکزیکوسیتی‪،‬‬ ‫نیمه‌شب است و مردم در حال استراحت شبانه اند؟‬ ‫بله‪ ،‬ما با نگاه کردن به ساعت‪ ،‬به راحتی از زمانی که‬ ‫در آن به سر می‌بریم‪ ،‬آگاه می شویم‪ ،‬اما موضوع تعیین ساعت‬ ‫محور چرخشی‬ ‫‪23º 27′‬‬ ‫به این سادگی نیست‪.‬‬ ‫سیاره زمین با‬ ‫ٔ‬ ‫آیا می دانید چرا مکان‌های مختلف‬ ‫یکدیگر اختالف زمانی یا اختالف ساعت دارند؟‬ ‫شب‬ ‫الف) حرکت وضعی‬ ‫خورشید‬ ‫زمین در هر ‪ 24‬ساعت یک‌بار به دور محور خود‬ ‫می‌چرخد‪ ،‬که به آن حرکت وضعی می‌گویند‪.‬زمین روشنایی‬ ‫روز‬ ‫خود را از نورخورشید می‌گیرد اما نور خورشید در زمان‬ ‫جنوب‬ ‫‪23 º 27′‬‬ ‫معین‪ ،‬فقط نیمی از زمین را روشن می‌کند‪.‬چرا؟‬ ‫نیمی از زمین که رو به خورشید است روز و روشن‪،‬‬ ‫و نیمی دیگر شب و تاریک است‪.‬اگر زمین به دور خود‬ ‫قطب شمال‬ ‫نمی‌چرخید‪ ،‬چه اتفاقی می‌افتاد؟‬ ‫ما هر روز در آسمان‪ ،‬خورشید را می‌بینیم که از مشرق طلوع‬ ‫سر ماست و هنگام‬‫می‌کند‪.‬هنگام ظهر‪ ،‬خورشید تقریباً باالی ِ‬ ‫خورشید‬ ‫عصر رفته‌رفته به سمت مغرب حرکت و در آن سمت غروب‬ ‫شب‬ ‫می‌کند‪.‬اما این جابه‌جایی یا حرکت خورشید در آسمان‪ ،‬حرکت‬ ‫قطب جنوب‬ ‫ظاهری است‪.‬در واقع‪ ،‬خورشید جابه‌جا نمی‌شود بلکه زمین‬ ‫زمین از غرب به شرق می چرخد‪.‬‬ ‫کره زمین پی‌درپی در مقابل خورشید‬‫می‌چرخد و نقاط مختلف ٔ‬ ‫قرار می‌گیرند‪.‬‬ ‫‪9‬‬  ‫با توجه به تصویر روبه رو‪ ،‬مردم هند طلوع خورشید را‬ ‫زودتر می‌بینند یا مردم ایران؟‬ ‫هنگام ظهر در ایران زودتر فرا می‌رسد یا در عربستان؟‬ ‫چرا؟‬ ‫ایران‬ ‫هند‬ ‫عربستان‬ ‫و خداوند شب و روز و خورشید و ماه را در خدمت شما‬ ‫قرار داد‪ ،‬و ستارگان در فرمان خداوند هستند‪.‬در همه این‬ ‫امور‪ ،‬نشانه‌هایی برای اهل فکر و عقل وجود دارد‪.‬‬ ‫آفـــــــریقا‬ ‫سورۀ نحل‪ ،‬آیۀ ‪12‬‬ ‫زمین از غرب به شرق می چرخد‪.‬‬ ‫ اختالف زمان در مناطق مختلف زمین‬ ‫نتیجه حرکت وضعی زمین‪ ،‬پدید آمدن شب و روز و اختالف ساعت است‪.‬وقتی نیمه‌ای از زمین در مقابل خورشید قرار می‌گیرد‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫ساکنان تمام نقاطی که روی یک نصف‌النهار قرار دارند‪ ،‬در یک زمان خورشید را در آسمان مشاهده می‌کنند‪.