Psihologija: Epistemološki principi i metode istraživanja

Opšta psihologija

• Predmet proučavanja psihologije su strukture psiholoških procesa i pojava, slično hemiji.
• Analiziraju se mehanizmi nastanka kompleksnih pojava iz jednostavnijih.
• Dominantne metode istraživanja su eksperiment i introspekcija.
• Osnivač strukturalizma je Wilhelm Wundt koji je 1879. godine osnovao prvi psihološki laboratorij u Lajpcigu.

Psihološke škole i pravci

• Strukturalizam
• Gestaldt psihologija
• Biologistički i bio-medicinski koncepti u psihologiji
• Psihoanaliza
• Funkcionalizam
• Ruska refleksološka škola
• Bihejviorizam
• Psihosocijalni/sistemski pravci
• Kognitivizam
• Humanistički i egzistencijalistički pravci

Gestaldt psihologija

• Wolfgang Köhler, Kurt Kofka i Max Wertheimer su osnivači ove škole.
• Predmet proučavanja psihologije su cjeline (gestaldt) ili cjeloviti mentalni procesi.
• Odnosi dijelova su važniji nego sami dijelovi.
• Psihičke pojave nisu zbir jednostavnijih elemenata, nego imaju nadsumaran karakter.
• Najveći broj istraživanja se odnosio na procese percepcije i mišljenja definiranog rešavanjem problema.
• Dominantne metode istraživanja su eksperiment i posmatranje (opažanje).

Biologistički pravci

• Nastali su u sklopu psihijatrije i medicine generalno.
• Predmet proučavanja su mozak i generalno nervni sistem.
• Najčešće se proučavali mentalni poremećaji (više od zdravih procesa).
• Klinički, individualni metod dominantan (opservacija i intervju jednog slučaja).

Psihoanalitički pravci

• Predmet proučavanja su nesvesni i podsvesni procesi.
• Ključne metode su intervju.
• Pristup je klinički ili individualni.
• Naglašen je terapijski aspekt psihologije.
• Začinje se put za psihodijagnostičke procedure.
• Freudova psihoanaliza usmerena na sve mentalne poremećaje ali dominantno na lečenje neuroza.
• Odbrambeni mehanizmi ličnosti su glavni Freudov doprinos kao i razvojne faze i struktura ličnosti.
• Metodološki doprinosi su analiza snova i slobodne asocijacije.
• Kasnije se psihoanaliza grana u mnogobrojne druge psihodinamske pravce.

Funkcionalizam

• Osnivač je William James u SAD.
• Krenuo je sa eksperimentom, ali se završio više kao filozof i epistemolog.
• Funkcije ili svrha psiholoških procesa su predmet psihologije sa naglaskom na tok svesti.
• Razmatrao je nastanak emocija i neovisno od Lange je formulirao teoriju nastanka emocija.

Ruska refleksologija

• Behterev, Sečenev i Pavlov su glavni zagovornici ove škole.
• Pavlov je dao najviše naučnih doprinosa psihološkim spoznajama proučavajući digestiju kod pasa i nastavio sa radom u vezi nervnog sistema kao osnove procesa učenja.
• Predmet proučavanja psihologije su refleksne reakcije i procesi u nervnom sistemu.
• Unutrašnje mentalne aktivnosti su također refleksne prirode.
• Proučavaju uslovne i bezuslovne reflekse, učenje asocijacijama, uzbuđenje ili ekscitacija i gašenje ili inhibicija procesa u kori velikog mozga.
• Eksperiment je dominantno korišten metod.

Behaviorizam

• Predstavnici su Watson, Thorndyke, Skinner, Dollard, Muller i mnogi drugi.
• Predmet proučavanja je isključivo vanjski opažljivo i merljivo ponašanje.
• Psihologija treba da napusti mentalističke pojmove.
• Najveći doprinos je istraživanje operatnog i klasičnog uslovljavanja.
• Eksperiment je jedini validan naučni metod.

Psihosocijalni/sistemski pravci

• Predstavnici su Lev Vygotsky, Jurij Bronfrebrener, kasnije Bandura, Ajzen.
• Psihološki procesi se moraju istraživati u društvenom kontekstu.
• Naglašavanje interakcija psihičkog i društvenog na mikro, mezo i makro nivou.
• Metodologija je heterogena (od opservacija preko praćenja do eksperimenta).
• Veliki je dat doprinos u razvoju ekološke i socijalne psihologije.

