Graad 11 Lewenswetenskappe Hersieningsmateriaal Kwartaal 1 2024 PDF

[1. EKSAMENTEGNIEKE: 5](#eksamentegnieke) [1.1 ALGEMENE WENKE VIR DIE SKRYF VAN LEWENSWETENSKAPPE: 5](#algemene-wenke-vir-die-skryf-van-lewenswetenskappe) [1.2 HOE OM JOU LEWENSWETENSKAPPE EKSAMEN TE BENADER: 5](#hoe-om-jou-lewenswetenskappe-eksamen-te-benader) [KWARTAAL 1 INHOUD 6](#kwartaal-1-i...

[1. EKSAMENTEGNIEKE: 5](#eksamentegnieke) [1.1 ALGEMENE WENKE VIR DIE SKRYF VAN LEWENSWETENSKAPPE: 5](#algemene-wenke-vir-die-skryf-van-lewenswetenskappe) [1.2 HOE OM JOU LEWENSWETENSKAPPE EKSAMEN TE BENADER: 5](#hoe-om-jou-lewenswetenskappe-eksamen-te-benader) [KWARTAAL 1 INHOUD 6](#kwartaal-1-inhoud) [2. BIODIVERSITEIT VAN MIKROÖRGANISMES 6](#biodiversiteit-van-mikro%C3%B6rganismes) [2.1 Inleiding: 6](#inleiding) [2.1.1 Virusse: 6](#virusse) [2.1.2 Bakterieë: 6](#bakterie%C3%AB) [2.1.3 Protista: 7](#protista) [2.1.4 Fungi (swamme): 8](#fungi-swamme) [2.2 Bestudeer die volgende rolle van virusse, bakterieë, protiste en fungi in die handhawing van balans in die omgewing: 9](#bestudeer-die-volgende-rolle-van-virusse-bakterie%C3%AB-protiste-en-fungi-in-die-handhawing-van-balans-in-die-omgewing) [2.2.1 Hul rol as produseerders in voedselkettings: 9](#hul-rol-as-produseerders-in-voedselkettings) [2.2.2 Rol in handhawing van suurstof en koolstofdioksiedvlakke: 9](#rol-in-handhawing-van-suurstof-en-koolstofdioksiedvlakke) [2.2.3 Rol as ontbinders: 9](#rol-as-ontbinders) [2.2.4 Rol in die stikstofkringloop: 9](#rol-in-die-stikstofkringloop) [2.3 Bestudeer die rol van mikroörganismes in simbiotiese verhoudings: 9](#bestudeer-die-rol-van-mikro%C3%B6rganismes-in-simbiotiese-verhoudings) [2.3.1 Stikstofbindende bakterieë in plante: 9](#stikstofbindende-bakterie%C3%AB-in-plante) [2.3.2 Bakterieë in die mens se dermkanaal: 10](#bakterie%C3%AB-in-die-mens-se-dermkanaal) [2.4 Bestudeer die siektes wat deur mikroörganismes veroorsaak word: 10](#bestudeer-die-siektes-wat-deur-mikro%C3%B6rganismes-veroorsaak-word) [2.4.1 MIV/VIGS as 'n voorbeeld van 'n siekte wat deur VIRUSSE veroorsaak word:.. 10](#mivvigs-as-n-voorbeeld-van-n-siekte-wat-deur-virusse-veroorsaak-word) [2.4.2 TUBERKULOSE as 'n voorbeeld van 'n siekte wat deur BAKTERIEË veroorsaak word: 11](#tuberkulose-as-n-voorbeeld-van-n-siekte-wat-deur-bakterie%C3%AB-veroorsaak-word) [2.4.3 MALARIA as 'n voorbeeld wat deur PROTISTE veroorsaak word: 11](#malaria-as-n-voorbeeld-wat-deur-protiste-veroorsaak-word) [2.4.4 SPROEI as 'n voorbeeld van 'n siekte wat deur FUNGI veroorsaak word: 12](#sproei-as-n-voorbeeld-van-n-siekte-wat-deur-fungi-veroorsaak-word) [2.5 Immuniteit: 12](#immuniteit) [2.5.1 Immuunreaksies by plante: 12](#immuunreaksies-by-plante) [2.5.2 Immuunreaksies by diere: 13](#immuunreaksies-by-diere) [2.6 Inentings: 13](#inentings) [2.6.1 Die gebruik van mikroörganismes om medisyne te produseer: 13](#die-gebruik-van-mikro%C3%B6rganismes-om-medisyne-te-produseer) [3. BIODIVERSITEIT VAN PLANTE: 14](#biodiversiteit-van-plante) [Gymnosperme en Angiosperme: 14](#pteridofiete-gymnosperme-en-angiosperme) [3.2 Kenmerke van die vier plantgroepe 15](#kenmerke-van-die-vier-plantgroepe) [3.3 Voortplanting by plante: 15](#voortplanting-by-plante) [3.3.1 Ongeslagtelike voortplanting: 15](#ongeslagtelike-voortplanting) [3.3.2 Voordele van ongeslagtelike voortplanting: 16](#voordele-van-ongeslagtelike-voortplanting) [3.3.3 Nadele van ongeslagtelike voortplanting: 16](#nadele-van-ongeslagtelike-voortplanting) [3.3.4 Geslagtelike voortplanting: 16](#geslagtelike-voortplanting) [3.3.5 Voordele van geslagtelike voortplanting: 16](#voordele-van-geslagtelike-voortplanting) [3.3.6 Nadele van geslagtelike voortplanting: 16](#nadele-van-geslagtelike-voortplanting) [3.4 BLOMME AS VOORTPLANTINGSORGANE: 17](#blomme-as-voortplantingsorgane) [bestuiwing te verstaan: 17](#om-bestuiwing-te-verstaan) [3.4.2 Wat is bestuiwing en definieer die verskillende tipes bestuiwing? 18](#wat-is-bestuiwing-en-definieer-die-verskillende-tipes-bestuiwing) [3.4.3 Hoe is verskillende blomme aangepas vir bestuiwing? 19](#hoe-is-verskillende-blomme-aangepas-vir-bestuiwing) [3.4.4 Aanpassings van 'n wind-bestuifde blom: 19](#aanpassings-van-n-wind-bestuifde-blom) [3.4.5 Aanpassings van 'n insek-bestuifde blom: 19](#aanpassings-van-n-insek-bestuifde-blom) [3.4.6 Aanpassings van 'n blom wat deur voëls bestuif word: 20](#aanpassings-van-n-blom-wat-deur-vo%C3%ABls-bestuif-word) [4. BIODIVERSITEIT VAN DIERE: 20](#biodiversiteit-van-diere) [4.1 Sleutelkenmerke van ligaamsplanne van diere: 21](#sleutelkenmerke-van-ligaamsplanne-van-diere) [4.1.1 Simmetrie en kefalisasie: 21](#simmetrie-en-kefalisasie) [4.1.2 Weefsellae: 21](#weefsellae) [4.1.3 Openinge in die dermkanaal (spysverteringskanaal): 21](#openinge-in-die-dermkanaal-spysverteringskanaal) [4.1.4 Seloom en bloedstelsel: 21](#seloom-en-bloedstelsel) [4.1.5 Die ligaamsplanne en leefwyse van die ses filums: 22](#die-ligaamsplanne-en-leefwyse-van-die-ses-filums) [5. HERSIENINGSVRAE: 23](#hersieningsvrae) [EINDE VAN DOKUMENT 30](#einde-van-dokument) 3.1 Bestudeer die volgende inligting oor die vier plantgroepe nl. Briofiete, Pteridofiete, 3.4.1 Die bou van die blomme van tweesaadlobbige en eensaadlobbige plante om *Figuur 1:* Bou van 'n bakteriofaag ('n virus) 6 *Figuur 2:* Bou van 'n bakterium 7 *Figuur 3:* Bou van 'n *Amoeba* (protiste) 8 *Figuur 4:* Bou van broodskimmel (*Rhizopus)* 8 *Figuur 5:* Filogenetiese stamboom van evolusie van plante 15 *Figuur 6* Bou van 'n blom van 'n tweesaadlobbige plant 17 *Figuur 