Rekstrarhagfræði lokapróf PDF

Rekstrarhagfræði lokapróf Table of Contents {#table-of-contents.TOCHeading} ================= [Kafli 1. Hvað er hagfræði? 2](#kafli-1.-hva%C3%B0-er-hagfr%C3%A6%C3%B0i) [Grunn hugtök 2](#grunn-hugt%C3%B6k) [Markaðshagkerfi og Miðstýrð Hagkerfi 3](#marka%C3%B0shagkerfi-og-mi%C3%B0st%C3%BDr%C3%B0-hagkerfi) [Rekstrarhagfræði og Þjóðhagfræði 3](#rekstrarhagfr%C3%A6%C3%B0i-og-%C3%BEj%C3%B3%C3%B0hagfr%C3%A6%C3%B0i) [Hagvöxtur og Lífskjör 4](#hagv%C3%B6xtur-og-l%C3%ADfskj%C3%B6r) [Peningamagn og Verðbólga 4](#peningamagn-og-ver%C3%B0b%C3%B3lga) [Facts to Memorize: 4](#facts-to-memorize) [Kafli 2. Að hugsa eins og hagfræðingur. 5](#kafli-2.-a%C3%B0-hugsa-eins-og-hagfr%C3%A6%C3%B0ingur.) [Haglíkön 5](#hagl%C3%ADk%C3%B6n) [Hringrás á markaði(Circular Flow Diagram) 6](#hringr%C3%A1s-%C3%A1-marka%C3%B0icircular-flow-diagram) [Framleiðslujaðarinn 7](#framlei%C3%B0sluja%C3%B0arinn) [Vísindaleg Aðferðafræði í Hagfræði 7](#v%C3%ADsindaleg-a%C3%B0fer%C3%B0afr%C3%A6%C3%B0i-%C3%AD-hagfr%C3%A6%C3%B0i) [Hagfræðilegur Hugsanagangur 8](#hagfr%C3%A6%C3%B0ilegur-hugsanagangur) [Ýmsir Kenningaheimar í Hagfræði 8](#%C3%BDmsir-kenningaheimar-%C3%AD-hagfr%C3%A6%C3%B0i) [Hagfræðingur og Ráðgjafi 9](#hagfr%C3%A6%C3%B0ingur-og-r%C3%A1%C3%B0gjafi) [Facts to Memorize: 9](#facts-to-memorize-1) [Kafli 3. Framboð og eftirspurn: reining á markaði. 10](#kafli-3.-frambo%C3%B0-og-eftirspurn-reining-%C3%A1-marka%C3%B0i.) [Markaðir og Jafnvægi 10](#marka%C3%B0ir-og-jafnv%C3%A6gi) [Lögmál Eftirspurnar 10](#l%C3%B6gm%C3%A1l-eftirspurnar) [Lögmál Framboðs 11](#l%C3%B6gm%C3%A1l-frambo%C3%B0s) [Jafnvægi á Markaði 12](#jafnv%C3%A6gi-%C3%A1-marka%C3%B0i) [Teygni 14](#teygni) [Dæmi um Hliðrunir og Breytingar 15](#d%C3%A6mi-um-hli%C3%B0runir-og-breytingar) [Facts to Memorize: 15](#facts-to-memorize-2) [Kafli 4. Skyggnst á bak við eftirspurnarferilinn: Val neytenda 17](#kafli-4.-skyggnst-%C3%A1-bak-vi%C3%B0-eftirspurnarferilinn-val-neytenda) [Hefðbundið Líkan Neytendahegðunar 17](#hef%C3%B0bundi%C3%B0-l%C3%ADkan-neytendaheg%C3%B0unar) [Tekjuband (Budget Constraint) 17](#tekjuband-budget-constraint) [Jafngildislínur (Indifference Curves) 18](#jafngildisl%C3%ADnur-indifference-curves) [Kjörstaða (Optimal Choice) 20](#kj%C3%B6rsta%C3%B0a-optimal-choice) [Heildar-, Jaðar- og Minnkandi Jaðarnotagildi 21](#heildar--ja%C3%B0ar--og-minnkandi-ja%C3%B0arnotagildi) [Eftirspurnarferill 21](#eftirspurnarferill) [Atferlishagfræði og Neytandinn 22](#atferlishagfr%C3%A6%C3%B0i-og-neytandinn) [Samantekt 22](#samantekt) [Facts to Memorize: 23](#facts-to-memorize-3) [Kafli 5. Skyggnst á bak við framboðsferilinn: Framleiðslukostnaður fyrirtækja 24](#kafli-5.-skyggnst-%C3%A1-bak-vi%C3%B0-frambo%C3%B0sferilinn-framlei%C3%B0slukostna%C3%B0ur-fyrirt%C3%A6kja) [Kostnaðargerðir 24](#kostna%C3%B0arger%C3%B0ir) [Kostnaðarferlar 24](#kostna%C3%B0arferlar) [Framleiðslufall 25](#framlei%C3%B0slufall) [Stærðarhagkvæmni (Economies of Scale) 25](#st%C3%A6r%C3%B0arhagkv%C3%A6mni-economies-of-scale) [Facts to Memorize 26](#facts-to-memorize-4) [Kafli 6. Skyggnst á bak við framboðsferilinn: Fyrirtæki á samkeppnismarkaði. 26](#kafli-6.-skyggnst-%C3%A1-bak-vi%C3%B0-frambo%C3%B0sferilinn-fyrirt%C3%A6ki-%C3%A1-samkeppnismarka%C3%B0i.) [Fullkomin Samkeppni: Einkenni og Útkoman 26](#fullkomin-samkeppni-einkenni-og-%C3%BAtkoman) [Tekjur Fyrirtækis á Samkeppnismarkaði 27](#tekjur-fyrirt%C3%A6kis-%C3%A1-samkeppnismarka%C3%B0i) [Kostnaður og Hagnaður 28](#kostna%C3%B0ur-og-hagna%C3%B0ur) [Jaðarkostnaður og Framboð 28](#ja%C3%B0arkostna%C3%B0ur-og-frambo%C3%B0) [Ákvörðun um Hlé á Framleiðslu eða Brottför af Markaði 30](#%C3%A1kv%C3%B6r%C3%B0un-um-hl%C3%A9-%C3%A1-framlei%C3%B0slu-e%C3%B0a-brottf%C3%B6r-af-marka%C3%B0i) [Jafnmagnsferlar (Isoquants) og Jafnkostnaðarferlar (Isocosts) 30](#jafnmagnsferlar-isoquants-og-jafnkostna%C3%B0arferlar-isocosts) [Facts to Memorize: 31](#facts-to-memorize-5) [Kafli 7. Skilvirkni markaða. 32](#kafli-7.-skilvirkni-marka%C3%B0a.) [Markaðsjafnvægi og Skilvirkni 32](#marka%C3%B0sjafnv%C3%A6gi-og-skilvirkni) [Neytendaábati (Consumer Surplus) 33](#neytenda%C3%A1bati-consumer-surplus) [Framleiðendaábati (Producer Surplus) 33](#framlei%C3%B0enda%C3%A1bati-producer-surplus) [Heildarábati (Total Surplus) 34](#heildar%C3%A1bati-total-surplus) [Markaðsbilun og Ófullkominn Samkeppni 35](#marka%C3%B0sbilun-og-%C3%B3fullkominn-samkeppni) [Facts to Memorize: 35](#facts-to-memorize-6) [Kafli 8. Framboð, eftirspurn og stefna stjórnvalda 36](#kafli-8.-frambo%C3%B0-eftirspurn-og-stefna-stj%C3%B3rnvalda) [Jafnvægi á Frjálsum Markaði 36](#jafnv%C3%A6gi-%C3%A1-frj%C3%A1lsum-marka%C3%B0i) [Verðstýring: Verðþak og Verðgólf 37](#ver%C3%B0st%C3%BDring-ver%C3%B0%C3%BEak-og-ver%C3%B0g%C3%B3lf) [Skattar og Áhrif þeirra á Markaðinn 38](#skattar-og-%C3%A1hrif-%C3%BEeirra-%C3%A1-marka%C3%B0inn) [Niðurgreiðslur og Áhrif þeirra á Markaðinn 38](#ni%C3%B0urgrei%C3%B0slur-og-%C3%A1hrif-%C3%BEeirra-%C3%A1-marka%C3%B0inn) [Skattar og Jöfnuður 38](#skattar-og-j%C3%B6fnu%C3%B0ur) [Facts to Memorize: 39](#facts-to-memorize-7) [Kafli 9. Markaðsbrestir: Almannagæði og sameiginlegar auðlindir. 40](#kafli-9.-marka%C3%B0sbrestir-almannag%C3%A6%C3%B0i-og-sameiginlegar-au%C3%B0lindir.) [Gæði og Markaðir 40](#g%C3%A6%C3%B0i-og-marka%C3%B0ir) [Tegundir Gæða 40](#tegundir-g%C3%A6%C3%B0a) [Sníkilsvandamálið (Free-Rider Problem) 41](#sn%C3%ADkilsvandam%C3%A1li%C3%B0-free-rider-problem) [Hörmungar Sameignar (Tragedy of the Commons) 41](#h%C3%B6rmungar-sameignar-tragedy-of-the-commons) [Kostnaðar- og Ábatagreining 42](#kostna%C3%B0ar--og-%C3%A1batagreining) [Heppilegast Framboð Almannagæða 42](#heppilegast-frambo%C3%B0-almannag%C3%A6%C3%B0a) [Mikilvægasta atriði til að muna 43](#mikilv%C3%A6gasta-atri%C3%B0i-til-a%C3%B0-muna) [Facts to Memorize: 43](#facts-to-memorize-8) [Kafli 10. Ytri áhrif og markaðsbresir. 44](#kafli-10.-ytri-%C3%A1hrif-og-marka%C3%B0sbresir.) [Ósýnilega Höndin og Markaðsbrestir 44](#%C3%B3s%C3%BDnilega-h%C3%B6ndin-og-marka%C3%B0sbrestir) [Ytri Áhrif (Externalities) 45](#ytri-%C3%A1hrif-externalities) [Coase Kenningin (The Coase Theorem) 46](#coase-kenningin-the-coase-theorem) [Aðgerðir Stjórnvalda 46](#a%C3%B0ger%C3%B0ir-stj%C3%B3rnvalda) [Stöðuleg Ytri Áhrif (Positional Externalities) 47](#st%C3%B6%C3%B0uleg-ytri-%C3%A1hrif-positional-externalities) [Facts to Memorize: 47](#facts-to-memorize-9) [Kafli 11. Markaðsform 1: Einokun 48](#kafli-11.-marka%C3%B0sform-1-einokun) [Markaðsform og Samkeppni 48](#marka%C3%B0sform-og-samkeppni) [Aðgangshindranir og Myndun Einokunar 49](#a%C3%B0gangshindranir-og-myndun-einokunar) [Tekjur og Hagnaður Einokunarfyrirtækis 49](#tekjur-og-hagna%C3%B0ur-einokunarfyrirt%C3%A6kis) [Allratap vegna Einokunar 49](#allratap-vegna-einokunar) [Stjórnarstefna gagnvart Einokun 50](#stj%C3%B3rnarstefna-gagnvart-einokun) [Verðmismunun 50](#ver%C3%B0mismunun) [Facts to Memorize 50](#facts-to-memorize-10) [Kafli 12. Markaðsform: Enokunarsamkeppni. 51](#kafli-12.-marka%C3%B0sform-enokunarsamkeppni.) [Einkenni Einkasölusamkeppni 52](#einkenni-einkas%C3%B6lusamkeppni) [Langtímajafnvægi í Einkasölusamkeppni 52](#langt%C3%ADmajafnv%C3%A6gi-%C3%AD-einkas%C3%B6lusamkeppni) [Samanburður: Einkasölusamkeppni vs. Fullkomin Samkeppni 53](#samanbur%C3%B0ur-einkas%C3%B6lusamkeppni-vs.-fullkomin-samkeppni) [Auglýsingar og Vörumerki 53](#augl%C3%BDsingar-og-v%C3%B6rumerki) [Velferð og Einkasölusamkeppni 53](#velfer%C3%B0-og-einkas%C3%B6lusamkeppni) [Facts to Memorize: 53](#facts-to-memorize-11) [Kafli 13. Markaðsform 3: Fákeppni (oligopoly) 54](#kafli-13.-marka%C3%B0sform-3-f%C3%A1keppni-oligopoly) [Hvað er Fákeppni? 54](#hva%C3%B0-er-f%C3%A1keppni) [Samvinna og Eiginhagsmunir 55](#samvinna-og-eiginhagsmunir) [Jafnvægi á Fákeppnismarkaði 56](#jafnv%C3%A6gi-%C3%A1-f%C3%A1keppnismarka%C3%B0i) [Leikjafræði (*Game Theory*) 56](#leikjafr%C3%A6%C3%B0i-game-theory) [Áhrif Fjölda Seljenda 57](#%C3%A1hrif-fj%C3%B6lda-seljenda) [Opinber Stefna 57](#opinber-stefna) [Facts to Memorize 57](#facts-to-memorize-12) [Kafli 14. Markaðsform 4: Opinn markaður 58](#kafli-14.-marka%C3%B0sform-4-opinn-marka%C3%B0ur) [Opinn Markaður 58](#opinn-marka%C3%B0ur) [Yfirvofandi Samkeppni 58](#yfirvofandi-samkeppni) [Samkeppnisforskot 59](#samkeppnisforskot) [Kostnaður og Aðgangshindranir 59](#kostna%C3%B0ur-og-a%C3%B0gangshindranir) [Hamlandi Verðlagning 59](#hamlandi-ver%C3%B0lagning) [Vöruaðgreining 59](#v%C3%B6rua%C3%B0greining) [Aðrar Leiðir til að Hindra Samkeppni 59](#a%C3%B0rar-lei%C3%B0ir-til-a%C3%B0-hindra-samkeppni) [Facts to Memorize 60](#facts-to-memorize-13) [Kafli 15. Þáttamarkaðir 60](#kafli-15.-%C3%BE%C3%A1ttamarka%C3%B0ir) [Framleiðsluþættir 60](#framlei%C3%B0slu%C3%BE%C3%A6ttir) [Jaðarframleiðsla Vinnu (MPL) 61](#ja%C3%B0arframlei%C3%B0sla-vinnu-mpl) [Virði Jaðarframleiðslu Vinnu (VMPL) 62](#vir%C3%B0i-ja%C3%B0arframlei%C3%B0slu-vinnu-vmpl) [Jafnvægi á Vinnumarkaði 62](#jafnv%C3%A6gi-%C3%A1-vinnumarka%C3%B0i) [Áhrif Launa á Vinnuframboð 62](#%C3%A1hrif-launa-%C3%A1-vinnuframbo%C3%B0) [Laun og Mismunun 63](#laun-og-mismunun) [Laun yfir Jafnvægislaun 63](#laun-yfir-jafnv%C3%A6gislaun) [Aðrir Framleiðsluþættir: Land og Fjármunir 64](#a%C3%B0rir-framlei%C3%B0slu%C3%BE%C3%A6ttir-land-og-fj%C3%A1rmunir) [Marxísk Kenning um Vinnugildi 64](#marx%C3%ADsk-kenning-um-vinnugildi) [Femínísk Hagfræði og Vinnumarkaður 64](#fem%C3%ADn%C3%ADsk-hagfr%C3%A6%C3%B0i-og-vinnumarka%C3%B0ur) [Einkeypismarkaður (Monopsony) 64](#einkeypismarka%C3%B0ur-monopsony) [Facts to Memorize: 64](#facts-to-memorize-14) [Kafli 17. Ábati af viðskiptum. 65](#kafli-17.-%C3%A1bati-af-vi%C3%B0skiptum.) [Sjálfsþurftarbúskapur vs. Viðskipti 65](#sj%C3%A1lfs%C3%BEurftarb%C3%BAskapur-vs.-vi%C3%B0skipti) [Algjörir og Hlutfallslegir Yfirburðir 66](#algj%C3%B6rir-og-hlutfallslegir-yfirbur%C3%B0ir) [Ávinningur af Viðskiptum 66](#%C3%A1vinningur-af-vi%C3%B0skiptum) [Heimsmarkaðsverð og Viðskipti 67](#heimsmarka%C3%B0sver%C3%B0-og-vi%C3%B0skipti) [Viðskiptahindranir: Tollar og Kvótar 67](#vi%C3%B0skiptahindranir-tollar-og-kv%C3%B3tar) [Aðrar Kenningar um Alþjóðaviðskipti 67](#a%C3%B0rar-kenningar-um-al%C3%BEj%C3%B3%C3%B0avi%C3%B0skipti) [Facts to Memorize. 68](#facts-to-memorize.) Kafli 1. Hvað er hagfræði? ========================== Grunn hugtök ------------ **Hagfræði:** *Hagfræði er rannsókn á því hvernig samfélög ráðstafa takmörkuðum auðlindum til að fullnægja ótakmarkaðri þörf.* Þetta felur í sér ákvarðanatöku einstaklinga, fyrirtækja og stjórnvalda um framleiðslu, dreifingu og neyslu vöru og þjónustu. - *Fræðin um hvernig samfélag hagræðir auðlindum sem skortur er á* **Skortur:** *er grundvallarvandamál hagfræðinnar.* Auðlindir eru takmarkaðar en þörf fólks er ótakmarkað. Þetta þýðir að samfélögin þurfa að taka ákvarðanir um hvernig auðlindum er ráðstafað. - Þýðir að samfélagið hefur takmarkaðar auðlindir og getur því ekki framleitt vörur eftir eftirspurn vegna togstreitu á milli þarfa okkar og skorts verður samfélagið að ákvarða hvernig eigi að ráðstafa tekjum okkar og fjármagni til þess að mæta óskum okkar og þörfum. **Fórnir:** Fólk þarf að velja hverju á aðö fæorna fyrir eithvað annað **Réttsýni:** það að dreifa efnahagslegri velmegun á sanngjarnan hátt meðal þjóðfélagsþegna **Fórnarkostnaður**: *er það sem þarf að fórna til að öðlast eitthvað annað.* Þegar ákvörðun er tekin er alltaf fórnað einhverju öðru. Dæmi: Ef þú velur að fara í háskóla, þá er fórnarkostnaðurinn sá tími sem þú gætir eytt í vinnu. - Hvað þarf að gefa upp til þess aðö fá eithvað annað: kaup á nýjum skóm(hagnaður) þýðir að ég get ekki keypt peysuna sem mig langaði í(fórn) **Jaðarbreytingar:** *eru litlar breytingar á kostnaði, tekjum eða hagnaði.