‬وقتی خورشید درست‬ ‫همه شهرهایی که روی این نصف‌النهار (از شمال اروپا تا جنوب آفریقا) قرار گرفته‌اند‪ ،‬هنگام ظهر‬ ‫روی نصف‌‌النهار مبدأ قرار می‌گیرد‪ ،‬در ٔ‬ ‫است‪.‬در همین حال‪ ،‬مردم کشورهایی که در شرق گرینویچ قرار دارند‪ ،‬خورشید را زودتر دیده‌اند و بنابراین‪ ،‬از ظهرشان گذشته است‪.‬‬ ‫به عکس‪ ،‬در کشورهایی که در غرب نصف‌النهار گرینویچ قرار دارند‪ ،‬چند ساعت به ظهر مانده است‪.‬بدین ترتیب‪ ،‬زمان طلوع و غروب‬ ‫خورشید نیز در کشورهای مختلف جهان‪ ،‬یکسان نبوده و زمان برخی عبادات (مانند نماز) در آنها متفاوت خواهد بود‪.‬‬ ‫ ساعت واقعی‪ ،‬ساعت رسمی‬ ‫آنچه گفته شد‪ ،‬زمان واقعی در مکان‌های مختلف بود که مبنای آن موقعیت خورشید در آسمان است اما در زندگی روزانه نمی‌توان از ساعت‬ ‫واقعی استفاده کرد‪.‬تصور کنید حتی دو شهر مجاور در یک کشور‪ ،‬که روی یک نصف‌النهار قرار ندارند‪ ،‬ساعتهای مختلفی دارند‪.‬بنابراین‪ ،‬در‬ ‫برنامه حرکت قطارها و هواپیماها مشکالت زیادی به‌وجود می‌آید‪.‬‬ ‫تعیین قرارهای مالقات‌‪ ،‬زمان باز و بسته شدن ادارهها و مغازه‌ها و ٔ‬ ‫در قرن ‪ ،١٩‬کشورها در یک اجالس بین‌المللی‪ ،‬توافق کردند که به جای ساعت واقعی از ساعت رسمی استفاده کنند و به این‬ ‫ترتیب‪ ،‬زمان رسمی به‌وجود آمد‪.‬‬ ‫کره زمین برای آنکه یک دور یا ˚‪ 360‬به دور خود بچرخد‪ 24 ،‬ساعت وقت الزم دارد‪.‬پس اگر ˚‪ 360‬محیط‬ ‫ساعت رسمی‪ٔ :‬‬ ‫کره زمین را به ‪ 24‬قاچ تقسیم کنیم‪ ،‬هر یک از قاچ‌ها ‪ 15‬درجه پهنا دارد‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫همه نصف‌النهارهایی که داخل یک قاچ قرار‬ ‫منطقه زمانی یک قاچ است و یک ساعت را به خود اختصاص می‌دهد‪.‬بنابراین‪ٔ ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫هر‬ ‫گرفته اند‪ ،‬به‌طور توافقی ساعت یکسانی دارند‪.‬‬ ‫البته برخی از کشورها‪ ،‬مانند ایران‪ ،‬با آنکه در بیشتر از یک قاچ گسترده شده اند‪ ،‬از یک ساعت پیروی می‌کنند‪.‬برای مثال‪ ،‬در‬ ‫همان‌ زمان که در تبریز در شمال غرب ایران ساعت ‪ 8‬صبح است و اداره ها کار خود را آغاز می کنند‪ ،‬در مشهد در شمال شرق ایران نیز‬ ‫ساعت ‪ 8‬صبح اعالم می شود‪.‬‬ ‫‪10‬‬  ‫در برخی کشورهای وسیع‪ ،‬مانند چین‪ ،‬چند ساعت رسمی وجود دارد‪.