7:* Bou van 'n blom van 'n eensaadlobbige plant 18 *Figuur 8:* Diagram wat selfbestuiwing aantoon 19 *Figuur 9:* Diagram wat kruisbestuiwing aantoon 19 *Figuur 10:* Filogenetiese stamboom van die Ryk Animalia 21 **Lys van tabelle (slegs inhoud)** *Tabel 1:* Instruksiewerkwoorde en betekenis 5 *Tabel 2:* Vergelykende tabel van die vier plantgroepe 15 *Tabel 3:* Vergelykende tabel van die ses diere filums 22 1. EKSAMENTEGNIEKE: =================== 1.1 ALGEMENE WENKE VIR DIE SKRYF VAN LEWENSWETENSKAPPE: ------------------------------------------------------- - Die finale interne eksamen in Grade 11 bestaan uit twee (2) vraestelle van 150 punte elK. Elk van die finale interne vraestelle dek 'n verskeidenheid onderwerpe. Vra jou onderwyser vir 'n oorsig van die onderwerpe en die gewigswaarde van elke onderwerp in elke vraestel. - Die duur van elk van die finale eksamenvraestelle in Graad 11 is 2½ uur. - Alle vrae in elke vraestel is VERPLIGTEND. - Jy moet alle diagramme/sketse en grafieke met potlood maak en byskrifte moet in blou of swart ink wees. Jy mag nie grafiekpapier gebruik wanneer grafieke geteken word nie. - Maak seker dat jy al die nodige skryfbehoeftes vir jou eksamen byderhand het bv. blou of swart penne, 'n potlood, 'n uitveër, 'n liniaal, 'n nie-programmeerbare sakrekenaar, gradeboog en 'n passer. 1.2 HOE OM JOU LEWENSWETENSKAPPE EKSAMEN TE BENADER: ---------------------------------------------------- - Elke Lewenswetenskappevraestel bestaan uit DRIE afdelings: AFDELING A (50 punte), AFDELING B (twee vrae van 50 punte elk) - Lees die vraag en vier opsies in Afdeling A noukeurig deur wanneer 'n meervoudigekeuse-vraag beantwoord word, evalueer elke opsie en elimineer elke opsie wat nie korrek is nie. - Skryf slegs die LETTER neer in vrae waar 'n LETTER vereis word bv. 'Gee slegs die LETTER van die deel waar stuifmeel geproduseer word in die diagram van die blom'. Ander vrae mag vereis dat jy beide die LETTER en die NAAM moet gee bv. 'Gee die LETTER en NAAM van die deel van die blom in die diagram wat stuifmeel ontvang' - Gebruik die korrekte spelling wanneer jy biologiese terme in jou antwoorde insluit. Gebruik wetenskaplike name in terminologie en vermy gewone name. - Die **instruksiewerkwoorde (in skuinsgedruk)** bv. noem, gee, beskryf, verduidelik ens. en die **puntetoekenning per vraag** gee 'n aanduiding van wat en hoeveel inligting jy in jou antwoord moet verskaf. **Instruksiewerkwoord** **Betekenis** ------------------------- --------------- Noem Onderskei Tabuleer Beskryf Verduidelik Vergelyk KWARTAAL 1 INHOUD ================= Bestudeer die [kerninhoud] hieronder oor die onderwerpe biodiverstiteit en klassifikasie van mikroörganismes, biodiversiteit van plante en biodiversiteit van diere. 2. BIODIVERSITEIT VAN MIKROÖRGANISMES ===================================== 2.1 Inleiding: -------------- Sommige lewende organismes is so klein dat hulle nie met die blote oog sigbaar is nie en staan bekend as **mikroörganismes** bv. virusse, bakterieë, Protista and fungi. ### 2.1.1 Virusse: - Virusse is baie klein, bestaan nie uit selle nie (nie-sellulêr) en het geen selkern, sitoplasma of organelle nie. - 'n Virus bestaan uit 'n sentrale nukleïnsuur (DNS of RNS -- nie beide nie) wat deur 'n proteïenomhulsel omsluit word. - Virusse voer nie enige van die metaboliese reaksies van lewende organismes uit nie. - Hulle is parasities en kan binne-in die selle van lewende organismes voortplant. - Die vorme van virusse wissel van staafvormig, sferies tot meer komplekse vorme. - Hulle is patogene en veroorsaak siektes in plante en diere. ### 2.1.2 Bakterieë: - Bakterieë is klein en word geklassifiseer onder die koninkryk, Monera - Hulle is klein eensellige organismes en word geklassifiseer as prokariote (bevat nie membraan - omhulde organelle soos selkern, chloroplaste of mitochondria nie) - Die bakteriumsel is omring met 'n selwand en 'n plasmamembraan wat die sitoplasma omsluit. - In sommige bakterieë word die selwand omsluit deur 'n slymskede of kapsel - Genetiese materiaal (DNS) is gekonsentreerd in 'n chromatienliggaampie wat bekend staan as die nukleoïed. - Sommige bakterieë beweeg in vloeistowwe met behulp van lang draadagtige strukture wat flagellums genoem word. - Meeste bakterieë plant ongeslagtelik voort deur tweedeling waar 'n enkele sel in twee selle verdeel. - Bakterieë kom in verskillende vorme voor bv. staafvormig(basil), sferies (kokkus), spiraalvormig (spiril) en kommavormig (vibrio) - Sommige bakterieë is outotrofies maar die meerderheid is heterotrofies. **Figuur 2: Diagram wat 'n bakterium aantoon** ### 2.1.3 Protista: - Protiste is eensellig (bv. *Amoeba*) maar sommige is meersellig (bv. alge) - Hulle is eukariote en besit 'n ware selkern - Alge is outotrofies en kan fotosinteer aangesien hulle chloroplaste in hul selle besit. - Sommige protiste bv. *Amoeba* is heterotrofies en is afhanklik van ander organismes vir voedsel. - Protiste het verskillende voortbewegingsstrukture bv. pseudopodiums (*Amoeba*), siliums (*Paramecium*) en flagellums (*Euglena*) - Voortplanting is meesal ongeslagtelik deur middel van tweedeling maar sommige kan geslagtelik voortplant bv. sommige alge. ### 2.1.4 Fungi (swamme): - Sommige fungi is eensellig (bv. giste) en sommige is meersellig (bv. sampioene en skimmels) - Alle fungi besit ware selkerne en is eukarioties. - Selwande bestaan uit chitien - Fungi besit geen chloroplaste en is heterotrofies. - Meeste fungi is saprofities (lewe op dooie plant en diermateriaal) bv. broodskimmel en sampioene - Sommige fungi is parasities en voed op lewende materiaal. - Die liggame van meersellige swamme bestaan uit draadagtige filamente wat **hifes** genoem word. Al die hifes saam vorm 'n **miselium**. Die hifes is gewoonlik **meerkernig** (het baie kerne). - Fungi plant geslagtelik en ongeslagtelik voort. - Ongeslagtelike voortplanting by eensellige swamme, soos gisswamme, vind deur knopvorming plaas. - In meersellige swamme vind ongeslagtelike voortplanting deur middel van spore plaas. 