* Skynsamleg ákvörðunartaka felur í sér að bera saman jaðarkostnað og jaðarábata. - Örlitlar breytingar á því sem um ræðir, (kostnaði, tekjum eða hagnaði). Ákvörðun um að velja einn kost farm yfir annan byggist á því að bera saman jaðarábata(tekjur) og jaðarkostnað hvers kosts fyrir sig. Dæmi: ef bensín hækkar, tökum við strætó, hjólum eða kaupum sparneitnari bíl. **Hagkvæmni:** *þýðir að samfélagið nýtir auðlindir sínar eins vel og hægt er.* Þetta þýðir að framleiða sem mest af vörum og þjónustu með þeim auðlindum sem til eru. **Sanngirni:** *þýðir að ávinningur af auðlindum er dreift sanngjarnt á milli þegna.* Þetta er ekki endilega það sama og hagkvæmni. **Markaður:** *er staður þar sem kaupendur og seljendur hittast til að eiga viðskipti.* Markaðir geta verið staðbundnir eða alþjóðlegir. **Verð**: *er verðmæti vöru eða þjónustu.* Verð er ákvarðað af framboði og eftirspurn. **Framboð:** *er magn vöru eða þjónustu sem seljendur eru tilbúnir að selja við tiltekið verð.* **Eftirspurn:** *er magn vöru eða þjónustu sem kaupendur eru tilbúnir að kaupa við tiltekið verð.* **Samkeppni:** *á markaði leiðir til lægra verðs og betri gæða.* Þetta er vegna þess að fyrirtæki þurfa að keppa við hvert annað um viðskiptavini. **Einokun:** *er þegar eitt fyrirtæki ræður ríkjum á markaði.* Þetta getur leitt til hærra verðs og verri gæða. Markaðshagkerfi og Miðstýrð Hagkerfi ------------------------------------ **Markaðshagkerfi:** *Í markaðshagkerfi eru ákvarðanir um framleiðslu, dreifingu og neyslu teknar af einstaklingum og fyrirtækjum.* Stjórnvöld hafa takmörkað áhrif. Adam Smith lýsti þessu sem \"ósýnilegri hönd\" markaðarins. **Miðstýrð hagkerfi:** *Í miðstýrðu hagkerfi eru ákvarðanir um framleiðslu, dreifingu og neyslu teknar af stjórnvöldum.* Þetta er oft kallað áætlunarbúskapur. Flest lönd hafa yfirgefið þetta kerfi. **Markaðsbrestur:** *á sér stað þegar markaðurinn er ekki fær um að ráðstafa auðlindum á hagkvæman hátt.* Dæmi um markaðsbrestur eru ytri áhrif (t.d. mengun) og markaðsstyrkur (t.d. einokun). **Ytri áhrif:** *eru áhrif af aðgerðum einstaklings eða fyrirtækis á þriðja aðila.* Dæmi: Mengun frá verksmiðju hefur áhrif á umhverfið og heilsu fólks. **Markaðsstyrkur**: *er þegar einstaklingur eða fyrirtæki hefur mikil áhrif á verðmyndun á markaði.* Dæmi: Einokunarfyrirtæki getur sett hátt verð. Rekstrarhagfræði og Þjóðhagfræði -------------------------------- **Rekstrarhagfræði:** *fjallar um ákvarðanatöku einstaklinga, fyrirtækja og heimila.* Þetta felur í sér greiningu á framboði og eftirspurn, verðmyndun og samkeppni. **Þjóðhagfræði**: *fjallar um hagkerfið í heild sinni.* Þetta felur í sér greiningu á verðbólgu, atvinnuleysi, hagvöxt og ríkisfjármálum. Hagvöxtur og Lífskjör --------------------- **Hagvöxtur:** *er aukning á framleiðslu á vörum og þjónustu í hagkerfi á ákveðnum tíma.* Þetta er mælt með landsframleiðslu. **Landsframleiðsla:** *er markaðsverðmæti allrar framleiðslu á vörum og þjónustu í landi á ákveðnum tíma.* **Landsframleiðsla á mann:** *er landsframleiðsla deilt með fjölda íbúa.* Þetta er oft notað sem mælikvarði á lífskjör. **Framleiðni:** *er magn vöru og þjónustu sem framleitt er á hverja vinnustund.* Hærri framleiðni leiðir til hærri lífskjara. **Verðbólga:***er almenn hækkun verðlags.* Þetta getur leitt til lækkunar á kaupmætti peninga. **Óðaverðbólga:** *er mjög há verðbólga.* Þetta getur haft mjög neikvæð áhrif á hagkerfið. Peningamagn og Verðbólga ------------------------ **Peningamagn:** *er magn peninga í umferð í hagkerfi.* Aukið peningamagn getur leitt til verðbólgu. **Verðbólga og peningamagn:** Þegar peningamagn eykst of mikið, lækkar verðgildi peninga og verðlag hækkar. Þetta er eitt af helstu orsökum verðbólgu. Facts to Memorize: ------------------ 1. Hagfræði: Rannsókn á því hvernig samfélög ráðstafa takmörkuðum auðlindum til að fullnægja ótakmarkaðri þörf. 2. Skortur: Grundvallarvandamál hagfræðinnar; takmarkaðar auðlindir vs. ótakmarkað þörf. 3. Fórnarkostnaður: Það sem þarf að fórna til að öðlast eitthvað annað. 4. Jaðarbreytingar: Litlar breytingar á kostnaði, tekjum eða hagnaði; mikilvægt fyrir ákvörðunartöku. 5. Hagkvæmni: Samfélagið nýtir auðlindir sínar eins vel og hægt er. 6. Sanngirni: Ávinningur af auðlindum er dreift sanngjarnt. 7. Markaðshagkerfi: Ákvarðanir um framleiðslu, dreifingu og neyslu teknar af einstaklingum og fyrirtækjum. 8. Miðstýrð hagkerfi: Ákvarðanir teknar af stjórnvöldum (áætlunarbúskapur). 9. Markaðsbrestur: Markaðurinn er ekki fær um að ráðstafa auðlindum á hagkvæman hátt (ytri áhrif, markaðsstyrkur). 10. Ytri áhrif: Áhrif af aðgerðum á þriðja aðila (t.d. mengun). 11. Markaðsstyrkur: Mikil áhrif á verðmyndun (t.d. einokun). 12. Rekstrarhagfræði: Ákvarðanatöku einstaklinga, fyrirtækja og heimila. 13. Þjóðhagfræði: Hagkerfið í heild sinni (verðbólga, atvinnuleysi, hagvöxtur). 14. Hagvöxtur: Aukning á framleiðslu á vörum og þjónustu. 15. Landsframleiðsla: Markaðsverðmæti allrar framleiðslu. 16. Landsframleiðsla á mann: Landsframleiðsla deilt með fjölda íbúa (lífskjör). 17. Framleiðni: Magn vöru og þjónustu á hverja vinnustund. 18. Verðbólga: Almenn hækkun verðlags. 19. Óðaverðbólga: Mjög há verðbólga. 20. Peningamagn: Magn peninga í umferð; of mikið peningamagn getur leitt til verðbólgu. Kafli 2. Að hugsa eins og hagfræðingur. ======================================= Haglíkön -------- Hagfræði notar líkön til að einfalda flókin fyrirbæri. Þessi líkön byggjast á *breytum*: **Háð breyta** Gildi hennar er ákvarðað af öðrum breytum í líkaninu. Hún er það sem við erum að reyna að spá fyrir um. *Dæmi:* Framleiðsla bíla. **Óháð breyta:** Gildi hennar er ákvarðað utan líkansins. Hún hefur áhrif á háða breytu. *Dæmi:* Verð á hráefnum. **Ceteris Paribus:** Þetta hugtak þýðir \"að öðru óbreyttu\". Það er notað til að einfalda líkön með því að halda öllum öðrum breytum stöðugum nema þeim sem er verið að skoða. **Líkansgerð:** Líkön geta verið einföld eða flókin, kyrrstæð (static) eða kvik (dynamic). Tölvur hafa gert kleift að búa til flóknari líkön. **Spálíkön:** Notuð til að spá fyrir um framtíðarþróun. Nákvæmni þeirra minnkar með lengri spátímabili. **Samanburðarlíkön:** Notuð til að bera saman mismunandi atburði eða stefnur. **Næmnigreining:** Með því að breyta gildum óháðra breyta er hægt að skoða áhrif þeirra á háða breytu. **Frekari hugtök:** Líkanavalið er mikilvægt og fer eftir markmiðum rannsóknarinnar. Það er mikilvægt að vera meðvitaður um takmarkanir líkana og að þau eru ekki fullkomin endurspegling veruleikans. Flóknari líkön geta tekið tillit til fleiri breyta og samspils þeirra. Hringrás á markaði(Circular Flow Diagram) ----------------------------------------- Þetta líkan sýnir hvernig vörur, þjónusta og peningar streyma milli heimila og fyrirtækja. **Heimili:** Kaupa vörur og þjónustu frá fyrirtækjum og selja framleiðsluþætti (vinnuafl, land, fjármagn). **Fyrirtæki:** Framleiða og selja vörur og þjónustu og kaupa framleiðsluþætti frá heimilum. **Markaðir fyrir vörur og þjónustu:** Þar hittast framboð og eftirspurn eftir vörum og þjónustu. **Markaðir fyrir framleiðsluþætti:** Þar hittast framboð og eftirspurn eftir framleiðsluþáttum (vinnuafl, land, fjármagn). **Innri hringur:** Sýnir flæði vara og þjónustu. **Ytri hringur:** Sýnir flæði peninga. - Fólk er að selja sína vinnu á vinnumarkað og fær laun í staðinn, býr til vöru sem sett er á markað og heimil kaupa peningurinn fer í hina áttina ![](media/image2.png)Framleiðslujaðarinn ---------------------------------------- Framleiðslujaðarinn sýnir mismunandi samsetningar afurða sem hægt er að framleiða með tilteknum framleiðsluþáttum og tækni. **Skortur:** Takmarkaðar auðlindir setja takmörk á því hvað hægt er að framleiða. D punktur táknar skort **Hagkvæmni** Þegar öllar auðlindir eru nýttar til fulls. A og C punktar *á* jaðrinum tákna hagkvæmni. **Óhagkvæmni:** Þegar ekki er nýtt allar auðlindir til fulls. B punktur *innan* jaðarins tákna óhagkvæmni. **Val á milli kosta:** Til að auka framleiðslu á einni vöru þarf að minnka framleiðslu á annarri. **Fórnarkostnaður:** Það sem þarf að fórna til að fá eitthvað annað. lýnan sem sýnd er á myndini. **Hagvöxtur:** Hliðrun út á við, sem gerist þegar auðlindir eða tækni bætast við. Getur verið bogadreginn ef framleiðsluþættir eru ekki fullkomlega skiptir. Hliðrun inn á við getur stafað af minnkun á auðlindum eða tækni. Vísindaleg Aðferðafræði í Hagfræði ---------------------------------- Hagfræði notar vísindalega aðferðafræði til að rannsaka og skilja hagkerfi. **Athuganir:** Safna gögnum um hagkerfið. **Kenningar:** Útskýringar á því hvernig hagkerfi virkar. **Tilgátur:** Spáanlegar fullyrðingar sem hægt er að prófa með gögnum. **Empírismi:** Notkun gagna til að prófa kenningar og tilgátur. **Aðleiðsla:** Að draga almennar niðurstöður út frá sérstökum athugunum. **Afleiðsla:** Að draga sérstakar niðurstöður út frá almennum forsendum. **Tilraunir:** Prófa kenningar með því að breyta breytum og fylgjast með áhrifum. *Dæmi:* Náttúrulegar tilraunir eins og skattlausa árið 1987 á Íslandi. **Frekari hugtök:** Vísindaleg aðferðafræði er endurtekning ferlisins, þar sem nýjar athuganir leiða til nýrra kenninga og tilgáta. Það er mikilvægt að vera gagnrýninn á gögnum og niðurstöðum. Hagfræðilegur Hugsanagangur --------------------------- Hagfræði þjálfar okkur í að hugsa gagnrýni og rökrétt um hagkerfi. **Samhengi:** Að skilja samhengi atburða og málefna. **Kostnaður og ábati:** Að vega saman kostnað og ábata af ákvörðunum. **Óhlutbundin líkön:** Að nota einföld líkön til að skilja flókin fyrirbæri. **Rökrétt röksemdafærsla:** Að nota rökrétta röksemdafærslu til að draga ályktanir. **Gagnrýnin hugsun:** Að vera gagnrýninn á upplýsingar og ályktanir. **Skynsamleg ákvörðun:** Að taka ákvarðanir sem hámarka eigin hag. Hagfræðilegur hugsanagangur er nauðsynlegur til að skilja og taka þátt í umræðum um hagkerfið. Það er mikilvægt að vera meðvitaður um eigin fordóma og að leita að óhlutbundnum upplýsingum. Ýmsir Kenningaheimar í Hagfræði ------------------------------- Mismunandi kenningar í hagfræði byggjast á ólíkum forsendum. Kenningaheimur Lykilforsendur Helstu eiginleikar Nýklassísk hagfræði Skynsamir einstaklingar, sjálfstæðir, hámarka eigin hag Markaðsstyrkur, jafnvægi Femínísk hagfræði Ólaunuð vinna, kynjaójöfnuður Félagsleg réttlæti, kynjaþátttaka Marxísk hagfræði Klassabarátta, eignarhald á framleiðslutækjum Félagsleg breyting, jafnrétti Austurríski skólinn Markaðsfrjálsræði, einstaklingshyggja Minimalist stjórn, frjáls markaður **Frekari hugtök:** Það er mikilvægt að vera meðvitaður um mismunandi kenningaheima og að velja þann sem hentar best fyrir hverja rannsókn. Margar rannsóknir nota blöndu af mismunandi kenningaheimum. - Ekki mikið farið í þetta Hagfræðingur og Ráðgjafi ------------------------ Hagfræðingar geta verið annað hvort vísindamenn eða ráðgjafar. **Pósitíf hagfræði:** Lýsandi, byggist á gögnum og reynslu. *Dæmi:* Að lýsa því hvernig skattalækkanir hafa áhrif á neyslu. **Normatíf hagfræði:** Gildishlaðin, leggur mat á hvað ætti að vera. *Dæmi:* Að mæla með skattalækkandi stefnu. **Frekari hugtök:** Margir hagfræðingar starfa bæði sem vísindamenn og ráðgjafar. Það er mikilvægt að greina á milli pósitífra og normatífra fullyrðinga. Facts to Memorize: ------------------ 1. *Háð breyta:* Gildi hennar er ákvarðað af líkaninu. 