‬بنابراین‪ ،‬مردم این کشورها‪ ،‬هرگاه از شرق به غرب یا‬ ‫برعکس مسافرت کنند‪ ،‬مجبورند ساعت خود را جلو یا عقب بکشند‪.‬‬ ‫تنگه برینگ‬ ‫آسیـــا‬ ‫آالسکا‬ ‫کانادا‬ ‫روسیه‬ ‫آسیا‬ ‫مسکو‬ ‫گرینویچ‬ ‫ژاپن‬ ‫پاریس‬ ‫ایاالت متحده‬ ‫توکیو‬ ‫امریکا‬ ‫نیویورک‬ ‫تهران‬ ‫چیــــن‬ ‫هند‬ ‫خط بین المللی زمان‬ ‫نصف النهار مبدأ‬ ‫استرالیا‬ ‫*‬ ‫استرالیا‬ ‫‪24‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪ -‬نیمهشب ‪+‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ظهر ‪- -‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫ْ‪15‬‬ ‫این دو ستون تکرار ستونهای سمت راست است‪.‬‬ ‫هر قاچ‪ 15،‬درجه است و یک نصف‌النهار مرکزی دارد‪.‬‬ ‫ْ‪7/5ْ 7/5‬‬ ‫بیشتر بدانیم‬ ‫ خط بین المللی زمان‪ :‬یک نصف النهار فرضی ‪180‬‬ ‫فعّالیت‬ ‫درجه است که هنگام عبور از این خط‪ ،‬از سمت غرب به شرق‪،‬‬ ‫‪1‬ــ الف) در زندگی روزانه‪ ،‬ساعت واقعی چه کاربردی دارد؟‬ ‫باید یک روز به تقویم اضافه کنیم و از سمت شرق به غرب نیز‪،‬‬ ‫ب) چرا از ساعت ر سمی استفاده میکنیم؟ مثال بیاورید‪.‬‬ ‫یک روز کم کنیم‪.‬‬ ‫نقشه مناطق زمانی‪ ،‬بگویید اگر کسی از پاریس به‬ ‫‪2‬ــ با توجه به ٔ‬ ‫ هر زمان یا مکان‪ ،‬ویژگی‌های مخصوص به خود را دارد‪.‬در‬ ‫تهران سفر کند‪ ،‬باید ساعت خود را جلو بکشد یا عقب؟ چرا؟‬ ‫اهمیت داده شده و برای آنها‬ ‫‪3‬ــ با کمک والدین خود‪ ،‬برخی از زمانها یا مکان‌هایی که‬ ‫دین اسالم نیز به برخی زمان‌ها یا مکان‌ها‪ّ ،‬‬ ‫ویژگیهایی خاص بیان شده است‪.‬بهعنوان مثال برخی از زمانها‪ ،‬مانند‬ ‫ویژگی‌های خاصی برای آنها در اسالم بیان شده است را نام‬ ‫هنگام طلوع یا غروب آفتاب‪ ،‬شب و روز جمعه‪ ،‬روز اول هر ماه قمری‪،‬‬ ‫ببرید‪.‬پاسخ‌های خود را در کالس و با دوستانتان‪ ،‬به اشتراک‬ ‫ماه مبارک رمضان و یا برخی مکان‌ها مانند زیارتگاه‌ها‪ ،‬مسجدها‪ ،‬برخی‬ ‫بگذارید‪.‬‬ ‫خاصی بر انسان هستند‪.‬آگاهی‬ ‫‪٤‬ــ هر ساله در کشور ما‪ ،‬ساعت رسمی در اول فروردین‪ ،‬یک‬ ‫بناها و یا بعضی از شهرها‪ ،‬دارای تأثیرات ّ‬ ‫از ویژگیهای زمان و مکان‌های مختلف‪ ،‬می‌تواند در برنامه‌ریزی بهتر ما‬ ‫ساعت به جلو کشیده میشود و در ‪ ٣٠‬شهریور‪ ،‬یک ساعت‬ ‫برای زندگی‌مان‪ ،‬تأثیرگذار باشد‪.