2.2 Bestudeer die volgende rolle van virusse, bakterieë, protiste en fungi in die handhawing van balans in die omgewing: ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ### 2.2.1 Hul rol as produseerders in voedselkettings: - Outotrofiese bakterieë en protiste (alge) produseer hul eie organiese voedingstowwe deur fotosintese. - Chemosintetiese bakterieë tree ook op as produseerders en hulle gebruik energie van chemiese reaksies in plaas van sonlig om suikers en ander byprodukte te produseer. - Energie word in die koolhidrate wat geproduseer is, ingebou en is beskikbaar vir die volgende trofiese vlak nl. die verbruiker ### 2.2.2 Rol in handhawing van suurstof en koolstofdioksiedvlakke: - Outotrofiese bakterieë en alge gebruik koolstofdioksied en stel suurstof vry tydens fotosintese. - Op hierdie manier word die suurstof en koolstofdioksied balans in die omgewing gehandhaaf ### 2.2.3 Rol as ontbinders: - Ontbindingsbakterieë, saprofitiese fungi en protiste breek dooie organiese materiaal af. - Water, koolstofdioksied, ammoniak en energie word in die grond, water en lug vrygestel tydens ontbinding. - Elemente soos koolstof, stikstof, fosfor ens. word gehersirkuleer en bekikbaar gestel vir plante. ### 2.2.4 Rol in die stikstofkringloop: - Bakterieë speel 'n belangrike rol in die hersirkulering van stikstof. - Atmosferiese stikstof word omgeskakel tot nitrate deur weerlig en stikstofbindende bakterieë in die grond. - Plante absorber die nitrate in die grond en diere verkry nitrate deur plante te eet. - Wanneer plante en diere doodgaan word die proteïene in hul liggame deur ontbindingsbakterieë tot ammoniak ontbind. - Die ammoniak wat tydens die ontbinding vrygestel word deur die ontbindingsbakterieë word deur nitrifiseringsbakterieë tot nitrate verwerk wat weer deur plante geabsorbeer kan word. - Nitrate in die grond kan ook deur denitrifiseringsbakterieë in die grond tot vry stikstof in die atmosfeer verwerk word. 2.3 Bestudeer die rol van mikroörganismes in simbiotiese verhoudings: --------------------------------------------------------------------- ### 2.3.1 Stikstofbindende bakterieë in plante: - Stikstof word benodig deur alle organismes omdat dit deel vorm van proteïene. - Stikstof in die atmosfeer kan nie deur meeste organsimes gebruik word nie. - Mutualistiese knoppiesbakterieë op die wortels van peulplante (ertjies, boontjies) absorbeer stikstofgas uit die ruimtes tussen gronddeeltjies en skakel die stikstof om in nitrate wat deur plante geabsorbeer kan word. - Die peulplante verskaf voedsel en 'n beskermende omgewing aan die bakterieë ### 2.3.2 Bakterieë in die mens se dermkanaal: - *Escherichia coli* (*E. coli*) bakterieë leef in die dermkanaal van mense. - *E. coli* produseer vitamien K wat 'n belangrike rol speel in bloedstolling by die mens. - In ruil ontvang *E. coli* voedingstowwe uit die mens se dermkanaal en die omgewing in die dermkanaal beskerm die bakterieë. 2.4 Bestudeer die siektes wat deur mikroörganismes veroorsaak word: ------------------------------------------------------------------- **Let wel:** Daar word van jou vereis om die effek en bestuur van **EEN** siekte van elk van die vier gelyste groepe te bestudeer. Hierdie hersieningsbron behandel slegs EEN van die siektes van elk van die groepe. Vra jou onderwyser watter VIER siektes julle sal behandel in jou skool. **Virusse** -- hondsdolheid/MIV/Vigs, griep **Bakterieë** -- roes, cholera, tuberkulose, miltsiekte **Protista** -- malaria **Fungi** -- roes, sproei, omlope, atleetvoet ### 2.4.1 MIV/VIGS as 'n voorbeeld van 'n siekte wat deur VIRUSSE veroorsaak word: - Verworwe Immuniteitsgebrekssindroom (VIGS) is 'n seksueel oordraagbare siekte wat deur die Menslike Immuniteitsgebreksvirus (MIV) veroorsaak word. - Die virus infekteer en vernietig selle van die immuunsisteem bekend as CD4-selle. Dit verswak die liggaam se immuunsisteem. - Die MI-virus word hoofsaaklik deur die uitruiling van liggaamsvloeistowwe, soos semen en bloed, van 'n besmette persoon oorgedra na ander persoon. **[Effekte van MIV/VIGS:]** - 'n Gebrek aan simptome gedurende die eerste fase van besmetting wat vir jare kan voortduur. - Simptome soortgelyk aan verkoue-simptome wat hoofpyne, koors, moegheid en die swelling van die limfkliere in die oksels, keel of lies insluit. - Soos wat die immuunstelsel verswak, kom simptome soos herhaalde koorsblare, langdurige koors, nagsweet ens. voor. Uiterste gewigsverlies kan ook voorkom. - 'n Verswakte immuunstelsel maak dit moontlik vir sekondêre of opportunistiese infeksies om voor te kom. Dit sluit in respiratoriese infeksies soos longontsteking, epilepsie, demensie, velkanker, limfkanker en tuberkulose. - In die finale fase van die MIV infeksie, staan die siekte bekend as VIGS. Die dood kan intree tydens hierdie fase as gevolg van sekondêre infeksies. - MIV/VIGS affekteer families bv. indien beide ouers geïnfekteer word en doodgaan word hul kinders wees gelaat. - Die ekonomie van 'n land word ook beïnvloed deur MIV/VIGS. **[Bestuur