2. *Óháð breyta:* Gildi hennar er ákvarðað utan líkansins. 3. *Ceteris Paribus:* Að öðru óbreyttu. 4. Hringrás viðskiptanna sýnir flæði vara, þjónustu og peninga milli heimila og fyrirtækja. 5. Framleiðslumöguleikajaðarinn sýnir mismunandi samsetningar afurða sem hægt er að framleiða. 6. *Skortur:* Takmörkuð auðlindir. 7. *Hagkvæmni:* Öllum auðlindum er nýtt til fulls. 8. *Fórnarkostnaður:* Það sem þarf að fórna til að fá eitthvað annað. 9. *Hagvöxtur:* Hliðrun framleiðslujaðarins út á við. 10. Vísindaleg aðferðafræði í hagfræði felur í sér athuganir, kenningar, tilgátur og empíriska prófun. 11. *Aðleiðsla:* Að draga almennar niðurstöður út frá sérstökum athugunum. 12. *Afleiðsla:* Að draga sérstakar niðurstöður út frá almennum forsendum. 13. Hagfræðilegur hugsanagangur felur í sér kostnaðar- og ábata greiningu og rökrétta röksemdafærslu. 14. Nýklassísk hagfræði gerir ráð fyrir skynsömum og sjálfstæðum einstaklingum. 15. Pósitíf hagfræði er lýsandi, en normatíf hagfræði er gildishlaðin. 16. Framleiðslujaðarinn getur verið bogadreginn ef framleiðsluþættir eru ekki fullkomlega skiptir. 17. Flóknari líkön geta tekið tillit til fleiri breyta og samspils þeirra. 18. Hringrásin getur verið víkkað út til að fela í sér ríkið og utanríkisviðskipti. 19. Vísindaleg aðferðafræði er endurtekning ferlisins, þar sem nýjar athuganir leiða til nýrra kenninga og tilgáta. 20. Það er mikilvægt að greina á milli pósitífra og normatífra fullyrðinga. Kafli 3. Framboð og eftirspurn: reining á markaði. ================================================== Markaðir og Jafnvægi -------------------- ***Markaður*:** *Hópur kaupenda og seljenda ákveðinnar vöru eða þjónustu.* Markaðir geta verið stórir (t.d., alþjóðlegur markaður fyrir olíu) eða litlir (t.d., markaður fyrir handgerðar vöfflur í einni bæjarhverfi). ***Framboð*:** *Magn vöru eða þjónustu sem seljendur eru reiðubúnir að selja við ákveðið verð.* Framboð fer eftir ýmsum þáttum, þar á meðal verði vörunnar, verði framleiðsluþátta, tækni, væntingum og fjölda seljenda. ***Eftirspurn*:** *Magn vöru eða þjónustu sem kaupendur eru reiðubúnir að kaupa við ákveðið verð.* Eftirspurn fer eftir ýmsum þáttum, þar á meðal verði vörunnar, tekjum kaupenda, verði tengdra vara, smekk kaupenda, væntingum og fjölda kaupenda. ***Jafnvægisverð*:** *Verðið þar sem framboð og eftirspurn eru jöfn.* Við jafnvægisverðið er magn framboðs jafnt magni eftirspurnar. ***Jafnvægismagn*:** *Magnið sem er bæði framboðið og eftirspurt við jafnvægisverðið.* *Skilvirkur markaður*: Markaður þar sem margir kaupendur og seljendur eru, enginn aðili getur haft áhrif á verð, auðvelt er að hefja og hætta rekstri, allir framleiðendur framleiða eins vörur, aðilar eru skynsamir og eignarréttur er vel skilgreindur. Í raunveruleikanum eru fáir markaðir fullkomlega skilvirkir. ![](media/image4.png)Lögmál Eftirspurnar ---------------------------------------- ***Lögmál eftirspurnar*:** *Öðrum þáttum óbreyttum, dregst eftirspurn eftir vöru saman við hækkun á verði hennar og eykst við lækkun á verði hennar.* Þetta samband er sýnt með neikvæðum halla á eftirspurnarferlinum. ***Eftirspurnarferill*:** *Graf sem sýnir sambandið milli verðs og eftirspurðs magns.* Verðið er á lóðrétta ásnum og magnið á lárétta ásnum. *Tekjuáhrif*: Breyting á eftirspurðu magni vegna breytinga á rauntekjum neytenda. Ef verð lækkar, aukast rauntekjur og neytendur geta keypt meira. ***Staðkvæmdaráhrif*:** Breyting á eftirspurðu magni vegna breytinga á verði staðkvæmdavöru. ***Venjuleg vara*:** Eftirspurn eykst þegar tekjur aukast. ***Óæðri vara*:** Eftirspurn minnkar þegar tekjur aukast (t.d., núðlur). ***Stoðvörur*:** Vörur sem eru notaðar saman (t.d., beikon og egg). Verðhækkun á annarri vöru leiðir til minni eftirspurnar eftir hinni. ***Staðkvæmdarvörur*:** Vörur sem geta komið í stað hvor annarrar (t.d., Pepsi og Coca-Cola). Verðhækkun á annarri vöru leiðir til aukinnar eftirspurnar eftir hinni. - ![](media/image6.png)Staðkvæmd -- eithvað kemur í staðinn fyrir aðra vöru nocco hækkar í verði þá færir folk sig bara yfir í collab Lögmál Framboðs --------------- ***Lögmál framboðs*:** *Öðrum þáttum óbreyttum, eykst framboð á vöru við hækkun á verði hennar og minnkar við lækkun á verði hennar.* Þetta samband er sýnt með jákvæðum halla á framboðsferlinum. ***Framboðsferill*:** *Graf sem sýnir sambandið milli verðs og framboðsmagns.* Verðið er á lóðrétta ásnum og magnið á lárétta ásnum. ***Aðföng*:** Þættir sem notaðir eru í framleiðslu vöru (t.d., hráefni, vinnuafl). ***Framleiðslutækni*:** Hvernig vara er framleidd. Bætt tækni getur aukið framboð. ***Væntingar*:** um framtíðarverð geta haft áhrif á framboð í dag. Jafnvægi á Markaði ------------------ ![](media/image8.png)***Jafnvægi*:** Þar sem framboðs- og eftirspurnarlínurnar skerast. ***Offramboð*:** Þegar framboð er meira en eftirspurn við ákveðið verð. Verðið lækkar þar til jafnvægi næst. ![](media/image10.png)***Umframeftirspurn*:** Þegar eftirspurn er meira en framboð við ákveðið verð. Verðið hækkar þar til jafnvægi næst. ***Hliðrun á eftirspurnarferli*:** Breyting á eftirspurn vegna annarra þátta en verðs (t.d., tekjubreytingar, breyttur smekkur). ***Hliðrun á framboðsferli*:** Breyting á framboði vegna annarra þátta en verðs (t.d., breytingar á verði framleiðsluþátta, tæknibreytingar). *Breyting á eftirspurðu magni*: Færsla *eftir* eftirspurnarferlinum vegna verðbreytinga. ***Breyting á framboðnu magni*:** Færsla *eftir* framboðsferlinum vegna verðbreytinga. A diagram of different types of lines Description automatically generated with medium confidence Teygni ------ ***Teygni*:** *Mælikvarði á næmni eftirspurnar eða framboðs við breytingum á verði, tekjum eða verði tengdra vara.* ***Verðteygni eftirspurnar***: *Mælir hversu mikið eftirspurt magn breytist við verðbreytingu.* Formúla: (% breyting á magni) / (% breyting á verði). ***Tekjuteygni eftirspurnar*:** *Mælir hversu mikið eftirspurt magn breytist við tekjubreytingu.* Formúla: (% breyting á magni) / (% breyting á tekjum). ***Víxlteygni eftirspurnar:*** *Mælir hversu mikið eftirspurt magn af vöru A breytist við verðbreytingu á vöru B.* Formúla: (% breyting á magni af vöru A) / (% breyting á verði vöru B). ***Verðteygni framboðs*:** *Mælir hversu mikið framboðsmagn breytist við verðbreytingu.* Formúla: (% breyting á magni) / (% breyting á verði). ![](media/image12.png)***Teygin eftirspurn*:** \|e\| \> 1 (eftirspurn er mjög næm fyrir verðbreytingum). ***Óteygin eftirspurn*:** \|e\| \< 1 (eftirspurn er lítið næm fyrir verðbreytingum). ***Hlutlaus teygni*:** \|e\| = 1 (eftirspurn er jafn næm fyrir verðbreytingum og verðbreytingin er mikil). ***Fullkomlega teygin eftirspurn***: \|e\| = ∞ (eftirspurn er óendanlega næm fyrir verðbreytingum). ***Fullkomlega óteygin eftirspurn*:** \|e\| = 0 (eftirspurn er alls ekki næm fyrir verðbreytingum). ![A white sheet with black text and blue lines Description automatically generated](media/image14.png) Dæmi um Hliðrunir og Breytingar ------------------------------- Hér er dæmi um hvernig hliðrun á eftirspurnar- og framboðsferlum hefur áhrif á jafnvægið: Atburður Hliðrun á ferli Áhrif á jafnvægisverð Áhrif á jafnvægismagn Aukning á tekjum Eftirspurn til hægri Hækkar Eykst Lækkun á verði á aðföngum Framboð til hægri Lækkar Eykst Ný tækni Framboð til hægri Lækkar Eykst Minni eftirspurn Eftirspurn til vinstri Lækkar Minnkar Hækkun á verði á aðföngum Framboð til vinstri Hækkar Minnkar Facts to Memorize: ------------------ 1. **Markaður:** Samskipti milli kaupenda og seljenda ákveðinnar vöru eða þjónustu. 2. **Framboð:** Magn vöru sem seljendur eru reiðubúnir að selja við ákveðið verð. 3. **Eftirspurn:** Magn vöru sem kaupendur eru reiðubúnir að kaupa við ákveðið verð. 4. **Jafnvægisverð:** Verðið þar sem framboð jafnast við eftirspurn. 5. **Jafnvægismagn:** Magnið sem er bæði framboðið og eftirspurt við jafnvægisverðið. 6. **Lögmál eftirspurnar:** Neikvætt samband milli verðs og eftirspurðs magns (að öðrum þáttum óbreyttum). 7. **Lögmál framboðs:** Jákvætt samband milli verðs og framboðsmagns (að öðrum þáttum óbreyttum). 8. **Verðteygni eftirspurnar:** Mælir næmni eftirspurnar við verðbreytingum. Formúla: (% breyting á magni) / (% breyting á verði). 9. **Verðteygni framboðs:** Mælir næmni framboðs við verðbreytingum. Formúla: (% breyting á magni) / (% breyting á verði). 10. **Tekjuteygni eftirspurnar:** Mælir næmni eftirspurnar við tekjubreytingum. Formúla: (% breyting á magni) / (% breyting á tekjum). 11. **Víxlteygni eftirspurnar:** Mælir næmni eftirspurnar eftir vöru við verðbreytingar á annarri vöru. Formúla: (% breyting á magni af vöru A) / (% breyting á verði vöru B). 12. **Offramboð:** Framboð er meira en eftirspurn. Verðið lækkar til að ná jafnvægi. 13. **Umframeftirspurn:** Eftirspurn er meira en framboð. Verðið hækkar til að ná jafnvægi. 14. **Hliðrun á eftirspurnarferli:** Breyting á eftirspurn vegna annarra þátta en verðs (t.d., tekjubreytingar, breyttur smekkur). 15. **Hliðrun á framboðsferli:** Breyting á framboði vegna annarra þátta en verðs (t.d., breytingar á verði framleiðsluþátta, tæknibreytingar). 16. **Venjuleg vara:** Eftirspurn eykst þegar tekjur aukast. 17. **Óæðri vara:** Eftirspurn minnkar þegar tekjur aukast. 18. **Stoðvörur:** Vörur sem eru notaðar saman (t.d., beikon og egg). 19. **Staðkvæmdarvörur:** Vörur sem geta komið í stað hvor annarrar (t.d., Pepsi og Coca-Cola). Kafli 4. Skyggnst á bak við eftirspurnarferilinn: Val neytenda ============================================================== Hefðbundið Líkan Neytendahegðunar --------------------------------- **Skynsamir neytendur:** Neytendur taka ákvarðanir sem hámarka notagildi sitt innan takmarkana sem eru fyrir hendi. *Frekari hugmyndir:* Þetta líkan gerir ráð fyrir fullkomnu upplýsingaöflun og getu til að vinna úr upplýsingum. Í raunveruleikanum er þetta ekki alltaf raunin vegna takmarkaðrar skynsemi (bounded rationality). **Meira er betra:** Neytendur kjósa alltaf meira magn af vöru en minna, að öðru jöfnu. *Frekari hugmyndir:* Þetta er einfaldandi forsenda og tekur ekki tillit til mettaðarþörfa eða neikvæðra jaðarnytja. **Hámarkun notagildis:** Neytendur stefna að því að hámarka heildarnotagildi sitt. *Frekari hugmyndir:* Þetta er kjarni hefðbundins líkansins. Til að hámarka notagildi þarf að vega saman notagildi mismunandi vara og takmarkanir eins og tekjur og verð. **Eiginhagsmunir:** Neytendur hugsa fyrst og fremst um eigin hag og láta sig notagildi annarra ekki varða. *Frekari hugmyndir:* Þetta er umdeild forsenda og tekur ekki tillit til félagslegra þátta í neytendaákvörðunum. **Ekki óumdeild kenning:** Líkanið er einfaldandi og gerir ýmsar forsendur sem ekki eru alltaf uppfylltar í raunveruleikanum. *Frekari hugmyndir:* Atferlishagfræði (behavioral economics) tekur tillit að þessum takmörkunum. Tekjuband (Budget Constraint) ----------------------------- **Skilgreining:** Tekjubandið sýnir allar mögulegar samsetningar af vörum sem neytandinn getur keypt með tilteknum ráðstöfunartekjum og verði varanna. *Frekari hugmyndir:* Tekjubandið er línulegt ef verð varanna er fast. **Líkan með tveimur vörum:** Einfaldasta líkanið notar tvær vörur til að sýna tekjubandið grafískt. *Frekari hugmyndir:* Með fleiri vörum verður líkanið flóknara en grundvallarhugmyndin er sú sama. **Ráðstöfunartekjur:** Heildartekjur neytandans sem hann getur varið í vörur. *Frekari hugmyndir:* Þetta getur verið ráðstöfunartekjur eftir skatta og önnur frádráttur. **Verð varanna:** Verð á