Kognitivizam

• Predstavnici su Jean Piaget, Edouard Claparede, George Kelly, Campione, Brown i Sternberg.
• Predmet proučavanja su naglašeni kognitivni procesi.
• Testovi, eksperiment i procesne analize su glavni metodi.
• Veliki doprinos općoj, razvojnoj i kognitivnoj psihologiji.

Humanistički i egzistencijalistički pravci

• Carl Rogers, Viktor Frankl i Abraham Maslow.
• Svjesni kognitivni procesi, emocije, slobodna volja i razvojni potencijali su naglašeni u predmetu psihologije.
• Veliki doprinos psihologiji ličnosti, kliničkoj psihologiji i terapiji.
• Individualni pristup i fenomenološka metoda korišteni.

Psihološke discipline

• Najgeneralnija podjela je na osnovne/fundamentalne i primijenjene/aplikativne discipline.
• Fundamentalne discipline: Opća psihologija, Razvojna psihologija, Socijalna psihologija, Psihometrija, Psihopatologija, Zoopsihologija, Neuropsihologija, Fiziološka psihologija, Psihologija ličnosti, Metodologija, Kognitivna psihologija, Ekološka psihologija
• Primijenjene discipline: Psihologija rada, Klinička psihologija, Edukacijska psihologija, Psihologija reklame i marketinga, Sportska psihologija, Zdravstvena psihologija, Psihologija ishrane

Metode i tehnike istraživanja u psihologiji

• Metode su generalni načini i algoritmi pomoću kojih se mere i istražuju psihički procesi, uz poštovanje epistemoloških principa.
• Tehnike su konkretni postupci primjene metoda istraživanja.
• Nauka je sistematsko proučavanje pojava i procesa u univerzumu.
• Nauka je sistematski organizovan skup spoznaja, činjenica i generalizacija o pojavama i procesima koje proučava i zakonima o tim pojavama i procesima, a do kojih se dolazi pomoću naučnog metoda.
• Osnovni i nužni elementi nauke su: definiran predmet proučavanja, definisane metode proučavanja predmeta, sistem spoznaja o predmetu nauke, sistem teorija, jezik nauke, pojmovi, definicije i terminologija.
• Epistemološki principi: sistematičnost, sukcesivnost, objektivnost, pouzdanost, provjerljivost, generalizibilnost, replikabilnost, javnost.
• Izvori spoznaja: lična iskustva i generalizacije, tradicija, autoriteti, mišljenja, naučna saznanja.
• Metode i tehnike istraživanja: introspekcija/samoopažanje, posmatranje/opažanje, eksperiment, test, intervju, fokus grupe, sociometrijska metoda, skale za merenje stavova.

Introspekcija

• Instrukcije šta treba kod sebe opažati i na koji način.
• Uvježbanost samopromatrača.
• Subjektivizam iskaza, sudova i uticaj ispitivaca kroz davanje instrukcija su glavni nedostaci.

Opažanje/Ekstraspekcija

• Moraju biti definisani objekt opažanja, dimenzije ili ponašanje koje se opaža i način registriranja opažanja.
• Opažanje se dijeli na prirodno, laboratorijsko i učesničko.

Eksperiment

• Postupak izazivanja određene pojave (nezavisna varijabla) i posmatranje njenog efekta na drugu pojavu (zavisna varijabla).
• Kontrola relevantnih faktora i manipulacija nezavisnom varijablom.
• Jedini metod koji dozvoljava kauzalno tumačenje odnosa među pojavama.
• Kvazieksperiment se koristi u slučaju nedostatka kontrole relevantnih faktora.
• Razlikujemo prirodni i laboratorijski eksperiment.

Test

• Standardizirani postupak pomoću kojeg se izazivaju reakcije (ponašanja), a zatim se broje ili mere.
• Mjerne karakteristike testa su: validnost/valjanost, pouzdanost, objektivnost, osjetljivost i normiranost.
• Različiti kriterijumi za podjelu testova: testovi tipičnih aktivnosti, testovi maksimalnog učinka/postignuća (testovi sposobnosti i znanja) i testovi ličnosti.
• Podjela testova sposobnosti prema sadržaju: testovi mentalnih sposobnosti, testovi senzornih sposobnosti, testovi psihomotirnih sposobnosti.
• Testovi ličnosti mogu biti analitički i sintetički.