‬‬ ‫به عقب کشیده میشود‪.‬فکر میکنید دلیل این کار چیست؟‬ ‫‪11‬‬  ‫ب) حرکت انتقالی‬ ‫زمین در همان هنگام که به دور محور خود می‌چرخد‪ ،‬به دور خورشید نیز می‌گردد‪.‬یک دور کامل زمین به گرد خورشید‪ ،‬یک سال‬ ‫طول می‌کشد که به آن حرکت انتقالی می‌گویند‪.‬مدار زمین‪ ،‬بیضی‌شکل است و زمین با سرعت میانگین ‪ 30‬کیلومتر در ثانیه‪ ،‬این مسیر‬ ‫را می‌پیماید‪.‬‬ ‫مدت زمان واقعی یک دور کامل گردش زمین به گرد خورشید‪ 365 ،‬روز و ‪ 6‬ساعت است اما در تقویم ها سال را ‪ 365‬روز در‬ ‫نظر می گیرند‪.‬سال ‪ 365‬روزه‪ ،‬سال رسمی است که ‪ 6‬ساعت از سال خورشیدی کوتاه‌تر است‪.‬برای جبران کسری این ‪ 6‬ساعت در هر‬ ‫‪    4‬سال یک روز به سال رسمی اضافه می‌شود (ساعت‪.)4*6=24‬سال ‪ 366‬روزه را سال کبیسه می‌نامند‪.‬‬ ‫´‪23˚ 27‬‬ ‫ مایل بودن محور قطب‌ها‬ ‫به تصویر روبه‌رو توجه کنید‪.‬همان‌طور که می‌بینید‪ ،‬محور‬ ‫شمال‬ ‫قطب‌ها بر سطح مدار گردش انتقالی زمین‪ ،‬مایل است‪.‬به دلیل‬ ‫˚‪66‬‬ ‫´‪33‬‬ ‫زاویه تابش آفتاب در طول سال تغییر میکند و در طی‬ ‫همین تمایل‪ٔ ،‬‬ ‫ستوا‬ ‫ِا‬ ‫یک سال‪ ،‬زمین در موقعیتهای مختلفی در برابر خورشید قرار‬ ‫میگیرد‪ ،‬درازی شب و روز نامساوی میشود و فصلهای مختلف‬ ‫مدار گردش انتقالی‬ ‫زمین‬ ‫زاویه تابش‬ ‫به‌وجود میآید‪.‬اکنون بیایید موقعیت زمین را با توجه به ٔ‬ ‫در ّاول تابستان و ّاول زمستان بررسی کنیم‪.‬‬ ‫جنوب‬ ‫ پیدایش فصول‬ ‫نیمکره شمالی به مدار رأس‌السرطان به طور عمودی‬ ‫ٔ‬ ‫صفحه روبه رو توجه کنید‪.‬در ّاول تیرماه‪ ،‬خورشید در‬ ‫ٔ‬ ‫به تصویر ‪ 1‬در‬ ‫کره زمین در معرض نور خورشید قرار می‌گیرد‪.‬در نتیجه‪ ،‬طول روزها از‬ ‫منطقه وسیع‌تری از ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫نیمکره شمالی‬ ‫ٔ‬ ‫می‌تابد‪.‬در ّاول تیرماه در‬ ‫شب‌ها بیشتر است‪.‬در این هنگام که طوالنی‌ترین روز در این نیمکره است و به آن «انقالب تابستانی» می‌گویند‪ ،‬فصل تابستان آغاز‬ ‫نیمکره جنوبی چه وضعی دارد؟‬‫ٔ‬ ‫می‌شود‪.‬در همین زمان‪،‬‬ ‫نیمکره جنوبی عمودی می‌تابد‪.‬در ّاول دی‌ماه‪ ،‬در‬ ‫ٔ‬ ‫به تصویر ‪ 2‬توجه کنید‪.