hverri vöru sem neytandinn vill kaupa. *Frekari hugmyndir:* Verðbreytingar hafa áhrif á hallatölu tekjubandsins. **Hallatala tekjubandsins:** Sýnir hlutfallsverð varanna tveggja. *Frekari hugmyndir:* Hallatalan er jöfn -P1/P2 þar sem P1 er verð vöru 1 og P2 er verð vöru 2. **Fórnarkostnaður:** Magnið af annarri vöru sem neytandinn þarf að gefa eftir til að fá eina einingu í viðbót af annarri vöru. *Frekari hugmyndir:* Fórnarkostnaður er tengdur hallatölu tekjubandsins. **Breytingar á tekjum:** Hækkun tekna færir tekjubandið út, lækkun tekna færir það inn. *Frekari hugmyndir:* Hallatalan tekjubandsins breytist ekki ef eingöngu tekjur breytast. ![](media/image16.png)![](media/image18.png)![](media/image20.png)**Breytingar á verði:** Verðbreyting á einni vöru færir tekjubandið í átt að ásnum fyrir viðkomandi vöru. *Frekari hugmyndir:* Verðbreytingar á báðum vörum breyta bæði hallatölu og skurðpunktum tekjubandsins. Jafngildislínur (Indifference Curves) ------------------------------------- **Skilgreining:** Línur sem sýna allar samsetningar af vörum sem veita neytandanum sama notagildi. *Frekari hugmyndir:* Jafngildislínur eru notaðar til að sýna smekk neytenda. **Notagildi (Utility):** Fræðilegur mælikvarði á það virði sem einstaklingur tengir við tiltekna neyslusamsetningu. *Frekari hugmyndir:* Notagildi er erfitt að mæla nákvæmlega. **Hærra notagildi:** Jafngildislínur sem liggja ofar og til hægri sýna hærra notagildi. *Frekari hugmyndir:* Neytendur kjósa alltaf jafngildislínu sem er lengra frá upprunapunktinum. **Neikvæð hallatala:** Jafngildislínur halla niður til hægri. *Frekari hugmyndir:* Þetta endurspeglar að neytendur þurfa að gefa eftir af annarri vöru til að fá meira af annarri. **Skerast ekki:** Jafngildislínur skerast ekki. *Frekari hugmyndir:* Ef þær skerast myndi það þýða að neytandinn væri jafn ánægður með mismunandi magni af vörum. **Kúptar:** Jafngildislínur eru yfirleitt kúptar. *Frekari hugmyndir:* Þetta endurspeglar minnkandi jaðarstaðkvæmni. **Jaðarstaðkvæmni (MRS):** Hallatala jafngildislínunnar í tilteknum punkti. *Frekari hugmyndir:* MRS sýnir í hvaða hlutföllum neytandinn er tilbúinn að skipta einni vöru út fyrir aðra. **Fullkomnar staðkvæmnisvörur:** Jafngildislínur eru beinlínur. *Frekari hugmyndir:* Neytandinn er jafn ánægður með allar samsetningar af vörunum sem liggja á línunni. ![](media/image22.png)![](media/image24.png)**Fullkomnar stoðvörur:** Jafngildislínur eru með rétt horn. *Frekari hugmyndir:* Vörurnar eru notaðar saman í föstu hlutfalli. Kjörstaða (Optimal Choice) -------------------------- **Skilgreining:** Punktur þar sem tekjubandið snertir hæstu mögulega jafngildislínu. *Frekari hugmyndir:* Í kjörstöðu er neytandinn að hámarka notagildi sitt innan takmarkana sem eru fyrir hendi. **MRS = Verðhlutfall:** Í kjörstöðu er jaðarstaðkvæmni jöfn verðhlutfalli varanna. *Frekari hugmyndir:* Þetta þýðir að huglægt mat neytandans á vörunum er það sama og markaðsmat. **Breytingar á tekjum:** Hækkun tekna færir kjörstöðuna á hærri jafngildislínu. *Frekari hugmyndir:* Hvernig kjörstaðan færist fer eftir því hvort vörurnar eru venjulegar eða óæðri vörur. **Breytingar á verði:** Verðbreyting á einni vöru færir kjörstöðuna á nýjan snertiflöt tekjubandsins og jafngildislínunnar. *Frekari hugmyndir:* Verðbreytingar hafa bæði staðkvæmdaráhrif og tekjuáhrif. **Venjulegar vörur (Normal Goods):** Neytandi kaupir meira af vöru þegar tekjur hans aukast. *Frekari hugmyndir:* Flestar vörur eru venjulegar vörur. **Óæðri vörur (Inferior Goods):** Neytandi kaupir minna af vöru þegar tekjur hans aukast. *Frekari hugmyndir:* Dæmi um óæðri vörur eru ódýr matvæli. **Staðkvæmdaráhrif (Substitution Effect):** Breyting á neyslu vegna verðbreytinga sem færir neytandann eftir sömu jafngildislínu. *Frekari hugmyndir:* Staðkvæmdaráhrif eru alltaf í andstöðu við verðbreytinguna. ![](media/image26.png)**Tekjuáhrif (Income Effect):** Breyting á neyslu vegna verðbreytinga sem færir neytandann á aðra jafngildislínu. *Frekari hugmyndir:* Tekjuáhrif geta verið jákvæð eða neikvæð. Heildar-, Jaðar- og Minnkandi Jaðarnotagildi -------------------------------------------- **Heildarnotagildi (Total Utility):** Heildar notagildi sem neytandinn fær af neyslu á tilteknu magni af vöru. *Frekari hugmyndir:* Heildarnotagildi eykst yfirleitt með aukinni neyslu, en hægar og hægar. **Jaðarnotagildi (Marginal Utility):** Auka notagildi sem neytandinn fær af því að neyta einnar einingar í viðbót af vöru. *Frekari hugmyndir:* Jaðarnotagildi minnkar yfirleitt með aukinni neyslu. **Minnkandi jaðarnotagildi (Diminishing Marginal Utility):** Lögmál sem segir að jaðarnotagildi minnkar með aukinni neyslu. *Frekari hugmyndir:* Þetta er grundvallaratriði í hagfræði. **Jafnvægi neytanda:** Neytandi er í jafnvægi þegar jaðarnotagildi hlutfallslega er jafnt verði varanna. *Frekari hugmyndir:* Þetta er annað mikilvægt jafnvægisatriði í hagfræði. **Nytjamax:** Neytandi hámarkar notagildi sitt þegar jaðarnotagildi hlutfallslega er jafnt verði varanna. *Frekari hugmyndir:* Þetta er mikilvægt fyrir skilning á neytendaákvörðunum. Eftirspurnarferill ------------------ **Skilgreining:** Sýnir samband milli verðs á vöru og eftirspurnar eftir henni. *Frekari hugmyndir:* Eftirspurnarferillinn er venjulega neikvætt hallandi. **Lögmál eftirspurnar:** Þegar verð lækkar eykst eftirspurn. *Frekari hugmyndir:* Þetta er grundvallaratriði í hagfræði. **Giffen vörur:** Vörur þar sem eftirspurn eykst þegar verð hækkar. *Frekari hugmyndir:* Giffen vörur eru sjaldgæfar. **Verð-neysluferill:** Sýnir hvernig jafnvægisstaða neytandans breytist þegar verð á einni vöru breytist. *Frekari hugmyndir:* Verð-neysluferillinn er notaður til að leiða út eftirspurnarferil. **Tekju- og staðkvæmdaráhrif:** Verðbreytingar hafa bæði tekju- og staðkvæmdaráhrif á neyslu. *Frekari hugmyndir:* Þessi áhrif geta verið jákvæð eða neikvæð. **Engelferill:** Sýnir samband milli tekna og neyslu á tilteknu magni af vöru. *Frekari hugmyndir:* Engelferillinn getur verið upphallandi eða niðurhallandi. Atferlishagfræði og Neytandinn ------------------------------ **Takmörkuð skynsemi (Bounded Rationality):** Neytendur taka ekki alltaf fullkomlega upplýstar ákvarðanir. *Frekari hugmyndir:* Þetta er vegna takmarkaðrar getu til að vinna úr upplýsingum. **Þumalputtareglur (Heuristics):** Neytendur nota einfalda reglur til að taka ákvarðanir. *Frekari hugmyndir:* Þumalputtareglur geta leitt til ófullkomnra ákvarðana. **Viðmið (Anchoring):** Neytendur nota fyrstu upplýsingar sem þeir fá sem viðmið. *Frekari hugmyndir:* Þetta getur haft áhrif á ákvarðanatöku. **Aðgengileg gögn (Availability):** Neytendur leggja meira vægi við upplýsingar sem eru auðvelt að muna. *Frekari hugmyndir:* Þetta getur skekkt ákvarðanatöku. **Dæmigert (Representativeness):** Neytendur dæma líkur á atburðum út frá því hversu vel þeir passa við staðalímynd. *Frekari hugmyndir:* Þetta getur leitt til rangra ályktana. **Fortölur/sannfæring (Persuasion):** Neytendur eru auðveldari að sannfæra um að kaupa vöru ef hún er vel kynnt. *Frekari hugmyndir:* Markaðssetning notar þetta oft. **Gera sér í hugarlund (Simulation):** Neytendur gera sér í hugarlund hvernig ákveðin atburður gæti gerst. *Frekari hugmyndir:* Þetta getur haft áhrif á ákvarðanatöku. Samantekt --------- Hugtak Skilgreining Tengsl við önnur hugtök Tekjuband Sýnir allar mögulegar samsetningar af vörum sem neytandinn getur keypt. Ráðstöfunartekjur, verð varanna, kjörstaða Jafngildislína Sýnir allar samsetningar af vörum sem veita neytandanum sama notagildi. Notagildi, MRS, kjörstaða Jaðarstaðkvæmni (MRS) Hallatala jafngildislínunnar; sýnir í hvaða hlutföllum neytandinn skiptir vörum. Jafngildislínur, kjörstaða Kjörstaða Punktur þar sem tekjubandið snertir hæstu mögulega jafngildislínu. Tekjuband, jafngildislínur, MRS, venjulegar/óæðri vörur, staðkvæmdar-/tekjuáhrif Venjulegar vörur Neytandi kaupir meira þegar tekjur aukast. Tekjubreytingar, kjörstaða Óæðri vörur Neytandi kaupir minna þegar tekjur aukast. Tekjubreytingar, kjörstaða Staðkvæmdaráhrif Breyting á neyslu vegna verðbreytinga eftir sömu jafngildislínu. Verðbreytingar, kjörstaða Tekjuáhrif Breyting á neyslu vegna verðbreytinga á milli jafngildislína. Verðbreytingar, kjörstaða Heildarnotagildi Heildar notagildi af neyslu á tilteknu magni af vöru. Jaðarnotagildi, minnkandi jaðarnotagildi Jaðarnotagildi Auka notagildi af einni einingu í viðbót. Heildarnotagildi, minnkandi jaðarnotagildi Minnkandi jaðarnotagildi Lögmál sem segir að jaðarnotagildi minnkar með aukinni neyslu. Heildarnotagildi, jaðarnotagildi Eftirspurnarferill Sýnir samband milli verðs og eftirspurnar. Lögmál eftirspurnar, Giffen vörur, verð-neysluferill Giffen vara Eftirspurn eykst þegar verð hækkar. Eftirspurnarferill Takmörkuð skynsemi Neytendur taka ekki alltaf fullkomlega upplýstar ákvarðanir. Þumalputtareglur Þumalputtareglur Einföldar reglur til ákvarðanatöku. Takmörkuð skynsemi Facts to Memorize: ------------------ 1. **Hefðbundið líkan neytendahegðunar:** Gerir ráð fyrir skynsömum neytendum sem hámarka notagildi sitt, kjósa meira fremur en minna og hugsa fyrst og fremst um eigin hag. 2. **Tekjubandið:** Sýnir allar mögulegar samsetningar af vörum sem neytandinn getur keypt með tilteknum ráðstöfunartekjum og verði varanna. Hallatalan er -P1/P2. 3. **Jafngildislínur:** Sýna allar samsetningar af vörum sem veita neytandanum sama notagildi. Þær halla niður til hægri, skerast ekki og eru yfirleitt kúptar. 4. **Jaðarstaðkvæmni (MRS):** Hallatala jafngildislínunnar; sýnir í hvaða hlutföllum neytandinn er tilbúinn að skipta einni vöru út fyrir aðra. 5. **Kjörstaða:** Punktur þar sem tekjubandið snertir hæstu mögulega jafngildislínu; MRS = verðhlutfall. 6. **Venjulegar vörur:** Neytandi kaupir meira þegar tekjur aukast. 7. **Óæðri vörur:** Neytandi kaupir minna þegar tekjur aukast. 8. **Staðkvæmdaráhrif:** Breyting á neyslu vegna verðbreytinga eftir sömu jafngildislínu. 9. **Tekjuáhrif:** Breyting á neyslu vegna verðbreytinga á milli jafngildislína. 10. **Heildarnotagildi:** Heildar notagildi af neyslu á tilteknu magni af vöru. 11. **Jaðarnotagildi:** Auka notagildi af einni einingu í viðbót. 12. **Minnkandi jaðarnotagildi:** Lögmál sem segir að jaðarnotagildi minnkar með aukinni neyslu. 13. **Eftirspurnarferill:** Sýnir samband milli verðs og eftirspurnar; venjulega neikvætt hallandi. 14. **Giffen vörur:** Eftirspurn eykst þegar verð hækkar (sjaldgæft). 15. **Takmörkuð skynsemi:** Neytendur taka ekki alltaf fullkomlega upplýstar ákvarðanir. 16. **Þumalputtareglur:** Einföldar reglur til ákvarðanatöku. 17. **Fullkomnar staðkvæmnisvörur:** Jafngildislínur eru beinlínur. 18. **Fullkomnar stoðvörur:** Jafngildislínur eru með rétt horn. Kafli 5. Skyggnst á bak við framboðsferilinn: Framleiðslukostnaður fyrirtækja ============================================================================= Kostnaðargerðir --------------- **Fastur Kostnaður:** *Kostnaður sem breytist ekki þótt framleiðsla breytist.* Dæmi: Húsaleiga, föst laun stjórnenda. Í stærri mynd, fastur kostnaður er óháður framleiðslumagni. Hann er alltaf til staðar, sama hvað er framleitt. **Breytilegur Kostnaður:** *Kostnaður sem breytist með framleiðslumagni.* Dæmi: Rávöruverð, laun verkafólks. Þessi kostnaður er beint tengdur framleiðslumagni. Ef framleiðsla eykst, eykst breytilegur kostnaður. Ef framleiðsla minnkar, minnkar breytilegur kostnaður. **Heildarkostnaður:** *Samtals kostnaður, summa fasts og breytilegs kostnaðar.