Intervju

• Četiri ključna elementa: ispitivna osoba, ispitanik, sadržaj/tema i atmosfera.
• Razlikujemo strukturirane, nestrukturirane i mešovite/kombinirane intervjue.
• Upitnik može biti od pomoći prilikom vođenja intervjua.

Fokus grupe

• Prikupljanje podataka vodi moderator, koji ne učestvuje u diskusiji.
• Odabir ciljane grupe, ravnomjernost članova, snimanje i prepiska razgovora, kodiranje, klasifikacija sadržaja i njegova analiza.

Sociometrijska metoda

• Prvi ju je kreirao J. Moreno.
• Ispituje grupnu strukturu i dinamiku.
• Postavljanjem pitanja o preferiranju članova grupe i kreiranjem matrice.
• Na kraju se kreira sociogram.

Skale za merenje stavova

• Likerova skala, Thurstoneova skala, Osgoodov semantički diferencijal, Guttmanova skala, Bogardusova skala socijalne distance.

Metode istraživanja u psihologiji - merenje i statistika

• Merenje je pridavanje brojčanih/numeričkih oznaka svojstvima/atributima mjerenih objekata.
• Objekti, subjekti i ispitanici su entiteti koji predstavljaju izvor podataka.
• Varijabla je rezultat merenja nekog atributa na skupini entiteta.
• Statistika se koristi za kondenzaciju, sređivanje i obradu podataka.
• Mjere centralne tendencije: aritmetička sredina, median, mod.
• Mjere varijabilnosti: raspon, prosječno odstupanje, standardna devijacija i varijanca.
• Kovarijabilitet se označava kroz kovarijancu i kroz koeficijent korelacije koji označava stepen povezanosti između dvije varijable.

Organske osnove psihičkog života

• Nervni sistem: osnovna gradivna jedinica nervnog sistema (neuron), anatomija, struktura i funkcionalna i anatomska podjela nervnog sistema (centralni i periferni, simpatički i parasimpatički), elementi neurona (nukleus, tijelo/soma, dendriti, aksoni, mijelinski omotač), sinapsa (presinaptički element, sinaptička pukotina, postinaptički element), neurotransmiteri (acetil-holin, nor-adrenalin, serotonin, dopamin, gama-aminobuterna kiselina), podjela centralnog nervnog sistema (mozak, kičmena moždina).
• Endokrini sistem: žlezde sa unutrašnjim lučenjem (hipofiza, nadbubrežna žlezda, hipotalamus, štitna žlezda, paratiroidne žlezde, pankreas, jajnik, testisi).

Osjeti

• Fizikalna i efektivna sredina: izvori energije (fotička, mehanička, hemijska, termička).
• Djelovanje podražaja na osjetne organe izaziva osjetne procese.
• Senzorni modalitet i senzorni kvalitet.
• Pojam akromatske i kromatske boje.

Psihofizika

• Istražuje odnose intenziteta podražaja i intenziteta osjeta.
• Klasična psihofizika.
• Teorija detekcije signala.
• Tri praga osjeta (apsolutni, diferencijalni i terminalni).

Percepcija

• Organizacija podražaja u smislene cjeline.
• Osnovna perceptivna organizacija je na osnovu slike i pozadine.
• Principi grupiranja podražaja: blizina, sličnost, simetričnost, zatvorenost, zajedničke destinacije, istovremenog kretanja, dobre forme.
• Konstantnost opažanja: oblika, veličine, boje i svetlosti.
• Faktori opažanja: vanjski (intenzitet, prostornost, trajanje, strukturiranost, promjene u podražaju, kretanje, kontrast), unutrašnji (motivacija, znanja, iskustva, emocionalni i foziološki stanja).
• Pogrešna opažanja: iluzije (geometrijske, dvostruke, oscilirajuće, paslike), halucinacije.

Pažnja

• Začetak pažnje: refleks orijentacije, odbrambeni refleks.
• Dimenzije pažnje: opseg, intenzitet, trajanje.
• Karakteristike pažnje: vigilitet, fleksibilnost, tenacitet, fluktuacija.
• Faktori pažnje: vanjski (intenzitet podražaja, prostornost podražaja, promjene u podražaju, trajanje, kretanje, kontrast), unutrašnji (motivacija, iskustvo, znanja, predznanja, emocionalno stanje).