‬در ّاول دی‌ماه‪ ،‬خورشید به مدار رأس الجدی در‬ ‫نیمکره‬ ‫ٔ‬ ‫کره زمین تابش خورشید را دریافت می‌کند و روزها کوتاه‌تر از شب‌هاست‪.‬در نتیجه‪ ،‬در‬ ‫نیمکره شمالی بخش کم‌وسعت‌تری از ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫شمالی ّاول دی کوتاه‌ترین روز سال است که به آن «انقالب زمستانی» می‌گویند‪.‬در این روز‪ ،‬فصل زمستان آغاز می‌شود؛ در حالی که در‬ ‫مشرق‬ ‫تابستان‬ ‫مشرق‬ ‫نیمکره جنوبی فصل تابستان آغاز شده است‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫همین زمان‪ ،‬در‬ ‫شمال‬ ‫جنوب‬ ‫بهار یا پاییز‬ ‫پس از طوالنی ترین و کوتاه ترین روز سال‪ ،‬به تدریج با گردش‬ ‫مغرب‬ ‫زمستان‬ ‫نیمکره شمالی و‬ ‫ٔ‬ ‫دایره روشنایی در دو‬ ‫زمین به دور خورشید‪ ،‬وسعت ٔ‬ ‫جنوبی کم و زیاد می شود‪.‬در نتیجه طول روز و شب‪ ،‬هر روز نسبت‬ ‫به روز قبل تغییر می کند تا سرانجام در دو موقع از سال‪ ،‬یعنی ّاول بهار‬ ‫و ّاول پاییز‪ ،‬طول روز و شب برابر می‌شود؛ به این دو زمان‪« ،‬اعتدالین»‬ ‫مغرب‬ ‫(اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی) می‌گویند‪.‬‬ ‫مسیر حرکت ظاهری خورشید در آسمان در طول سال؛ همان طور که می بینید‪ ،‬این‬ ‫مکان در فصول مختلف سال‪ ،‬متفاوت است‪.‬‬ ‫‪12‬‬  ‫مدار گر‬ ‫ال‬‫دش انتق‬ ‫ی زمین‬ ‫شرق‬ ‫ب به‬ ‫ر‬ ‫غ‬ ‫تصویر ‪1‬‬ ‫قطب شمال‬ ‫تصویر ‪2‬‬ ‫طبی‬ ‫قطب شمال‬ ‫طبی‬ ‫رق‬ ‫رق‬ ‫مدا شمال‬ ‫مدا شمال‬ ‫طان‬ ‫انادا‬ ‫طان‬ ‫انادا‬ ‫السر‬ ‫گر‬ ‫السر‬ ‫گر‬ ‫رأس‬ ‫رأس‬ ‫ِ ستوا‬ ‫ِ ستوا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫خورشید‬ ‫خورشید‬ ‫جدی‬ ‫جدی‬ ‫س ال َ ْ‬ ‫ویل‬ ‫لیبر‬ ‫س ال َ ْ‬ ‫ویل‬ ‫لیبر‬ ‫رأ‬ ‫رأ‬ ‫طبی‬ ‫طبی‬ ‫رق‬ ‫رق‬ ‫مدا نوب‬ ‫مدا نوب‬ ‫ج‬ ‫تاون‬ ‫ج‬ ‫تاون‬ ‫کیپ‬ ‫کیپ‬ ‫قطب جنوب‬ ‫قطب جنوب‬ ‫اول دی ماه‬ ‫اول تیرماه‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫منطقه تاریک و روشن همواره یکسان است و‬ ‫ٔ‬ ‫اکنون به مدار ِاستوا توجه کنید‪.‬در مناطق مجاور ِاستوا مسیر پیموده شده در دو‬ ‫درنتیجه طول روز و شب همواره مساوی است‪.‬‬ ‫فعّالیت‬ ‫دایره روشنایی در اول تیرماه و اول دی ماه توضیح دهید‪.