* Formúla: TC = FC + VC. Þetta er heildarkostnaðurinn við að framleiða ákveðið magn af vöru eða þjónustu. **Meðalfastur Kostnaður:** *Fastur kostnaður deilt með framleiðslumagni.* Formúla: AFC = FC / Q (þar sem Q er framleiðslumagn). AFC lækkar alltaf þegar framleiðsla eykst. **Meðalbreytilegur Kostnaður:** *Breytilegur kostnaður deilt með framleiðslumagni.* Formúla: AVC = VC / Q. AVC getur verið fallandi eða hækkandi eftir því hvernig jaðarframleiðsla breytist. **Meðalheildarkostnaður:** *Heildarkostnaður deilt með framleiðslumagni.* Formúla: ATC = TC / Q = AFC + AVC. ATC er U-laga vegna samspils fasts og breytilegs kostnaðar. **Jaðarkostnaður:** *Aukning á heildarkostnaði við að framleiða eina einingu í viðbót.* Formúla: MC = ΔTC / ΔQ (þar sem Δ táknar breytingu). MC getur verið fallandi eða hækkandi, en hækkar yfirleitt þegar framleiðsla eykst vegna minnkandi jaðarafkasta. **Hagfræðilegur Hagnaður:** *Tekjur -- beinn og óbeinn kostnaður.* Tekur með í reikninginn bæði bókhaldslegan kostnað og fórnarkostnað (implicit costs). **Bókhaldslegur Hagnaður:** *Tekjur -- beinn kostnaður.* Tekur aðeins með í reikninginn bókhaldslegan kostnað. Kostnaðarferlar --------------- **Heildarkostnaðarferill (Total Cost Curve):** Sýnir sambandið milli framleiðslumagns og heildarkostnaðar. Hann er uppsveigður vegna hækkandi jaðarkostnaðar. **Meðalheildarkostnaðarferill (Average Total Cost Curve):** Sýnir sambandið milli framleiðslumagns og meðalheildarkostnaðar. Hann er U-laga vegna samspils fasts og breytilegs kostnaðar. **Jaðarkostnaðarferill (Marginal Cost Curve):** Sýnir sambandið milli framleiðslumagns og jaðarkostnaðar. Hann sker ATC ferilinn í lágmarki ATC. **Minnkandi Jaðarafköst (Diminishing Marginal Product):** Þegar aukning á aðföngum (t.d. vinnuafli) leiðir til minni aukningar á framleiðslu. Þetta leiðir til hækkandi jaðarkostnaðar. Framleiðslufall --------------- **Framleiðslufall (Production Function):** *Sambandið milli aðfanga (input) og afurða (output).* Sýnir hversu mikið magn af vöru eða þjónustu er hægt að framleiða með ákveðnum aðföngum. **Jaðarframleiðsla (Marginal Product):** *Aukning á framleiðslumagni við að auka notkun á einum aðfangi um eina einingu.* Formúla: MP = ΔQ / ΔInput. Stærðarhagkvæmni (Economies of Scale) ------------------------------------- ![A diagram of a graph Description automatically generated with medium confidence](media/image28.png) **Skalahagkvæmni:** *Minnkandi meðalkostnaður við aukna framleiðslu.* Þetta getur stafað af ýmsum þáttum, svo sem betri nýtingu tækja, sérhæfingu og samningafrelsi við kaup á hráefnum. **Stöðug skalahagkvæmni:** *Meðalkostnaður helst óbreyttur við aukna framleiðslu.* **Skalaóhagkvæmni:** *Hækkandi meðalkostnaður við aukna framleiðslu.* Þetta getur stafað af stjórnunarerfiðleikum og samskiptavandamálum í stórum fyrirtækjum. **Tæknileg Skalahagkvæmni:** Kostnaðarsparnaður vegna betri nýtingar á tækjum og tækni. **Viðskiptaleg Skalahagkvæmni:** Kostnaðarsparnaður vegna samningafrelsis við kaup á hráefnum og öðrum aðföngum. **Stjórnunarleg Skalahagkvæmni:** Kostnaðarsparnaður vegna skilvirkari stjórnunar og skipulags. Facts to Memorize ----------------- **Formúlur:** TC = FC + VC; AFC = FC/Q; AVC = VC/Q; ATC = TC/Q; MC = ΔTC/ΔQ **ATC ferillinn er U-laga.** **MC ferillinn sker ATC ferilinn í lágmarki ATC.** **Minnkandi jaðarafköst leiða til hækkandi jaðarkostnaðar.** **Skalahagkvæmni þýðir minnkandi meðalkostnað við aukna framleiðslu.** **Skalaóhagkvæmni þýðir hækkandi meðalkostnað við aukna framleiðslu.** **Hagfræðilegur hagnaður tekur með í reikninginn bæði bókhaldslegan kostnað og fórnarkostnað.** **Bókhaldslegur hagnaður tekur aðeins með í reikninginn bókhaldslegan kostnað.** **Skilgreiningar á öllum helstu kostnaðarhugtökum.** **Samhengi milli framleiðslufalls og kostnaðarferla.** **Mismunandi gerðir skalahagkvæmni (tæknileg, viðskiptaleg, stjórnunarleg).** Kafli 6. Skyggnst á bak við framboðsferilinn: Fyrirtæki á samkeppnismarkaði. ============================================================================ Fullkomin Samkeppni: Einkenni og Útkoman ---------------------------------------- **Fullkomin samkeppni:** *Markaðsgerð þar sem margir smáir kaupendur og seljendur eru til staðar, vörur eru einsleitar, fyrirtæki eru verðþegar (price takers) og auðvelt er að koma inn á markaðinn eða yfirgefa hann.* **Margir kaupendur og seljendur:** Enginn einstaklingur eða fyrirtæki hefur áhrif á markaðsverðið. **Einsleitar vörur:** Vörur allra fyrirtækja eru fullkomlega skiptilegar. Kaupendur sjá enga mun á vörum mismunandi fyrirtækja. **Verðþegar:** Fyrirtæki geta ekki ákvarðað verð sjálf, þau verða að taka það verð sem býðst á markaðnum. **Frjáls innkoma og útganga:** Fyrirtæki geta auðveldlega komið inn á markaðinn eða yfirgefið hann án mikilla hindrana. **Útkoman í fullkominni samkeppni:** Markaðsverðið er ákveðið af framboði og eftirspurn. Fyrirtæki græða núll hagnað á langtímagrunni. Þetta er vegna þess að ef fyrirtæki græða meiri hagnað en núll, þá koma önnur fyrirtæki inn á markaðinn, sem lækkar verðið og minnkar hagnaðinn. Í fullkominni samkeppni eru jaðartekjur (MR) jafnar meðaltekjum (AR) og verði (P). Þetta þýðir að fyrirtækið getur selt eins mikið magn og það vill á markaðsverðinu. Þetta er í andstöðu við aðrar markaðsgerðir eins og einokun eða ófullkomna samkeppni. Tekjur Fyrirtækis á Samkeppnismarkaði ------------------------------------- **Heildartekjur (TR):** *Sölumarkmið margfaldað með söluverði (P x Q).* Í fullkominni samkeppni eru heildartekjur beint tengdar framleiðslumagni þar sem verðið er fast. **Meðaltekjur (AR):** *Heildartekjur deilt með framleiðslumagni (TR/Q).* Í fullkominni samkeppni eru meðaltekjur jafnar verði (AR = P). ![](media/image30.png)**Jaðartekjur (MR):** *Breyting á heildartekjum við sölu á viðbótareiningu (ΔTR/ΔQ).* Í fullkominni samkeppni eru jaðartekjur jafnar verði (MR = P). Kostnaður og Hagnaður --------------------- **Beinn kostnaður:** *Kostnaður sem er beint tengdur framleiðslu, eins og hráefni og laun.* **Óbeinn kostnaður:** *Kostnaður sem er ekki beint tengdur framleiðslu, eins og leiga og afskriftir.* Þetta felur í sér *fórnarkostnað* (opportunity cost), sem er missti hagnaður af því að nota auðlindir í öðru verkefni. **Hagfræðilegur hagnaður:** *Heildartekjur að frádregnum öllum kostnaði, þar með talið fórnarkostnaði.* ![](media/image32.png)**Bókhaldslegur hagnaður:** *Heildartekjur að frádregnum bókhaldslegum kostnaði.* Þetta er lægri en hagfræðilegur hagnaður þar sem fórnarkostnaður er ekki tekinn með. **Hámarkun hagnaðar:** Fyrirtæki hámarka hagnað þegar jaðartekjur (MR) eru jafnar jaðarkostnaði (MC). Ef MR \> MC, þá eykur fyrirtækið framleiðslu. Ef MR \< MC, þá minnkar fyrirtækið framleiðslu. Jaðarkostnaður og Framboð ------------------------- **Jaðarkostnaður (MC):** *Breyting á heildarkostnaði við framleiðslu á viðbótareiningu (ΔTC/ΔQ).* MC-ferillinn er venjulega U-laga. **Meðalbreytilega kostnaður (AVC):** *Breytilegur kostnaður deilt með framleiðslumagni.* **Meðalheildarkostnaður (ATC):** *Heildarkostnaður deilt með framleiðslumagni.* **Skammtíma framboðsferill:** Sá hluti jaðarkostnaðarferilsins sem liggur ofan við meðalbreytilegan kostnað (AVC). Fyrirtæki hætta framleiðslu ef verð er lægra en AVC. **Langtíma framboðsferill:** Sá hluti jaðarkostnaðarferilsins sem liggur ofan við lægsta punkt meðalheildarkostnaðarferilsins (ATC). Á langtímagrunni er verðið jafnt lægsta ATC. ![](media/image34.png)![](media/image36.png)![](media/image38.png)**Sokkinn kostnaður (sunk cost):** *Kostnaður sem er óafturkræfur og hefur ekki áhrif á framtíðarákvarðanir.* Sokkinn kostnaður á ekki að hafa áhrif á ákvarðanir um hlé á framleiðslu eða brottför af markaði. Ákvörðun um Hlé á Framleiðslu eða Brottför af Markaði ----------------------------------------------------- **Hlé á framleiðslu:** Fyrirtæki gerir hlé á framleiðslu ef tekjur eru minni en breytilegur kostnaður (HT \< HBK) eða verð er lægra en meðalbreytilega kostnaður (P \< AVC). ![](media/image40.png)![](media/image42.png)**Brotthvarf af markaði:** Fyrirtæki hverfur af markaði ef tekjur eru minni en heildarkostnaður (HT \< HK) eða verð er lægra en meðalheildarkostnaður (P \< ATC). Jafnmagnsferlar (Isoquants) og Jafnkostnaðarferlar (Isocosts) ------------------------------------------------------------- **Jafnmagnsferill (Isoquant):** *Sýnir allar samsetningar framleiðsluþátta (vinnuafl og fjármagn) sem framleiða sama magnið af vöru.* - Hversu margar combinations er hægt að nota til vinnu(fólk og vélar, bara fólk, bara vélar) **Jafnkostnaðarferill (Isocost):** *Sýnir allar samsetningar framleiðsluþátta sem kosta sama fjárhæð.* **Hámarkun framleiðslu:** Fyrirtæki hámarka framleiðslu með því að velja samsetningu framleiðsluþátta þar sem jafnmagnsferillinn er snertir jafnkostnaðarferilinn. Í þessum punkti er jaðarskiptihlutfall framleiðsluþátta (MRTS) jafnt verðhlutfalli framleiðsluþátta. **MRTS:** *Sýnir í hvaða hlutföllum hægt er að skipta einni tegund aðfanga út fyrir aðra á meðan framleiðslumagni er haldið föstu.* Facts to Memorize: ------------------ 1. **Fullkomin samkeppni:** Markaðsgerð með mörgum smáum kaupendum og seljendum, einsleitum vörum, verðþegum og frjálsri innkomu/útgöngu. 2. **Verðþegar:** Fyrirtæki í fullkominni samkeppni geta ekki ákvarðað verð sjálf. 3. **Heildartekjur (TR):** P x Q 4. **Meðaltekjur (AR):** TR / Q = P (í fullkominni samkeppni) 5. **Jaðartekjur (MR):** ΔTR / ΔQ = P (í fullkominni samkeppni) 6. **Hagnaðarhámörkun:** MR = MC 7. **Beinn kostnaður:** Bein fjárútlát vegna framleiðslu (hráefni, laun). 8. **Óbeinn kostnaður:** Kostnaður sem er ekki beint tengdur framleiðslu (leiga, afskriftir, fórnarkostnaður). 9. **Hagfræðilegur hagnaður:** Heildartekjur - heildarkostnaður (þar með talið fórnarkostnaður). 10. **Bókhaldslegur hagnaður:** Heildartekjur - bókhaldslegur kostnaður. 11. **Skammtíma framboðsferill:** Sá hluti MC-ferilsins ofan við AVC. 12. **Langtíma framboðsferill:** Sá hluti MC-ferilsins ofan við ATC. 13. **Hlé á framleiðslu:** HT \< HBK eða P \< AVC. 14. **Brotthvarf af markaði:** HT \< HK eða P \< ATC. 15. **Jafnmagnsferill:** Sýnir samsetningar framleiðsluþátta sem framleiða sama magnið. 16. **Jafnkostnaðarferill:** Sýnir samsetningar framleiðsluþátta sem kosta sama fjárhæð. 17. **Hámarkun framleiðslu:** MRTS = verðhlutfall framleiðsluþátta. 18. **Sokkinn kostnaður:** Óafturkræfur kostnaður sem hefur ekki áhrif á framtíðarákvarðanir. 19. **Núll hagnaður á langtímagrunni:** Í fullkominni samkeppni er hagnaðurinn núll á langtímagrunni vegna frjálsrar innkomu og útgöngu fyrirtækja. Kafli 7. Skilvirkni markaða. ============================ Markaðsjafnvægi og Skilvirkni ----------------------------- **Markaðsjafnvægi:** *Það stig þar sem framboð og eftirspurn jafnast á markaði.* Jafnvægisverð og -magn eru ákvarðað af samskiptum framboðs- og eftirspurnarlína. Í jafnvægi er enginn skortur né umframframleiðsla. **Skilvirkni:** *Hámarksnýting auðlinda til að ná hámarksvelferð fyrir neytendur og framleiðendur.* Markaðsjafnvægi leiðir yfirleitt til skilvirkni, en það er ekki alltaf tryggt. Frjáls markaður ætti að leiða til skilvirkrar úthlutunar auðlinda með tímanum. **Hagkvæmni (Allocative Efficiency):** *Framleiðsla og dreifing vöru eða þjónustu á skilvirkasta hátt, þar sem auðlindum er ráðstafað þannig að hámarka velferð.* Þetta er náð þegar jaðarhagur neytenda jafnast við jaðarkostnað framleiðenda. **Almennt jafnvægi (General Equilibrium):** *Ástand þar sem jafnvægi ríkir á öllum markaðum í hagkerfinu samtímis.