van MIV/VIGS:]** - Toetsing vir die virus in individue wat hoë risiko is (bv. gesondheidsorgwerkers, prostitute, dwelmgebruikers) - Berading en behandeling vir die besmette mense met antivirale middels. - Versterking van die immuunstelsel van besmette individue. - Behandeling van sekondêre infeksies. - Opvoeding en die voorkoming van besmetting deur nie seksuele omgang te hê nie of deur beskerming, soos 'n kondoom, te gebruik ### 2.4.2 TUBERKULOSE as 'n voorbeeld van 'n siekte wat deur BAKTERIEË veroorsaak word: - Tuberkulose (TB) is 'n aansteeklike siekte wat deur die bakterium, *Mycobacterium tuberculosis* veroorsaak word. - TB affekteer hoofsaaklik die longe maar kan ook enige ander dele van liggaam soos byvoorbeeld die niere, brein en rugmurg affekteer. - TB word deur die lug versprei wanneer 'n besmette persoon hoes of nies. **[Effekte van TB]** - Wanneer TB bakterieë ingeasem word, vermeerder dit en veroorsaak ontsteking van die longe. - Simptome van TB sluit in: - uiterste moegheid en uitputting - verlies aan eetlus en gewig - kouekoors, koors en nagsweet - uitermatige hoesbuie - borspyn - uithoes van bloed **[Bestuur van TB]:** - Identifisering van infeksies deur X-strale, veltoetse of weefselkulture. - Opvoeding van die pasiënt rakende die voltooiing van die behandeling. Behandeling behels 'n aggressiewe kursus antibiotika wat oor 'n paar maande strek. ### 2.4.3 MALARIA as 'n voorbeeld wat deur PROTISTE veroorsaak word: - Malaria is 'n parasitiese siekte wat deur 'n protist van die genus *Plasmodium* veroorsaak word en dit word deur die *Anopheles* wyfiemuskiet oorgedra. - Bloed word opgesuig wanneer die muskiet 'n geïnfekteerde persoon byt. - Die bloed bevat malaria parasiete en hulle ontwikkel binne in die muskiet. - Wanneer die muskiet 'n volgende persoon byt, word die parasiete in die persoon se bloedstroom ingespuit. **[Effekte van malaria:]** - Na infeksie beweeg die parasiete met die bloedstroom na die lewer van die geïnfekteerde persoon waar hulle vermeerder. - Nuwe parasiete word in die bloed vrygestel en hulle vermeerder in die rooibloedliggaampies. - Die rooibloedliggaampies mag bars as gevolg van die vermeerdering van die parasiete en dit mag lei tot anemie. - Ander simptome van malaria sluit in: koors en bewing, hoofpyn, gewrigspyn, braking. - Indien dit nie behandel word nie, kan malaria veroorsaak dat die besmette persoon in 'n koma verval, wat gevolg word deur die dood. **[Bestuur van malaria]:** - Die beste manier om malaria te bestuur is om te verhoed dat jy deur 'n muskiet gebyt word in gebiede waar malaria voorkom. - Anti-malaria middels kan geneem word voordat jy 'n malaria-gebied binnegaan. ### 2.4.4 SPROEI as 'n voorbeeld van 'n siekte wat deur FUNGI veroorsaak word: - Sproei word veroorsaak deur 'n gisswam genoem *Candida albicans*. - Sproei kan op enige deel van die liggaam voorkom, maar verkies vogtige areas soos die mond, vagina en boonste gedeeltes van die spysverteringskanaal. **[Effekte van sproei:]** - Mondsproei word gekenmerk deur wit seertjies op die tong en in die mond. - Simptome sluit in: die persoon sukkel om te eet en het 'n ongemaklike brandsensasie in die mond. **[Bestuur van sproei:]** - Verbeterde higiëne - Volg van 'n gebalanseerde dieet - Beheer van stresvlakke 2.5 Immuniteit: --------------- - Immuniteit verwys na die wyse waarop 'n plant of dier in staat is om 'n infeksie te bestry. - Deur middel van die immuunsisteem monitor die menslike liggaam die blootstelling aan skadelike elemente en bied verdediging daarteen. ### 2.5.1 Immuunreaksies by plante: - Die eerste verdedigingslinie by plante sluit in die wasagtige kutikula, boombas en die epidermisselle wat baie naby aan mekaar gepak is wat die plant beskerm teen indringende mikro-organismes. - Indien 'n plant beseer is, kan dit taai gom of hars afskei in 'n poging om die wond te seël en infeksie te voorkom. - Die tweede verdedigingslinie vind plaas wanneer die plant deur 'n patogeen besmet is en die plant se natuurlike immuunrespons geaktiveer word. - Dit stel chemiese verbindings soos salisielsuur vry wat dan na die floëemselle vervoer word wat nie besmet is nie. - Die onbesmette selle reageer deur 'n verskeidenheid chemiese verdedigingsmiddels te vervaardig om hulself te beskerm. ### 2.5.2 Immuunreaksies by diere: - Diere het twee tipes immuniteit nl. **natuurlike immuniteit** wat teenwoordig is by geboorte, en **verworwe immuniteit** wat ontwikkel na blootstelling aan patogene. - Die menslike liggaam se eerste linie van verdediging teen patogene is die eksterne versperrings (bv. die vel) wat verhoed dat skadelike stowwe die liggaam binnedring. - Indien patogene verby die versperrings kom en die liggaam binnedring, is die eerste reaksie gewoonlik koors en inflammasie wat die vermeerdering en verspreiding van patogene verhoed. - Patogene wat die liggaamsweefsels binnegedring het, word aktief vernietig en die liggaam stoor 'n geheue van die reaksie. - Die witbloedselle (leukosiete) herken die patogene as vreemde selle sodra hulle in die bloedstroom beland. Die witbloedselle vernietig dan die patogene. - Die immuunsisteem betrek twee tipes witbloedselle nl. limfosiete en fagosiete. 