‬‬ ‫‪  5‬ــ موقعیت سه شهر گرانادا‪ ،‬لیبرویل و کیپ تاون را با توجه به ٔ‬ ‫ناحیه مدار قطبی شمال‪ ،‬طول یک روز ‪24‬‬ ‫‪  6‬ــ به مدار قطبی شمال و جنوب در تصویر (‪ )١‬توجه کنید‪.‬چرا در ّاول تیر ماه در ٔ‬ ‫ساعت و به عکس در مدار قطبی جنوب‪ ،‬طول یک شب ‪ 24‬ساعت است؟‬ ‫درباره فصول این منطقه می رسید؟‬ ‫ٔ‬ ‫منطقه ِاستوا به چه نتیجه ای‬ ‫ٔ‬ ‫‪7‬ــ از مساوی بودن همیشگی طول روز و شب در‬ ‫‪  8‬ــ جهت تابش آفتاب به نقاط مختلف زمین یا فصول مختلف سال‪ ،‬چه تأثیری در کشاورزی یا معماری خانهها میتواند داشته باشد؟‬ ‫‪13‬‬  ‫بیشتر بدانیم‬ ‫واژهها‬ ‫نیمکره شمالی‬ ‫ٔ‬ ‫مدار رأس‌السرطان و مدار رأس‌الجدی‪ :‬به مدار عرض جغرافیایی ‪ 23‬درجه و ‪ 27‬دقیقه در‬ ‫نیمکره جنوبی رأس الجدی گفته میشود‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫رأس السرطان گفته میشود و به مدار عرض جغرافیایی ‪ 23‬درجه و ‪ 27‬دقیقه در‬ ‫فاصله ستارگان است‪.‬سرعت نور معادل ‪ 300000‬کیلومتر در ثانیه‬ ‫ٔ‬ ‫سال نوری‪ :‬در نجوم‪ ،‬واحد اندازه‌گیری‬ ‫ک سال خورشیدی طی می‌کند (‪ 9/1×١٠١٢‬کیلومتر)‪.‬‬ ‫است و سال نوری مسافتی است که نور در مدت ی ‌‬ ‫ناوبری‪ :‬مسیریابی در هوا‪ ،‬خشکی و دریا و پیدا کردن راه از یک مکان به مکان دیگر است‪.‬‬ ‫اسطرالب‪ :‬ابزاری کهن برای محاسبات نجومی‪ ،‬نقشه‌برداری و موقعیت‌یابی به ویژه در دریانوردی بوده است‪.‬‬ ‫با اسطرالب همچنین میتوان طول و عرض یک زمین و عمق یا ارتفاع یک مکان مانند چاه‌‪ ،‬کوه یا برج‌های بلند را به دست‬ ‫آورد‪.‬دانشمندان مسلمان از پیشگامان طراحی اسطرالب‌های پیشرفته‌ای بودند که در سراسر جهان شناخته شده بود‪.‬‬ ‫راه شیری‪ :‬نواری کم‌رنگ از نور (شیری رنگ) که در شب‌های تیره در آسمان دیده می‌شود‪.‬این نوار شامل‬ ‫ستاره‌های کهکشان راه شیری است که از زمین‪ ،‬قابل رؤیت اند‪.‬‬ ‫بهکارببندیم‬ ‫‪1‬ــ الف) با استفاده از یک نقشه‪ ،‬طول و عرض جغرافیایی کشور ایران را بخوانید و بنویسید‪.‬ب) به کمک معلم‬ ‫و با مراجعه به منابع‪ ،‬طول و عرض جغرافیایی شهر یا روستای محل زندگی خود را پیدا کنید و بنویسید‪.‬‬ ‫گیرنده ‪ GPS‬را مشاهده و بررسی کنید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ به کمک معلم‪ ،‬طرز کار یک‬ ‫?