* Breytingar á einum markaði geta haft áhrif á aðra markaði. **Pareto-skilvirkni (Pareto Efficiency):** *Ástand þar sem ekki er hægt að bæta hag einhvers án þess að rýra hag annarra.* Þetta er mikilvægt hugtak í skilvirkni greiningu. **Pareto-umbætur (Pareto Improvement):** *Breyting sem bætir hag a.m.k. einhvers án þess að rýra hag annarra.* Markmiðið er að ná Pareto-skilvirkni. **Sóun í markaðshagkerfi:** *Neytendur kaupa vörur sem hafa ekkert virði fyrir þá, framleiðendur framleiða vörur sem enginn vill kaupa, eða auðlindum er ráðstafað á óskilvirkan hátt.* Þetta getur leitt til lægri velferðar en mögulegt væri. **Aðgerðir til að draga úr sóun:** *Neytendur geta breytt kauphegðun sinni og framleiðendur geta breytt framleiðsluferlum sínum.* Þetta getur leitt til aukinnar skilvirkni og velferðar. Neytendaábati (Consumer Surplus) -------------------------------- **Greiðsluvilji:** *Hámarksverð sem neytandi er tilbúinn að greiða fyrir vöru eða þjónustu.* Þetta er mælikvarði á hversu mikils virði vörun er fyrir neytandann. **Jaðarhagur:** *Aukahagur sem neytandinn fær af því að kaupa eina einingu í viðbót.* Þetta er tengt greiðsluvilja. **Neytendaábati:** *Munurinn á greiðsluvilja neytenda og verði vörunnar.* Þetta er mælikvarði á ávinning neytenda af því að kaupa vöruna á markaðsverði. **Mæling neytendaábata:** *Svæðið undir eftirspurnarferlinum og fyrir ofan markaðsverðið.* Þetta svæði sýnir heildarábata neytenda. ![](media/image44.png)**Áhrif verðbreytinga á neytendaábata:** *Lækkun verðs eykur neytendaábata, en hækkun verðs minnkar hann.* Þetta er vegna þess að fleiri neytendur geta keypt vöruna á lægra verði. Framleiðendaábati (Producer Surplus) ------------------------------------ **Kostnaður:** *Heildarkostnaður framleiðanda við framleiðslu vöru eða þjónustu.* Þetta felur í sér bæði fastan og breytilegan kostnað. **Fórnarkostnaður:** *Kostnaður sem framleiðandi verður fyrir vegna þess að hann framleiðir vöru eða þjónustu.* Þetta er tækifæriskostnaður. **Framleiðendaábati:** *Munurinn á verði vörunnar og kostnaði framleiðanda.* Þetta er mælikvarði á ávinning framleiðenda af því að selja vöruna á markaðsverði. **Mæling framleiðendaábata:** *Svæðið yfir framboðsferlinum og undir markaðsverðið.* Þetta svæði sýnir heildarábata framleiðenda. ![](media/image46.png)**Áhrif verðbreytinga á framleiðendaábata:** *Hækkun verðs eykur framleiðendaábata, en lækkun verðs minnkar hann.* Þetta er vegna þess að framleiðendur geta selt meira magn á hærra verði. Heildarábati (Total Surplus) ---------------------------- **Heildarábati:** *Samlagður ábati neytenda og framleiðenda.* Þetta er mælikvarði á heildarvelferð á markaði. **Hámarksheildarábati:** *Ástand þar sem heildarábati er hámarkaður.* Þetta er náð í markaðsjafnvægi þegar jaðarhagur neytenda jafnast við jaðarkostnað framleiðenda. **Jafnvægisverð og -magn:** *Verð og magn sem eru ákvarðað í markaðsjafnvægi.* Þetta er þar sem framboð og eftirspurn jafnast. **Áhrif markaðsbilana á heildarábata:** *Markaðsbilun getur leitt til lægri heildarábata en mögulegt væri.* Dæmi um markaðsbilun eru einokun og ytri áhrif. **Tengsl milli heildarábata og skilvirkni:** *Hámarksheildarábati þýðir hámarks skilvirkni.* Þetta er vegna þess að allar auðlindir eru nýttar á skilvirkasta hátt. Markaðsbilun og Ófullkominn Samkeppni ------------------------------------- **Markaðsbilun:** *Ástand þar sem frjáls markaður tekst ekki að ná hámarks skilvirkni.* Þetta getur verið vegna ýmissa þátta, svo sem einokunar, ytri áhrifa og upplýsingaskorts. **Einokun:** *Ástand þar sem einn aðili stjórnar markaði.* Einokunarfyrirtæki geta sett hærra verð og framleitt minna magn en í fullkominni samkeppni. **Ytri áhrif:** *Áhrif framleiðslu eða neyslu á aðra aðila en þá sem taka þátt í viðskiptunum.* Dæmi um ytri áhrif eru mengun og menntun. **Upplýsingaskortur:** *Ástand þar sem neytendur eða framleiðendur hafa ekki nægilegar upplýsingar til að taka skynsamlegar ákvarðanir.* Þetta getur leitt til óskilvirkni. **Lausnir við markaðsbilun:** *Stjórnvöld geta gripið inn í markaðinn til að bæta skilvirkni.* Dæmi um slíkar aðgerðir eru skattar, styrkir og reglugerðir. Facts to Memorize: ------------------ 1. **Markaðsjafnvægi:** Jafnvægi á markaði er þar sem framboð jafnast við eftirspurn. 2. **Skilvirkni:** Markaðsjafnvægi leiðir yfirleitt til skilvirkni, en ekki alltaf. 3. **Hagkvæmni:** Framleiðsla og dreifing vöru eða þjónustu á skilvirkasta hátt. 4. **Pareto-skilvirkni:** Ekki er hægt að bæta hag einhvers án þess að rýra hag annarra. 5. **Pareto-umbætur:** Bætir hag a.m.k. einhvers án þess að rýra hag annarra. 6. **Greiðsluvilji:** Hámarksverð sem neytandi er tilbúinn að greiða. 7. **Jaðarhagur:** Aukahagur af því að kaupa eina einingu í viðbót. 8. **Neytendaábati:** Munur á greiðsluvilja og verði. 9. **Kostnaður:** Heildarkostnaður framleiðanda. 10. **Fórnarkostnaður:** Tækifæriskostnaður framleiðanda. 11. **Framleiðendaábati:** Munur á verði og kostnaði. 12. **Heildarábati:** Samlagður ábati neytenda og framleiðenda. 13. **Markaðsbilun:** Frjáls markaður nær ekki hámarks skilvirkni. 14. **Einokun:** Einn aðili stjórnar markaði. 15. **Ytri áhrif:** Áhrif á aðra en þá sem taka þátt í viðskiptunum. 16. **Upplýsingaskortur:** Neytendur eða framleiðendur hafa ekki nægilegar upplýsingar. 17. **Formúla fyrir neytendaábata:** Σ (Greiðsluviljii - Verð) \* Magni 18. **Formúla fyrir framleiðendaábata:** Σ (Verð - Kostnaðuri) \* Magni 19. **Formúla fyrir heildarábata:** Neytendaábati + Framleiðendaábati 20. **Almennt jafnvægi:** Jafnvægi á öllum markaðum í hagkerfinu samtímis. Kafli 8. Framboð, eftirspurn og stefna stjórnvalda ================================================== Jafnvægi á Frjálsum Markaði --------------------------- ***Jafnvægi:*** Á frjálsum markaði nást jafnvægi milli framboðs og eftirspurnar við jafnvægisverðið. Þetta þýðir að magn framboðs jafnast við magn eftirspurnar. Þetta er þar sem markaðsöflin hittast. ***Jafnvægisverð:*** Verðið sem jafnvægi nást við á markaði. Þetta er verðið þar sem framboð og eftirspurn mætast. ***Jafnvægismagn:*** Magnið af vöru eða þjónustu sem er bæði framboðið og eftirspurt við jafnvægisverðið. ***Framboð:*** Magn af vöru eða þjónustu sem framleiðendur eru tilbúnir að selja við mismunandi verð. Framboðsferillinn sýnir þetta samband grafískt. ***Eftirspurn:*** Magn af vöru eða þjónustu sem neytendur eru tilbúnir að kaupa við mismunandi verð. Eftirspurnarferillinn sýnir þetta samband grafískt. ***Markaðsöflin:*** Samspil framboðs og eftirspurnar sem ákvarðar verð og magn á markaði. ***Hagkvæmni:*** Á frjálsum markaði er hagkvæmni hámarks þegar jafnvægi nást. Þetta þýðir að vörur og þjónusta eru framleiddar og dreifðar á skilvirkastan hátt. En þetta þýðir ekki endilega að allir séu ánægðir. Verðstýring: Verðþak og Verðgólf -------------------------------- ***Verðstýring:*** Þegar stjórnvöld gripa inn í markaðinn og setja verðþak eða verðgólf. Þetta er oft gert þegar stjórnmálamenn telja að markaðsverðið sé óréttlátt gagnvart kaupendum eða seljendum. ***Verðþak (Price Ceiling):*** Hámarksverð sem leyfilegt er að selja vöru eða þjónustu fyrir. Ef verðþakið er sett neðan við jafnvægisverðið, leiðir það til skorts. ***Verðgólf (Price Floor):*** Lágmarksverð sem leyfilegt er að selja vöru eða þjónustu fyrir. Ef verðgólfið er sett ofan við jafnvægisverðið, leiðir það til umframframboðs. *Skortur:* Ástand þar sem eftirspurn er meiri en framboð við verðþak. ***Umframframboð:*** Ástand þar sem framboð er meiri en eftirspurn við verðgólf. ***Bindandi verðþak/gólf**:* Verðþak eða verðgólf sem hefur áhrif á markaðinn. Það er að segja, það er sett neðan við (verðþak) eða ofan við (verðgólf) jafnvægisverðið. ![](media/image48.jpeg)***Ekki bindandi verðþak/gólf:*** Verðþak eða verðgólf sem hefur engin áhrif á markaðinn. Það er að segja, það er sett ofan við (verðþak) eða neðan við (verðgólf) jafnvægisverðið. Skattar og Áhrif þeirra á Markaðinn ----------------------------------- ***Skattar:*** Greiðslur til stjórnvalda sem hafa áhrif á markaðsjafnvægið. Þegar vara er skattlögð, selst minna magn. ***Skattbyrði:*** Hver ber skattbyrðina? Kaupendur og seljendur skipta með sér skattbyrðinni, en dreifingin fer eftir teygni framboðs og eftirspurnar. ***Dreifing skattbyrði:*** Skoðun á því hver það er sem ber skattbyrðina. Óteygnari aðilinn ber þyngri skattbyrði. ***Hlutfallslegur skattur**:* Skattur sem er reiknaður sem hlutfall af verði vöru eða þjónustu (t.d. virðisaukaskattur). Hallatala framboðsferilsins breytist þegar hlutfallslegur skattur er lagður á seljendur. ***Allratap (Deadweight Loss):*** Tap í velferð sem verður vegna skatta. Þetta er vegna þess að skattar draga úr magni sem er selt og keypt. Niðurgreiðslur og Áhrif þeirra á Markaðinn ------------------------------------------ ***Niðurgreiðsla (Subsidy):*** Greiðsla frá stjórnvöldum til framleiðenda eða seljenda til að lækka verð eða auka framboð. Andstæða við skatt. ***Áhrif niðurgreiðsla:*** Framboðsferillinn hliðrast til hægri, verð lækkar og neysla eykst. Bæði kaupendur og seljendur njóta góðs af niðurgreiðslum, en velferðartap getur myndast. ***Velferðartap:*** Tap í velferð sem verður vegna niðurgreiðsla. Þetta er vegna þess að niðurgreiðslur leiða til óskilvirkrar framleiðslu og neyslu. Skattar og Jöfnuður ------------------- ***Ábatalögmálið:*** Skattlagning byggð á því að fólk borgi skatta eftir því hve mikla þjónustu það nýtur af stjórnvöldum. ***Greiðslugetulögmálið:*** Skattlagning byggð á því að fólk borgi skatta eftir greiðslugetu sinni. ***Lóðréttur jöfnuður:*** Þeir sem geta borgað meira eiga að borga meira. ***Láréttur jöfnuður:*** Þeir sem eru í sömu aðstæðum eiga að borga sömu skatta. ***Hlufallsskattur:*** Skattur þar sem allir borga sama hlutfall af tekjum sínum. ***Víkjandi skattur:*** Skattur þar sem lágtekjufólk borgar hærra hlutfall af tekjum sínum en hátekjufólk. ***Vaxandi skattur:*** Skattur þar sem hátekjufólk borgar hærra hlutfall af tekjum sínum en lágtekjufólk. Facts to Memorize: ------------------ 1. **Jafnvægi á frjálsum markaði:** Jafnvægi nást þar sem framboð jafnast við eftirspurn. 2. **Jafnvægisverð:** Verðið við jafnvægi. 3. **Jafnvægismagn:** Magnið við jafnvægi. 4. **Verðþak:** Hámarksverð sem leiðir til skorts ef það er sett neðan við jafnvægisverðið. 5. **Verðgólf:** Lágmarksverð sem leiðir til umframframboðs ef það er sett ofan við jafnvægisverðið. 6. **Skattar:** Draga úr magni sem er selt og keypt. 7. **Skattbyrði:** Skiptist milli kaupenda og seljenda eftir teygni framboðs og eftirspurnar. 8. **Allratap:** Tap í velferð vegna skatta eða niðurgreiðsla. 9. **Niðurgreiðslur:** Auka framboð og lækka verð. 10. **Ábatalögmálið:** Skattlagning eftir því hve mikla þjónustu fólk nýtur. 11. **Greiðslugetulögmálið:** Skattlagning eftir greiðslugetu. 12. **Lóðréttur jöfnuður:** Þeir sem geta borgað meira borga meira. 13. **Láréttur jöfnuður:** Þeir í sömu aðstæðum borga sömu skatta. 14. **Hlufallsskattur:** Sama hlutfall af tekjum fyrir alla. 15. **Víkjandi skattur:** Lágtekjufólk borgar hærra hlutfall. 16. **Vaxandi skattur:** Hátekjufólk borgar hærra hlutfall. 17. **Laffer-kúrfan:** Samband skatthlutfalls og skatttekna. 18. **Teygni framboðs og eftirspurnar:** Áhrif á skattbyrði og áhrif verðstýringar. 19. **Bindandi verðþak/gólf:** Verðþak/gólf sem hefur áhrif á markaðinn. 