2.6 Inentings: -------------- - 'n Entstof bestaan uit dooie of verswakte mikro-organismes of hul gifstowwe, wat die vervaardiging van teenliggaampies, deur die limfosiete, stimuleer. - Inenting of immunisering is die proses waartydens 'n entstof óf deur 'n inspuiting óf mondelings toegedien word om siektes te voorkom. ### 2.6.1 Die gebruik van mikroörganismes om medisyne te produseer: **[Antibiotika:]** - Antibiotika is chemiese stowwe wat infeksies wat deur bakterieë veroorsaak word, bestry. - Meeste antibiotika word uit swamme verkry. - Die bekendste antibiotikum is penisillien wat deur die swam *Penicillium* vervaardig word. - Antibiotika teiken gewoonlik 'n spesifieke deel van 'n bakterium bv. hulle verhoed die vorming van selwande, beskadig selmembrane en stop proteïensintese. **[Produksie van insulien:]** - Biotegnologie verwys na die gebruik van mikro-organismes om stowwe te vervaardig wat nuttig is vir mense. Dit sluit in medisyne, soos antibiotika en insulien, asook kosse soos brood, wyn en kaas - Menslike insulien word op die volgende wyse deur bakterieë vervaardig: - 'n plasmied word vanuit die bakterium verwyder - die plasmied word oopgesny deur gebruik te maak van ensieme - 'n DNA fragment wat die geen bevat vir die vervaardiging van insulien word uit 'n chromosoom van 'n menslike pankreassel geïsoleer - die DNA word aan die plasmied van die bakterium geheg om rekombinante DNA te vorm - die rekombinante DNA word in die bakterium teruggeplaas - die genetiese gemanipuleerde bakterieë vermeerder vinnig - die insuliengeen word gerepliseer soos die bakterieë voortplant - 'n Groot aantal bakterieselle met die gewenste geen wat vir insulienproduksie kodeer, word gevorm - die insulien word dan uit die bakterieë onttrek en gesuiwer **[Tradisionele tegnologie:]** - Mikro-organismes soos gisse kan alkoholiese fermentasie ondergaan (verwys na die respirasie hoofstuk) in die afwesigheid van suurstof. - Gedurende hierdie proses word glukose omgeskakel in etielalkohol (etanol), koolstofdioksied en energie. - Hierdie tipe fermentasie word gebruik in die maak van bier, wyn en kaas. 3. BIODIVERSITEIT VAN PLANTE: ============================= Pteridofiete, Gymnosperme en Angiosperme: ========================================= - Dit word aanvaar dat alle plante uit eenvoudige, eensellige alge ontwikkel het. - Die **Ryk Plantae** word in vier hoofgroepe of divisies verdeel: - **Briofiete** -- blaarmosse - **Pteridofiete** -- varings - **Gimnosperme** -- konifere, broodbome - **Angiosperme** -- blomplante - die aanwesigheid of afwesigheid van ware geleidingsweefsel soos xileem of floeëm - die aanwesigheid of afwesigheid van ware wortels, stingels en blare - die tipe voortplanting en die tipe voortplantingstrukture gevorm - die graad van afhanklikheid van water vir voortplanting 3.2 Kenmerke van die vier plantgroepe ------------------------------------- **Tabel 2: Vergelykende tabel van die kenmerke van die vier plantgroepe:** +-------------+-------------+-------------+-------------+-------------+ | **Kenmerk** | **Briofiete | **Pteridofi | **Gimnosper | **Angiosper | | | ** | ete** | me** | me** | +=============+=============+=============+=============+=============+ | **Vaatweefs | Geen ware | Het goed | Het goed | Het goed | | el | geleidingsw | ontwikkelde | ontwikkelde | ontwikkelde | | nl.** | eefsel | vaatweefsel | vaatweefsel | vaatweefsel | | | | (xileem en | (xileem en | (xileem en | | **xileem en | | floeëm) | floeëm) | floeëm) | | floeëm** | | | | | +-------------+-------------+-------------+-------------+-------------+ | **Ware | Tallus -- | Het ware | Het ware | Het ware | | blare en | geen ware | wortels en | wortels | wortels, | | wortels** | wortels, | ondergronds | (penwortels | stingels en | | | stingels en | e | telsel | blare | | | blare. | stingel en | met | | | | Risoïede | groot | bywortels), | | | | anker die | saamgesteld | houtagtige | | | | plant in | e | stingels en | | | | die grond | | klein blare | | | | | blare | (naaldvormi | | | | | | g) | | +-------------+-------------+-------------+-------------+-------------+ | **Sade of | Vorm spore, | Vorm spore, | Dra keëls | Dra blomme | | spore en | geen sade | geen sade | met sade | met | | vrugte** | | | sonder 'n | | | | | | beskermende | sade wat | | | | | bedekking. | omsluit is | | | | | Het aparte | en beskerm | | | | | manlike | word in 'n | | | | | spore (in | vrug. Het | | | | | stuifmeelko | aparte | | | | | rrel) | manlike | | | | | en vroulike | spore (in | | | | | spore (in | stuifmeelko | | | | | saadknop) | rrel) | | | | | | en vroulike | | | | | | spore (in | | | | | | saadknop) | +-------------+-------------+-------------+-------------+-------------+ | **Afhanklik | Afhanklik | Afhanklik | Nie | Nie | | heid | van water | van water | afhanklik | afhanklik | | van water | vir | vir | van water | van water | | vir | bevrugting | bevrugting | vir | vir | | voortplanti | van gamete | van gamete | bevrugting | bevrugting | | ng** | | | van gamete | van gamete | | | | | nie | nie | +-------------+-------------+-------------+-------------+-------------+ 3.3 Voortplanting by plante: ---------------------------- ### 3.3.1 Ongeslagtelike voortplanting: - Slegs **een ouer** is betrokke by ongeslagtelike voortplanting en al die nakomelinge het **dieselfde genetiese samestelling** as die ouer. - **Geen gamete** (geslagselle) nl. sperm en ova is betrokke nie en die proses vind plaas deur **mitose.