Pamćenje

• Različiti kriterijumi podjele pamćenja (prema vrsti sadržaja, vremenu zadržavanja informacija, uloženom naporu).
• Vrste pamćenja: senzorno, kratkoročno, dugoročno (proceduralno, deklarativno - semantičko i epizodno).
• Pojave koje prate pamćenje transfer (pozitivni i negativni), zaboravljanje, reminiscencije, uzroci zaboravljanja (potiskivanje, negativni transfer, neogogućnost dosjećanja, retroaktivna i proaktivna inhibicija)
• Metode ispitivanja pamćenja: reprodukcije, rekognicije, uštede, rekonstrukcije, opsega.
• Poremećaji pamćenja kvalitativni (konfabulacije, paramnezija), kvantitativni (amnezije - retrogradna i anterogradna, hipomnezije, hipermnezije).
• Najčešća oboljenja: Alzheimerova bolest, Korsakovljev sindrom.

Učenje

• Učenje kao sticanje znanja, proces sticanja iskustva ili trajna i stabilna promjena ponašanja.
• Podjela učenja prema mehanizmima: jednostavne i kompleksne forme, pretpostavljeni oblici ranog učenja (imprinting, habituacija, senzitizacija, ekspozicijsko učenje).
• Jednostavne forme učenja: mehaničko učenje, klasično uslovljavanje (elementi, zakonitosti, načini davanja bezuslovnog podražaja, prateće pojave - eksperimentalna neuroza, razvijanje averzivnih reakcija, razuslovljavanje, metode).
• Složene forme učenja: operatno uslovljavanje (elementi, nagrađivanje i kažnjavanje), učenje putem pokušaja i grešaka (varijante, istraživači, principi), opservacijsko/vikarijsko uslovljavanje, učenje imitacijom, učenje identifikacijom, učenje uviđanjem (faze).

Inteligencija i sposobnosti

• Teorije inteligencije (Spearman-dvofaktorski model, Thurstone-sedam primarnih faktora, Vernon-hijerarhijska teorija, Cattel i Horn-fluidna i kristalizirana inteligencija, Donald Hebb-inteligencija A, B i C, Guilford-trodimenzionalni model).
• Razvoj testova za merenje inteligencije (Simon-Binetova skala, Stanford-Binetova skala, razvoj testova tokom I. Svjetskog rata, W-B, WAIS, WISC, WPPSI).
• Vrste testova sposobnosti: prema vremenskom ograničenju i težinskoj primerenosti (testovi brzine i testovi snage), prema načinu primjene (grupni i individualni testovi), prema faktorskoj strukturi (testovi opštih i specijalnih sposobnosti), testovi tipa papir-olovka i manipulativni testovi.

Mišljenje

• Definicija mišljenja kao procesa, produkta, najsloženijih kognitivnih procesa.
• Manipulacija i pokretanje sadržaja.
• Mentalne slike, ideje, zamisli i koncepti.
• Mišljenje kao aktivan proces iz više aspekata (slobodno asociranje, snovi i mentalne predodžbe, transformacija sadržaja, apstrakcija, generalizacija, klasifikacije, operacije, kombinacija).
• Mišljenje i rješavanje problema (reproduktivni i produktivni aspekt, algoritmi i heuristika, dva glavna faktora opstrukcija uspešnog mišljenja-funkcionalna rigidnost i mentalni set tendencija).
• Mišljenje u širem smislu (snovi, mašta, dnevne fantazije, slobodne asocijacije) kao i spontano i manje determinirane idejama vodiljama razliku od produktivnog mišljenja.
• Analiza snova i slobodnih asocijacija sa psihoanalitičkim tretmanima.
• Poremećaji mišljenja: formalni (ubrzano, usporeno, dezorganizirano, ljepljivi/viskozno, raspad pojmova, perseveracija, verbigeracija), sadržajni (grandiozne, proganjanja, depresivne, hipohondrijske ideacije).

Ovaj kviz se bavi ključnim epistemološkim principima i metodama istraživanja u psihologiji. Proći ćete kroz razne aspekte psihološkog istraživanja, uključujući karakteristike testova, metode opažanja i vrste pamćenja. Proverite svoje znanje o ovim važnim temama.