20. **Ekki bindandi verðþak/gólf:** Verðþak/gólf sem hefur engin áhrif á markaðinn. Kafli 9. Markaðsbrestir: Almannagæði og sameiginlegar auðlindir. ================================================================ Gæði og Markaðir ---------------- **Markaðir:** Flest gæði eru dreift í gegnum markaði, þar sem framboð og eftirspurn ákvarða verð og magn. En hvað gerist þegar gæði eru ókeypis? Þetta er lykilatriði í skilningi á markaðsbrestum. **Ókeypis gæði:** Þegar gæði eru ókeypis, virka venjuleg markaðsöfl ekki eins vel. Það er engin trygging fyrir því að framleitt magn eða neysla hámarki velferð allra. Þetta getur leitt til markaðsbresta. **Markaðsbrestur:** *Markaðsbrestur* er ástand þar sem markaðurinn framleiðir ekki skilvirkt magn af vöru eða þjónustu. Þetta getur verið vegna ýmissa þátta, þar á meðal almannagæða og sameiginlegra auðlinda. **Stjórnvaldahlutverk:** Stjórnvöld geta gripið inn í til að laga markaðsbresta, til dæmis með því að sjá fyrir almannagæðum eða stjórna notkun sameiginlegra auðlinda. Þetta er oft gert með sköttum og reglugerðum. **Velferð:** Markmiðið er að hámarka velferð samfélagsins. Þetta felur í sér að tryggja að rétt magn af gæðum sé framleitt og dreift. **Verð sem leiðarljós:** Venjulega er verð leiðarljós fyrir kaupendur og seljendur, en þetta virkar ekki alltaf þegar um ókeypis gæði er að ræða. **Ávinningur:** Það er mikilvægt að meta bæði ávinning og kostnað við framleiðslu og dreifingu gæða. **Kostnaður:** Kostnaður getur verið bæði beinn (framleiðslukostnaður) og óbeinn (umhverfismengun, t.d.). Tegundir Gæða ------------- **Útilokandi:** Það er hægt að útiloka fólk frá notkun gæðanna. **Í samkeppni:** Notkun eins dregur úr möguleikum annarra til neyslu. **Einkagæði:** Bæði útilokandi og í samkeppni. Markaðirnir sjá venjulega um dreifingu þeirra. **Samgæði:** Útilokandi en ekki í samkeppni. Oft er þörf á stjórnvaldaafskiptum til að tryggja að þau séu framleidd. **Sameiginlegar auðlindir:** Ekki útilokandi en í samkeppni. Þetta getur leitt til *hörmunga sameignar* (Tragedy of the Commons). ![](media/image50.png)**Almannagæði:** Hvorki útilokandi né í samkeppni. Þetta getur leitt til *sníkilsvandamáls*. Sníkilsvandamálið (Free-Rider Problem) -------------------------------------- **Sníkill:** Einstaklingur sem nýtur góðs af gæðum án þess að greiða fyrir þau. **Almannagæði og sníklar:** Vegna þess að það er ekki hægt að útiloka fólk frá notkun almannagæða, er mikil freisting til að vera sníkill. **Markaðsbrestur:** Sníkilsvandamálið leiðir til markaðsbrests, þar sem of lítið magn af almannagæðum er framleitt á frjálsum markaði. **Lausnir:** Stjórnvöld geta gripið inn í með því að sjá fyrir almannagæðum með sköttum. Þetta er nauðsynlegt til að tryggja að nægilegt magn sé framleitt. **Dæmi:** Flugeldasýning er gott dæmi um almannagæði þar sem sníklar geta nýtt sér sýninguna án þess að greiða fyrir hana. Hörmungar Sameignar (Tragedy of the Commons) -------------------------------------------- **Sameiginlegar auðlindir:** Auðlindir sem eru ekki einkaeign, eins og fiskistofnar eða loft. **Ofnýting:** Vegna þess að enginn ber ábyrgð á sameiginlegum auðlindum, er hætta á ofnýtingu. **Neikvæð ytri áhrif:** Ofnýting sameiginlegra auðlinda getur leitt til neikvæðra ytri áhrifa, eins og umhverfismengunar. **Lausnir:** Stjórnvöld geta gripið inn í með því að setja kvótar eða reglugerðir til að stjórna notkun sameiginlegra auðlinda. Eignarréttur getur einnig verið lausn. **Dæmi:** Ofveiði getur leitt til þess að fiskistofnar minnka eða jafnvel hverfa. Kostnaðar- og Ábatagreining --------------------------- **Kostnaðar- og ábatagreining:** Aðferð til að meta kostnað og ávinning af stjórnvaldaáætlunum, þar á meðal framleiðslu almannagæða. **Virkni:** Það er mikilvægt að meta bæði beinan og óbeinan kostnað og ávinning. **Erfiðleikar:** Það getur verið erfitt að meta ávinning af almannagæðum, eins og verðmæti mannslífs eða fagurs útlits. **Heildarábati:** Það er mikilvægt að meta heildarábata allra sem njóta góðs af almannagæðum. **Samfélagslegur jaðarábati (MSB):** Samlagður ábati samfélagsins af því að framleiða eina einingu í viðbót. **Samfélagslegur jaðarkostnaður (MSC):** Samlagður kostnaður samfélagsins af því að framleiða eina einingu í viðbót. **Heppilegast framboð:** Heppilegast framboð af almannagæðum er þar sem MSB = MSC. Heppilegast Framboð Almannagæða ------------------------------- **MSB = MSC:** Heppilegast framboð af almannagæðum er þar sem jaðarábatinn af því að fá eina einingu í viðbót er jafn jaðarkostnaðinum. **Eftirspurn:** Eftirspurn eftir almannagæðum er oft mismunandi milli einstaklinga. **Lóðrétt samlagning:** Til að finna heildareftirspurn eftir almannagæðum er hægt að nota lóðrétta samlagningu einstaklingsbundinnar eftirspurnar. **Framleiðsla:** Oft reyna framleiðendur að breyta almannagæðum í einkagæði með einkaleyfum eða höfundarrétti. Mikilvægasta atriði til að muna ------------------------------- **Markaðsbrestur:** Markaðirnir framleiða ekki alltaf skilvirkt magn af gæðum. **Almannagæði:** Hvorki útilokandi né í samkeppni, leiðir til sníkilvandamáls. **Sameiginlegar auðlindir:** Ekki útilokandi en í samkeppni, leiðir til hörmunga sameignar. **Sníkilsvandamálið:** Fólk nýtur góðs af gæðum án þess að greiða fyrir þau. **Hörmungar sameignar:** Ofnýting sameiginlegra auðlinda. **Kostnaðar- og ábatagreining:** Aðferð til að meta kostnað og ávinning af stjórnvaldaáætlunum. **MSB = MSC:** Heppilegast framboð af almannagæðum. **Stjórnvaldahlutverk:** Stjórnvöld geta gripið inn í til að laga markaðsbresta. **Eignarréttur:** Skilgreindur eignarréttur er mikilvægur til að koma í veg fyrir markaðsbresta. **Hollgæði og óhollustugæði:** Stjórnvöld geta haft áhrif á neyslu á þessum vörum. Facts to Memorize: ------------------ 1. **Markaðsbrestur:** Ástand þar sem markaðurinn framleiðir ekki skilvirkt magn af vöru eða þjónustu. 2. **Almannagæði:** Vörur eða þjónusta sem eru bæði *ekki útilokandi* og *ekki í samkeppni*. 3. **Sameiginlegar auðlindir:** Vörur eða þjónusta sem eru *ekki útilokandi* en *í samkeppni*. 4. **Sníkilsvandamálið:** Þegar einstaklingar njóta góðs af vöru eða þjónustu án þess að greiða fyrir hana. 5. **Hörmungar sameignar:** Ofnýting sameiginlegra auðlinda vegna þess að enginn ber ábyrgð á þeim. 6. **Útilokandi:** Það er hægt að útiloka fólk frá notkun gæðanna. 7. **Í samkeppni:** Notkun eins dregur úr möguleikum annarra til neyslu. 8. **Kostnaðar- og ábatagreining:** Aðferð til að meta kostnað og ávinning af stjórnvaldaáætlunum. 9. **MSB (Samfélagslegur jaðarábati):** Samlagður ábati samfélagsins af því að framleiða eina einingu í viðbót. 10. **MSC (Samfélagslegur jaðarkostnaður):** Samlagður kostnaður samfélagsins af því að framleiða eina einingu í viðbót. 11. **Heppilegast framboð:** Þar sem MSB = MSC. 12. **Einkagæði:** Bæði útilokandi og í samkeppni. 13. **Samgæði (klúbbvörur):** Útilokandi en ekki í samkeppni. 14. **Stjórnvaldahlutverk:** Stjórnvöld geta gripið inn í til að laga markaðsbresta, t.d. með sköttum og reglugerðum. 15. **Verð sem leiðarljós:** Venjulega er verð leiðarljós fyrir kaupendur og seljendur, en þetta virkar ekki alltaf þegar um ókeypis gæði er að ræða. 16. **Hollgæði og óhollustugæði:** Vörur sem eru of lítið eða of mikið neytt af. Stjórnvöld geta haft áhrif á neyslu á þessum vörum. Kafli 10. Ytri áhrif og markaðsbresir. ====================================== Ósýnilega Höndin og Markaðsbrestir ---------------------------------- **Ósýnileg hönd (The Invisible Hand):** Adam Smith lýsti þessari hugmynd þar sem sjálfselsku einstaklinga á markaði leiðir til hámarks heildarábata fyrir samfélagið. Kaupendur og seljendur, sem leita að eigin hagsmunum, skapa óviljandi jafnvægi sem er skilvirkt fyrir alla. *Þetta gerist þó ekki alltaf.* **Markaðsbrestir (Market Failures):** Þegar markaðurinn mistakast að ná hámarks skilvirkni. Þetta getur gerst vegna ýmissa þátta, þar á meðal ytri áhrifa. *Markaðsbrestir eru algengir og geta haft alvarlegar afleiðingar.* **Skilvirkni (Efficiency):** Hámarks nýting auðlinda til að ná hámarks framleiðslu. *Skilvirkni er lykilatriði í hagfræði og er oft mæld með Pareto skilvirkni.* **Pareto Skilvirkni:** Ástand þar sem ekki er hægt að bæta stöðu eins aðila án þess að versna stöðu annars. *Þetta er mikilvægt hugtak til að skilja skilvirkni á markaði.* **Jafnvægi (Equilibrium):** Ástand þar sem framboð og eftirspurn eru jöfn. *Jafnvægi á frjálsum markaði er ekki alltaf skilvirkt vegna ytri áhrifa.* **Samfélagslegur Kostnaður (Social Cost):** Heildarkostnaður framleiðslu eða neyslu, þar með talið bæði einkakostnaður og ytri kostnaður. *Þetta er mikilvægt hugtak til að skilja neikvæð ytri áhrif.* **Samfélagslegur Ábati (Social Benefit):** Heildarábati framleiðslu eða neyslu, þar með talið bæði einkarábati og ytri ábati. *Þetta er mikilvægt hugtak til að skilja jákvæð ytri áhrif.* **Einkakostnaður (Private Cost):** Kostnaður sem ber á einstakling eða fyrirtæki. *Þetta er einungis hluti af heildarkostnaði.* Ytri Áhrif (Externalities) -------------------------- **Ytri Áhrif (Externalities):** Áhrif athafna einstaklings eða fyrirtækis á þriðja aðila án þess að tekið sé tillit til þessara áhrifa í ákvörðunartöku. *Þetta er kjarninn í þessu kafla.* **Neikvæð Ytri Áhrif (Negative Externalities):** Þegar athafnir einstaklings eða fyrirtækis valda kostnaði eða skaða fyrir aðra. Dæmi: Mengun, hávaði, reykingar. *Þetta leiðir til of mikillar framleiðslu eða neyslu.* **Jákvæð Ytri Áhrif (Positive Externalities):** Þegar athafnir einstaklings eða fyrirtækis veita ábata fyrir aðra. Dæmi: Bólusetning, menntun, rannsóknir. *Þetta leiðir til of lítillar framleiðslu eða neyslu.* **Leiðréttandi Skattar (Corrective Taxes):** Skattar sem lagðir eru á vörur eða þjónustu sem valda neikvæðum ytri áhrifum til að draga úr framleiðslu eða neyslu. *Þetta er eitt af verkfærum stjórnvalda til að takast á við neikvæð ytri áhrif.* **Niðurgreiðslur (Subsidies):** Fjárhagslegur stuðningur frá stjórnvöldum við vörur eða þjónustu sem valda jákvæðum ytri áhrifum til að auka framleiðslu eða neyslu. *Þetta er eitt af verkfærum stjórnvalda til að takast á við jákvæð ytri áhrif.* **Boð og Bönn (Regulations):** Lög og reglur sem stjórnvöld setja til að takmarka neikvæð ytri áhrif. Dæmi: Mengunarstaðlar, öryggisreglur. *Þetta er annað af verkfærum stjórnvalda til að takast á við neikvæð ytri áhrif.* **Eignarréttur (Property Rights):** Skilgreining á því hver á rétt á ákveðnum auðlindum. *Skýr eignarréttur getur hjálpað til við að leysa vandamál tengd ytri áhrifum.* ![](media/image52.png)**Viðskiptakostnaður (Transaction Costs):** Kostnaður sem fellur til við samningagerð og framkvæmd samninga. *Hár viðskiptakostnaður getur hindrað skilvirka lausn á vandamálum tengdum ytri áhrifum.* Coase Kenningin (The Coase Theorem) ----------------------------------- **Coase Kenningin (The Coase Theorem):** Ef viðskiptakostnaður er lágur, þá geta einkaaðilar samið um skilvirka lausn á vandamálum tengdum ytri áhrifum, óháð því hver á eignarréttinn. *Þetta er mikilvægt hugtak til að skilja hvernig einkaaðilar geta leyst vandamál tengd ytri áhrifum.* **Samningagerð (Negotiation):** Ferli þar sem aðilar ræða og ná samkomulagi um lausn á deilum eða vandamálum. *Samningagerð er lykilþáttur í Coase kenningunni.* **Hagkvæmni (Efficiency):** Hámarks nýting auðlinda til að ná hámarks framleiðslu. *Coase kenningin bendir á að samningagerð geti leitt til hagkvæmni.* **Viðskiptakostnaður (Transaction Costs):** Kostnaður sem fellur til við samningagerð og framkvæmd samninga. *Hár viðskiptakostnaður getur hindrað skilvirka lausn á vandamálum tengdum ytri áhrifum.