** - Voorbeelde van ongeslagtelike voortplanting sluit tweedeling, vegetatiewe voortplanting, spoorvorming, knopvorming en kloning in. ### 3.3.2 Voordele van ongeslagtelike voortplanting: - 'n Groot aantal nakomelinge word vining geproduseer. - Energiebesteding is laag aangesien geen gamete geproduseer word nie. - Al die nakomelinge is identies. - Ongeslagtelike voortplanting is nie afhanklik van bestuiwers of verspreidingsagente nie. ### 3.3.3 Nadele van ongeslagtelike voortplanting: - Daar is geen genetiese variasie nie omdat al die nakomelinge identies is. Indien toestande ongunstig word, sal almal doodgaan. - Swak eienskappe by die ouers sal aan die nakomelinge oorgedra word en al die nakomelinge deel dieselfde swak eienskappe. Enige verandering in die omgewing mag die nakomelinge se kanse op oorlewing drasties verminder. - Vinnige vermeerdering tydens ongeslagtelike voortplanting kan tot oorbevolking lei en die kompetisie vir voedsel en ruimte verhoog. ### 3.3.4 Geslagtelike voortplanting: - By hierdie tipe voortplanting is **twee ouers** betrokke en hul **genetiese materiaal vermeng.** - **Gamete** (geslagselle) nl. sperm en ova word deur **meiose** geproduseer. - **Bevrugting** vind plaas nl. 'n haploïede manlike gameet (sperm) en 'n haploïede vroulike gameet(ovum) versmelt om 'n diploïede **sigoot** te vorm**.** Die sigoot verdeel deur **mitose** om 'n **embrio** en later, 'n nuwe organisme, te vorm. ### 3.3.5 Voordele van geslagtelike voortplanting: - Die nakomelinge is geneties verskillend en vertoon groter genetiese variasie en kan 'n verskeidenheid toestande weerstaan. - Die genetiese materiaal van die ouers vermeng en dit verminder die kanse op die oorerwing van 'n siekte of swak eienskap vanaf 'n ouer. - Boere kan organismes met gunstige kenmerke selekteer en met hulle kruisteel. ### 3.3.6 Nadele van geslagtelike voortplanting: - Geslagtelike voortplanting neem langer as ongeslagtelike voortplanting omdat gameetvorming tyd neem. - Minder nakomelinge word geproduseer en dit verminder die kans op oorlewing. - Energiebesteding is hoër as by ongeslagtelike voortplanting. - Plante wat geslagtelik voortplant is afhanklik van bestuiwingsagente bv. wind of insekte om hul stuifmeel en sade te versprei. 3.4 BLOMME AS VOORTPLANTINGSORGANE: ----------------------------------- om bestuiwing te verstaan: ========================== #### Figuur 6: Bou van die blom van 'n tweesaadlobbige plant bv. *Petunia* - Al die dele van 'n blom is eintlik gewysigde blare wat in kranse gerangskik is. - Elke krans is gespesialiseerd om 'n bepaalde funksie te verrig. - Die vier kranse is die: - kelk - kroon - andresium - ginesium - Die buitenste krans word die **kelk** genoem en bestaan uit 'n aantal groen **kelkblare**. - Die kelkblare beskerm die blom in die knopstadium - Al die blomdele is vas aan die **blombodem**. - Die **kroon** bestaan uit gekleurde **kroonblare**. - Die kroonblare lok insekte en voëls (bestuiwers) na die blom vir bestuiwing. - Die kelk en kroon word gesamentlik die **periant** genoem. - Die **meeldrade (andresium)** is die manlike deel van die blom. - Elke meeldraad bestaan uit 'n **helmdraad** en 'n **helmknop** met **stuifmeelsakkies** waarin **stuifmeel** gevorm word. - Stuifmeelkorrels is **haploïed** en word deur **meiose** gevorm. - Die vroulike deel van die blom bestaan gewoonlik uit **vrugblare** wat versmelt om een of meer **stampers (ginesium)** te vorm. - Elke stamper bestaan uit 'n **stempel, styl** en **vrugbeginsel** - Die stempel is taai sodat stuifmeelkorrels daraan kan vassit. - **Saadknoppe** word deur meiose in die vrugbeginsel gevorm. - Die periant by eensaadlobbige blomme is nie in twee kranse gedifferensieer nie. - Die kroonblare en kelkblare is versmelt om 'n **perigoon** te vorm. - Die aalwynblom bestaan uit ses perigoonblare - Perigoonblare is oranjekleurig en by hul basisse vergroei om 'n small buis te vorm. - Die ses meeldrade is in twee kranse van drie elk gerangskik Die stamper bestaan uit 'n stempel, 'n lang styl en 'n vrugbeginsel. ### 3.4.2 Wat is bestuiwing en definieer die verskillende tipes bestuiwing? - **Bestuiwing** kan gedefinieer word as die oordrag van stuifmeel van die helmknop na die stempel van dieselfde blom of 'n ander blom van dieselfde spesie. - **Self-bestuiwing** vind plaas wanneer stuifmeel oorgedra word tussen blomme van dieselfde plant of van die helmknoppe na die stempel van dieselfde blom. - **Kruisbestuiwing** vind plaas wanneer stuifmeel oorgedra word van die blom van een plant na die blom van 'n ander plant van dieselfde spesie. #### Figuur 9: Bou van 'n blom om kruisbestuiwing aan te toon ### 3.4.3 Hoe is verskillende blomme aangepas vir bestuiwing? ### 3.4.4 Aanpassings van 'n wind-bestuifde blom: **Wind**bestuifde blomme het die volgende kenmerke: - Hulle het nie 'n geur of nektar nie - Blomme is dikwels klein en groen of bruin van kleur omdat hulle nie nodig het om bestuiwers te lok nie - Die manlike blomme het lang helmdrade en groot helmknoppe wat 'n groot hoeveelheid stuifmeel vrystel - Stuifmeelkorrels is klein en lig en word maklik deur die wind gedra. - Die blomme word op buigbare stingels, wat saam met die wind beweeg, gedra - 'n Kelk en kroon ontbreek - Enorme hoeveelhede stuifmeel word vervaardig - Stempels is groot en veeragtig ### 3.4.5 Aanpassings van 'n insek-bestuifde blom: **Insek**-bestuifde blomme het die volgende kenmerke: - Groot kroonblare in helder kleure. - 'n Soet geur om insekte te lok. - Dit produseer nektar as voedsel vir die insekte - Taai of stekelrige stuifmeelkorrels wat aan die insek se liggaam kleef - Helmknoppe en stempels is binne-in die blom geleë sodat die insek daarteen moet skuur om by die nektar uit te kom en dus sodoende die stuifmeel oordra - Groot hoeveelhede stuifmeel word vervaardig, want die besoekende insek sal van die stuifmeel eet. ### 3.4.6 Aanpassings van 'n blom wat deur voëls bestuif word: **Voël**- bestuifde blomme het gewoonlik die volgende kenmerke: - Blomme is helderkleurig om voëls te lok. - Min of geen geur, want voëls het 'n swak reuksintuig. - Meeldrade en stempels steek by die kroonblare uit/verby - Produseer groot hoeveelhede verdunde nektar. - Blomme is groter as die meeste insekbestuifde blomme. - Die blomme word bo die blare gedra sodat voëls die blomme kan bereik. 4. BIODIVERSITEIT VAN DIERE: ============================ - Die **Ryk Animalia** kan in twee hoofgroepe verdeel word: - **Invertebrate** -- diere sonder 'n werwelkolom - **Vertebrate** -- diere met 'n werwelkolom - Die vertebrate en invertebrate kan volgens gedeelde kenmerke onderverdeel word in **filums.** Die ses filums wat jy behoort te ken in Graad 11 is: - **Filum Porifera** bv. seesponse - **Filum Cnidaria** bv. bloublasies, jellievisse, seeanemone - **Filum Platyhelminthes** bv. lintwurms, *Planaria* - **Filum Annelida** bv. erdwurms - **Filum Arthropoda** bv. krap, spinnekop, sprinkaan - **Filum Chordata** bv. visse, soogdiere, voëls, reptiele, amfibieë  4.1 Sleutelkenmerke van ligaamsplanne van diere: ------------------------------------------------ ### 4.1.1 Simmetrie en kefalisasie: - 'n Organisme is **simmetries** wanneer dit deur een of meer vlakke in twee gelyke en identiese helftes verdeel kan word. - Meersellige organismes kan **asimmetries, radiaal simmetries**, of **bilateraal simmetries** wees. - **Asimmetries** -- diere wat geen simmetrie vertoon nie d.w.s. hulle kan nie in twee gelyke helftes verdeel word nie bv. sponse - **Radial simmetries** - dier kan deur meer as een vertikale vlak deur die middellyn gesny word om twee gelyke helftes te verkry bv. Cnidaria - **Bilateraal simmetries** -- dier kan slegs deur een vertikale vlak deur die middellyn gesny word om twee gelyke helftes te verkry d.w.s hulle het 'n linker- en 'n regterkant wat identies is bv. kreef. Diere wat bilateraal simmetries is, is gewoonlik meer gevorderd en toon **kefalisasie**. - **Kefalisasie** is wanneer die sensoriese organe, voedings-aanhangsels, en brein naby aan die voorste (anterior) gedeelte van die liggaam is. ### 4.1.2 Weefsellae: - Die eerste weefsellae wat in die embrio vorm, word **kiemlae** genoem. Die kiemlae differensieer (ontwikkel) in verskillende organe. - Verskillende weefsellae (kiemlae) kan onderskei word nl. die **ektoderm** (buitenste kiemlaag), **endoderm** (binneste keimlaag) en die **mesoderm** (kiemlaag tussend die ektoderm en die endoderm). - Diere wat twee kiemlae (ekto- en endoderm) besit word **diploblastiese diere** genoem. - Diere wat drie kiemlae (eko-, endo- and mesoderm) besit word **triploblastiese diere** genoem. ### 4.1.3 Openinge in die dermkanaal (spysverteringskanaal): ### 4.1.4 Seloom en bloedstelsel: - 'n **Seloom** is 'n inwendige vloeistofgevulde holte wat in die mesoderm van triploblastiese diere ontstaan. - **Aselomate** -- Diere sonder 'n seloom - **Pseudo- selomate** -- sommige triploblastiese organismes het 'n liggaamsholte wat nie volledig omring is deur mesoderm nie. - **Selomate** -- diere het 'n liggaamsholte of ware seloom in hul mesodermale weefsellaag. - 'n **Bloedstelsel** ontwikkel in meeste triploblastiese diere vir die vervoer van suurstof, koolstofdioksied en verteerde voedingstowwe. ### 4.1.5 Die ligaamsplanne en leefwyse van die ses filums: +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ | **Filum** | | | | | | +===========+===========+===========+===========+===========+===========+ | **Porifer | | | | | | | a** | | | | | | +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ | **Cnidari | | | | | | | a** | | | | | | +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ | **Platyhe | | | | | | | lminthes* | | | | | | | * | | | | | | +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ | **Annelid | | | | | | | a** | | | | | | +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ | **Arthrop | | | | | | | oda** | | | | | | +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ | | met | | spysverte | bloedstel | | | | | | ringsk | sel | | | | kefalisas | | anaal | waar | | | | ie | | | bloed nie | | | | | | | slegs tot | | | | | | | bloedvate | | | | | | | beperk is | | | | | | | nie. | | +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ | **Chordat | Bilateraa | Triplobla | Het 'n | Selomatie | In die | | a** | l | sties | deurlopen | s | lug, | | | simmetrie | | de | en 'n | akwaties | | | s | | spysverte | geslote | of | | | met | | ringsk | bloedstel | landlewen | | | | | anaal | sel | d, | | | kefalisas | | | | vrylewend | | | ie | | | |. | +-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+-----------+ 5. HERSIENINGSVRAE: =================== - Beantwoord die vrae hieronder. - Werk deur die vrae in jou lesse. - Let op dat **HOë ORDE** vrae **SWARTGEDRUK** is en met'n **(\*)** aangedui is. 1\. 'n Graad 11 leerder het die optimale (ideale) temperatuur vir die groei van broodskimmel ondersoek. Die leerder het die volgende metode gebruik: - Die leerder het vier swart plastiekhouers, met deksels, gekies. - 'n Sny brood is in elke houer geplaas. - Voordat die houers geseël is, is 30 ml water oor elke sny brood gesprinkel. - Houer A is in 'n yskas geplaas (koud), houer B is in 'n kas geplaas (koel), houer C is by kamertemperatuur gehou (matig) en houer D is in 'n vensterbank geplaas (warm). - 'n Week later is die snye brood uit die houers verwyder en langs mekaar geplaas. Die resultate van die ondersoek word hieronder getoon. a. **die afhanklike en** (1) b. **die onafhanklike veranderlike in hierdie ondersoek.