* Aðgerðir Stjórnvalda -------------------- **Stjórnvalda Aðgerðir (Government Intervention):** Aðgerðir stjórnvalda til að takast á við markaðsbresti, þar á meðal ytri áhrif. *Þetta er mikilvægt þar sem einkaaðilar ná ekki alltaf að leysa vandamálin sjálfir.* **Markaðslausnir (Market-Based Solutions):** Aðferðir sem nota markaðsöflin til að leysa vandamál tengd ytri áhrifum. Dæmi: Leiðréttandi skattar, mengunarleyfi. *Þetta er skilvirkari aðferð en boð og bönn í mörgum tilfellum.* **Boð og Bönn (Command and Control):** Reglur og lög sem stjórnvöld setja til að takmarka neikvæð ytri áhrif. Dæmi: Mengunarstaðlar, öryggisreglur. *Þetta er minna sveigjanlegt en markaðslausnir.* **Stjórnarbrestir (Government Failure):** Þegar stjórnvöld mistakast að leysa vandamál eða jafnvel skapa ný. *Þetta getur gerst vegna ýmissa þátta, þar á meðal spillingar og takmarkaðra upplýsinga.* **Almannavalsfræði (Public Choice Theory):** Grein innan hagfræðinnar sem rannsakar ákvarðanatöku stjórnvalda og hvernig hún er mótuð af hagsmunum einstaklinga og hópa. *Þetta er mikilvægt til að skilja af hverju stjórnvöld grípa ekki alltaf inn í á skilvirkan hátt.* Stöðuleg Ytri Áhrif (Positional Externalities) ---------------------------------------------- **Stöðuleg Ytri Áhrif (Positional Externalities):** Áhrif sem verða þegar gagnsemi eða ábati einstaklings er háður stöðu hans í samfélaginu miðað við aðra. Dæmi: Kapphlaup um auð, neyslukeppni. *Þetta er sérstaklega áhugavert hugtak sem sýnir takmörk markaðarins.* **Kapphlaup um Auð (Arms Race):** Þegar einstaklingar eða hópar keppast um að ná betri stöðu en aðrir, sem getur leitt til óhagkvæmrar auðlindanýtingar. *Þetta er dæmi um stöðuleg ytri áhrif.* **Neyslukeppni (Consumption Competition):** Þegar einstaklingar eða hópar keppast um að neyta meira en aðrir, sem getur leitt til óhagkvæmrar auðlindanýtingar. *Þetta er annað dæmi um stöðuleg ytri áhrif.* Facts to Memorize: ------------------ 1. **Ósýnilega höndin:** Sjálfselsku einstaklinga leiðir til hámarks heildarábata, *en ekki alltaf*. 2. **Markaðsbrestir:** Markaðurinn mistakast að ná hámarks skilvirkni, oft vegna ytri áhrifa. 3. **Ytri áhrif:** Áhrif athafna á þriðja aðila án þess að tekið sé tillit til þeirra. 4. **Neikvæð ytri áhrif:** Valda kostnaði eða skaða fyrir aðra (mengun, hávaði). 5. **Jákvæð ytri áhrif:** Veita ábata fyrir aðra (bólusetning, menntun). 6. **Leiðréttandi skattar:** Notaðir til að draga úr neikvæðum ytri áhrifum. 7. **Niðurgreiðslur:** Notaðar til að auka jákvæð ytri áhrif. 8. **Coase kenningin:** Einkaaðilar geta samið um skilvirka lausn ef viðskiptakostnaður er lágur. 9. **Viðskiptakostnaður:** Kostnaður við samningagerð og framkvæmd samninga. 10. **Stjórnvalda aðgerðir:** Stjórnvöld grípa inn í til að takast á við markaðsbresti. 11. **Markaðslausnir:** Skilvirkari en boð og bönn í mörgum tilfellum. 12. **Stjórnarbrestir:** Stjórnvöld geta mistakast að leysa vandamál. 13. **Almannavalsfræði:** Rannsakar ákvarðanatöku stjórnvalda. 14. **Stöðuleg ytri áhrif:** Gagnsemi einstaklings er háð stöðu hans í samfélaginu. 15. **Kapphlaup um auð:** Óhagkvæm auðlindanýting vegna keppni um stöðu. 16. **Neyslukeppni:** Óhagkvæm auðlindanýting vegna keppni um neyslu. 17. **Samfélagslegur kostnaður:** Heildarkostnaður, þar með talið einkakostnaður og ytri kostnaður. 18. **Samfélagslegur ábati:** Heildarábati, þar með talið einkarábati og ytri ábati. 19. **Pareto skilvirkni:** Ástand þar sem ekki er hægt að bæta stöðu eins aðila án þess að versna stöðu annars. 20. **Jafnvægi:** Ástand þar sem framboð og eftirspurn eru jöfn. Kafli 11. Markaðsform 1: Einokun ================================ Markaðsform og Samkeppni ------------------------ ***Fullkomin samkeppni:*** Margir seljendur, einsleitar vörur, frjáls aðgangur að markaði. Fyrirtæki eru *verðtakendur* - þau geta ekki haft áhrif á verð. Dæmi: Hveiti, appelsínusafi. ***Ófullkomin samkeppni:*** Fyrirtæki geta haft áhrif á verð. Þetta felur í sér: ***Einokun (Monopoly):*** Eitt fyrirtæki ræður markaðnum. Dæmi: Kranavatn, raforku-dreifing (oft). ***Fákeppni (Oligopoly):*** Fá fyrirtæki ræða markaðnum. Dæmi: Súkkulaði, hráolía. ***Einkasölusamkeppni (Monopolistic Competition):*** Mörg fyrirtæki, sundurleitar vörur. Dæmi: Skáldsögur, veitingahús. ***Markaðsráðandi staða (Dominant position):*** Eitt fyrirtæki hefur yfirburði á markaði, en ekki fullkomin einokun. ![](media/image54.png)**Markaðshlutdeild (Market share):** Hlutfall af heildartekjum sem fyrirtæki hefur á markaði. **Markaðstyrkur (Market Power):** Geta fyrirtækis til að ákveða verð á sínum afurðum án þess að tapa viðskiptavinum til keppinauta. Fyrirtæki í fullkominni samkeppni er verðtaki, en einokunarfyrirtæki ákveður verð. Aðgangshindranir og Myndun Einokunar ------------------------------------ Hvernig verða einokunarfyrirtæki til? Þ etta gerist oft vegna *aðgangshindrana*: *Eignarréttur á lykilaðföngum:* Mjög sjaldgæft. *Ríkisvaldið veitir einkarétt:* Dæmi: Vínbúðin, einkaleyfi. *Stærðarhagkvæmni:* Ódýrara fyrir eitt stórt fyrtæki að framleiða en mörg lítil. *Lækkandi meðalkostnaður* er lykilatriði hér. *Kaup á öðrum fyrirtækjum:* Oft vegna *netáhrifa* (network effects) - ábati viðskiptavina eykst með fleiri notendum (dæmi: Facebook, Microsoft). Tekjur og Hagnaður Einokunarfyrirtækis -------------------------------------- *Heildartekjur (Total Revenue):* P × Q = TR *Meðaltekjur (Average Revenue):* TR/Q = AR = P *Jaðartekjur (Marginal Revenue):* ΔTR/ΔQ = MR **Mikilvægt:** Jaðartekjur einokunarfyrirtækis eru *alltaf* lægri en verðið. Þetta er vegna þess að til að selja meira magn þarf að lækka verðið á öllum einingum. Einokunarfyrirtæki hámarkar hagnað þar sem *jaðartekjur (MR) eru jafnar jaðarkostnaði (MC)*. Það notar síðan eftirspurnarferilinn til að finna verðið sem samsvarar því magni. Allratap vegna Einokunar ------------------------ Einokun leiðir til *allrataps* (deadweight loss) - samfélagslegur missinn af framleiðslu og neyslu vegna þess að verð er hærra og magn er minna en í fullkominni samkeppni. Þetta er vegna þess að einokunarfyrirtæki framleiðir minna magn en væri hagkvæmt fyrir samfélagið. Stjórnarstefna gagnvart Einokun ------------------------------- Ríkisvaldið getur gripið inn í til að takast á við einokun með ýmsum aðferðum: **Samkeppnislöggjöf:** Til að koma í veg fyrir samruna sem myndar einokun. **Reglur um starfsemi:** Hámarksverð, afkomutakmarkanir. **Opinber rekstur:** Ríkið rekur fyrirtækið sjálft (dæmi: náttúruleg einokun eins og orkuveitur). **Ekkert:** Í sumum tilfellum er best að gera ekkert. Verðmismunun ------------ ***Verðmismunun:*** Sama vara er seld á mismunandi verði til ólíkra kaupendahópa. Þetta er mögulegt hjá einokunarfyrirtækjum en ekki í fullkominni samkeppni. ***Fullkomin verðmismunun:*** Einokunarfyrirtækið veit hvað hver einstakur kaupandi er reiðubúinn að greiða og lætur hann greiða það verð. Þetta eykur hagnað einokunarfyrirtækisins og minnkar allratap. Facts to Memorize ----------------- 1. **Fullkomin samkeppni:** Margir seljendur, einsleitar vörur, frjáls aðgangur, verðtakendur. 2. **Einokun:** Eitt fyrirtæki ræður markaði, sundurleitar vörur (oft), hindraður aðgangur, verðsetjandi. 3. **Aðgangshindranir:** Eignarréttur á lykilaðföngum, ríkisveitt einkaréttindi, stærðarhagkvæmni, netáhrif. 4. **Markaðshlutdeild:** Hlutfall af heildartekjum sem fyrirtæki hefur á markaði. 5. **Markaðstyrkur:** Geta fyrirtækis til að ákveða verð. 6. **Jaðartekjur (MR):** Breyting á heildartekjum við aukningu um eina einingu. 7. **Hagnaðshámarkun:** MR = MC. 8. **Allratap (Deadweight loss):** Samfélagslegur missinn vegna einokunar. 9. **Verðmismunun:** Sama vara seld á mismunandi verði til ólíkra hópa. 10. **Fullkomin verðmismunun:** Einkasali veit hvað hver kaupandi er reiðubúinn að greiða. 11. **Stærðarhagkvæmni:** Lækkandi meðalkostnaður við aukinni framleiðslu. 12. **Netáhrif:** Ábati viðskiptavina eykst með fleiri notendum. 13. **Ríkisstjórnar aðgerðir:** Samkeppnislöggjöf, reglur um starfsemi, opinber rekstur. 14. **Eftirspurnarferill í fullkominni samkeppni:** Láréttur. 15. **Eftirspurnarferill í einokun:** Niðurhallandi. 16. **Verð í fullkominni samkeppni:** Jafnt jaðarkostnaði. 17. **Verð í einokun:** Hærra en jaðarkostnaður. Kafli 12. Markaðsform: Enokunarsamkeppni. ========================================= **Mismunandi Markaðsform** ***Fullkomin samkeppni:*** Margir seljendur bjóða upp á einsleitar vörur. Dæmi: Hveiti, appelsínusafi. *Einkenni:* Mörg fyrirtæki, einsleitar vörur, frjáls aðkoma og útganga, verðtaki. ***Einokun:*** Eitt fyrirtæki ræður markaðnum. Dæmi: Kranavatn (í sumum tilfellum), raforku-dreifing. *Einkenni:* Eitt fyrirtæki, verðsetur sjálft, hindrun fyrir aðkomu nýrra fyrirtækja. ***Einkasölusamkeppni (Monopolistic Competition):*** Mörg fyrirtæki bjóða upp á svipaðar en ekki einsleitar vörur. Dæmi: Veitingahús, húsgögn, bækur, tölvuleikir. *Einkenni:* Mörg fyrirtæki, sundurleitar vörur, frjáls aðkoma og útganga, verðsetur sjálft (en með takmörkum vegna samkeppni). ![](media/image56.png)![](media/image58.png)***Fákeppni (Oligopoly):*** Fá fyrirtæki ríkja á markaðnum. Dæmi: Súkkulaði, hráolía. ***Einkenni:*** Fá fyrirtæki, verðsetning er háð hegðun samkeppnisaðila (t.d. verðstríð), aðkoma nýrra fyrirtækja er erfið. Einkenni Einkasölusamkeppni --------------------------- **Mörg fyrirtæki:** Mörg fyrirtæki keppa á sama markaði, en þau eru ekki eins mörg og í fullkominni samkeppni. **Sundurleitar vörur:** Vörurnar eru svipaðar en ekki nákvæmlega eins. Þetta gerir fyrirtækjum kleift að verðsetja vörur sínar að einhverju leyti sjálf. Munurinn getur verið í gæðum, vörumerki, þjónustu eða staðsetningu. **Eftirspurnarferill með neikvæðum halla:** Fyrirtæki í einkasölusamkeppni hafa áhrif á verð, en ekki eins mikil áhrif og einokunarfyrirtæki. Eftirspurnarferillinn er hallaður niður, því hækkun á verði leiðir til minni eftirspurnar. **Greið aðkoma og útleið úr grein:** Það er tiltölulega auðvelt fyrir fyrirtæki að koma inn á markaðinn og fara úr honum. Þetta tryggir að hagnaður sé ekki of hátt í langtíma. **Skammtíma hagnaður/tap:** Á skammtíma getur fyrirtæki haft hagnað eða tap, eftir því hvernig markaðurinn er. Hagnaður dregur að fleiri fyrirtækjum, en tap ýtir þeim út. **Langtímajafnvægi:** Á langtíma er hagnaðurinn núll. Þetta er vegna þess að frjáls aðkoma og útleið tryggir að fyrirtæki koma inn á markaðinn ef hagnaður er mögulegur, og fara úr honum ef tap er. Langtímajafnvægi í Einkasölusamkeppni ------------------------------------- Í langtímajafnvægi er hagnaðurinn núll. Þetta er vegna þess að frjáls aðkoma og útleið tryggir að fyrirtæki koma inn á markaðinn ef hagnaður er mögulegur, og fara úr honum ef tap er. Verðið er þá jafnt meðalkostnaði (ATC). Þrátt fyrir þetta er verðið hærra en jaðarkostnaður (MC), sem þýðir að framleiðslan er minni en hagkvæmasta magn. Þetta er kallað *vannýtt afkastageta*. Samanburður: Einkasölusamkeppni vs. Fullkomin Samkeppni ------------------------------------------------------- ![](media/image60.png)Eiginleiki Einkasölusamkeppni Fullkomin Samkeppni Fjöldi fyrirtækja Mörg Mörg Tegund vöru Sundurleitar Einsleitar Verðsetning Fyrirtæki hafa áhrif á verð Verðtaki Aðkoma/útleið Greið Greið Hagnaður á langtíma Núll Núll Afkastageta Vannýtt Fullnýtt Verð í tengslum við jaðarkostnað Verð \> Jaðarkostnaður Verð =

Rekstrarhagfræði lokapróf PDF

Document Details

Tags

Related

Summary

Full Transcript

Upgrade to continue