** (1) 1.2 Noem die verwantskap tussen die groei van broodskimmel en temperatuur. (2) **geldig is.** (2) **betroubaar is.** (1) -- ------- -- **C** -- ------- -- Teken 'n kolomgrafiek om die resultate van die ondersoek voor te stel. (6) 2. \'n Monster is geneem van \'n pasiënt wat aan \'n keelinfeksie ly. Die bakterieë op die wattepluisie is op \'n voedings-agar in \'n petribakkie gekweek. \'n Skyf met meervoudige arms, met verskillende tipes antibiotikum op die punte van elk van die ses arms, is toe bo-op die bakterieë geplaas. Die twee helftes van die petribakkie is toe saam geseël en in \'n broeikas teen 30 °C geplaas. Die volgende diagram toon die resultaat van die ondersoek ná 48 uur: 2.1 Noem EEN verskil in die werking van antibiotika B en F. (2) 2.2 Dit was bekend dat die pasiënt vir antibiotika B allergies was. \(a) Watter antibiotikum moet aan die pasiënt gegee word? (1) **(\*) (b) Verduidelik jou antwoord op VRAAG 2.2 (a).** (2) \(a) Na watter TWEE antibiotika word in die bostaande bewering verwys? (2) **(\*) (b) Verduidelik jou antwoord op VRAAG 2.3 (a).** (2) 3. Bestudeer die onderstaande diagram wat die struktuur van 'n blom toon. 1. Noem die tipe bestuiwing wat aan hierdie blom gekoppel kan. Gee EEN rede vir jou antwoord. (2) 2. Identifiseer die dele genommer A, B en C. (3) 3. Gebruik slegs die letters A tot F en identifiseer die volgende: a. Deel wat die stuifmeel ontvang. (1) b. Struktuur waar 'n saad gevorm kan word. (1) c. Deel waar stuifmeel geproduseer word. (1) **voëls bestuif word.** (5) 4\. Die onderstaande diagram toon plante en hul alg-voorouers aan. A, B en C dui die strukturele eienskappe wat betrokke is by die evolusie van hoër plante, aan.  **ontwikkel het.** (3) 4.2 Noem die plantafdeling wat verteenwoordig word deur die nie-vaatplante in die diagram. (1) 4.4 Noem hoedat die saad van gimnosperme anders as die saad van angiosperme is. (2) 5. Die onderstaande diagram wys 'n filogenetiese stamboom met verskillende diere. Bestudeer die diagram en antwoord die vrae wat volg. 5.1 Volgens hierdie filogenetiese boom, watter groep was die voorvader van die diereryk? (1) **(\*)5.2 Noem hoeveel filums in hierdie filogenetiese boom uitgebeeld word.** (1) 5.3 Die eerste groot verdeling in die diereryk was tussen radiale- en bilaterale simmetrie: a. Watter filum vorm nie deel van hierdie verdeling nie? (1) b. Watter filum het radiale simmetrie? (1) #### (\*)5.4 Vanaf die filogenetiese boom, identifiseer drie filums wat 'n ware liggaamsholte en **bilaterale simmetrie het.** (3) 6. Die diagram hieronder stel \'n filogenetiese boom voor wat die verwantskappe tussen dierfilums toon. Die letters (**A** tot **D**) dui die kenmerke aan wat gedeel word deur die verskillende dierfilums wat na die letter volg. Die punt waar verskillende filums van mekaar verskil, word deur die vorming van sytakke/verdelings in nuwe filums aangedui. 1. Watter kenmerk word volgens die filogenetiese boom deur al die organismes in die diereryk gedeel? 2. Watter LETTER stel elk van die volgende kenmerke met betrekking tot die liggaamsplan voor a. Kefalisasie b. Triploblastie c. Seloom d. Bilaterale simmetrie e. Segmentasie f. Werwelkolom g. Simmetrie 3. Verduidelik EEN belangrikheid van die ontwikkeling van \'n seloom. 4. Skryf die name van die filums neer wat die kenmerk wat deur **C** voorgestel word vertoon, maar nie die kenmerk wat deur **D** voorgestel word nie. 5. Noem EEN rol van arthropoda in landbou. 1.1 (a) Groeitempo van broodskimme✓ \(b) Temperatuur✓ 2. Hoe warmer die temperatuur ✓ hoe vinniger groei die broodskimmel✓ 3. Die volgende veranderlikes is konstant gehou: die grootte van die sny brood✓, die tipe brood✓, die hoeveelheid water✓, die tipe houer✓ 4. Herhaal die eksperiment✓ of vermeerder die aantal snye brood wat ondersoek word✓ Grafiek moet die verwantskap tussen temperatuur en die groei van broodskimmel toon. X-as: houer / temperatuur; Y-as: persentasiebedekking Staafgrafiek ✓: korrek geteken ✓✓, elk van die asse is gemerk en korrekte skaal ✓✓, titel wat beide veranderlikes noem ✓ 1. Antibiotika B is meer effektief✓ om bakterieë te vernietig as antibiotika F✓ 2. \(a) E✓ 2.3 (a) A✓ en C✓ 1. Insek✓ - Helmknoppe en stempels is binne-in die blom geleë sodat die insek daarteen moet skuur om by die nektar uit te kom en dus sodoende die stuifmeel oordra ✓ 2. A -- Stempel✓ B. -- Helmknop✓ C. -- Styl✓ 3.3 (a) A✓ b. D✓ c. B✓ 3.4 -- ------------------------------------------------------ Blomme produseer groot hoeveelhede verdunde nektar ✓ Meeldrade en stempels steek by die kroonblare uit ✓ -- ------------------------------------------------------ 1. A: Vaatweefsel / geleidingsweefsel / xileem en floëem ✓ B: Sade ✓ C: Blomme ✓ 2. Briofiete✓ 3. Besit vaat- / geleidingsweefsel ✓ wat ondersteuning bied en stel dus die plante in staat om hoër/langer (in lengte) te groei ✓ 4.4 Gimnospermsade is naak ✓ ontbloot op die keël Angiospermsade word deur 'n vrugbeginsel omsluit ✓ 1. Protiste✓ 2. Nege✓ 3. \(a) Porifera✓ \(b) Cnidaria✓ 5.4 Mollusca ✓ **OF** Annelida ✓ **OF** Arthropoda ✓ **OF** Echinodermata ✓ **OF** Chordata ✓ 1. Multisellulêr/Veelsellig✓ 2. \(a) B✓ b. B✓ c. C✓ d. B✓ e. C✓ (f) D✓ \(g) A✓ 3. Dit skei die dermkanaal van die liggaamswand✓ Laat meer ekstensiewe groei van organe en stelsels toe ✓ 4. Annelida✓ en Arthropoda✓ 5. Hulle is bestuiwers✓ Word gebruik in biologiese beheer van plae✓ Belangrik vir saadverspreiding✓ EINDE VAN DOKUMENT ==================