GEPS-01-O-Block-01 PDF

 iÜûZK Kkû (i¹û^) Kû~ðýKâc @û«ü icÁòcìkK Azû]ú^ - eûR^úZò aòmû^ (GEPS) _ûVýKâc-1 ^ûeúaû\: Z©ß I @^êgúk^ aäK 1 ^ûeúaû\ @aMZ GKK-1 ^ûeúaû\e iò¡û«úKeY GKK-2 fòw ( The Sex) Gaõ fòw i´§úd (Gender) GKK-3 iaðiû]ûeY _êeêh I N...

 iÜûZK Kkû (i¹û^) Kû~ðýKâc @û«ü icÁòcìkK Azû]ú^ - eûR^úZò aòmû^ (GEPS) _ûVýKâc-1 ^ûeúaû\: Z©ß I @^êgúk^ aäK 1 ^ûeúaû\ @aMZ GKK-1 ^ûeúaû\e iò¡û«úKeY GKK-2 fòw ( The Sex) Gaõ fòw i´§úd (Gender) GKK-3 iaðiû]ûeY _êeêh I NùeûA Èú e ~êqòZKð GKK-4 _êeêh_â]û^ iûcûRòK aýaiÚû I ^ûeúaû\e ùaû]McýZû  iÜûZK (i¹û^) Kû~ðýKâc @û«ü icÁòcìkK Azû]ú^ eûR^úZò aòmû^ _ûVýKâc-1, aäK-1 cìk AõeûRú _ûV : A¦òeûMû§ú eûÁâúd cêq aògßaò\ýûkd, ^ì@û\òfäú IWÿò@û @^êaû\ : WÿKÖe \úù_^þ Kêcûe _…^ûdK _âû¤û_K, eûR^úZò aòmû^ aòbûM ^ûKUòù\Ck cjûaò\ýûkd, ^ûKUòù\Ck, i´f_êe icúlû I bûhû iµû\^û : WÿKÖe ZeYúùi^ aûeòK @aie_âû¯ _âû¤û_K, eûR^úZò aòmû^ aòbûM _*ûdZ cjûaò\ýûkd, aeMWÿ iõù~ûRK : gâú aòRd Kêcûe ùaùjeû ùg÷LôK _eûcgð\ûZû, eûR^úZò aòmû^ aòbûM IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe Wò.Uò._ò : gâú \òaýgue iûjê, ùRýûZò aòjûe aêfðû @kõKeY : gâú eû]ûKû« iê^û, IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe _â[c _âKûg -2020 _âKûgK : WÿKÖe cû^i e¬^ _ìRûeú KêkiPòa, IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 GKK-1: ^ûeúaû\e iò¡û«úKeY aòhd MV^ 1.1 _V^e CùŸgý 1.2. C_Kâc 1.3 ^ûeúaû\e iõmû ^òeì_Y 1.4 ^ûeúaû\e KâcaòKûg 1.5 ^ûeúaû\e Z©ß aû Pò«û]ûeû ^ûeúaû\ Gaõ ^ûeú @ûù¦ûk^ 1.6 _û½ûZý ^ûeúaû\ 1.7 bûeZúd ^ûeúaû\ 1.8 iûeûõg 1.9 @û\gð _âgÜûakú 1.10 ijûdK Mâ^ÚiìPú 1.1 _V^e CùŸgý Gjò @õg aû _eòùz\ @¤d^ Kfû_ùe @û_Y ^ûeú @ûù¦ûk^ ijòZ ^ûeúaû\e iõ_Kð i´§ùe a‰ð^û Keòaûùe aòbò^Ü _âKûee ^ûeúaû\ ijòZ Gjûe _éÂbìcò aòùgähY Keòaûùe I PòjÜU Keòaûùe bûeZ @û]ûeòZ aògß_eò]ôùe ^ûeúaû\e KâcaòKûg iõ_Kðùe @ûùfûP^û Keòaûùe Z[û a©ðcû^þe iûcûRòK aýaiÚûùe ^ûeúaû\e @ûagýKZû aòùgähY Keòaûùe ic[ð ùjaö 1.2 C_Kâc @ûRò @ûùc GK ^ìZ^ Z©ß aû aòchðKê aêSòaû _ûAñ ùPÁû Keòaû ~ûjûKê ^ûeúaû\ Kêjû~ûGö ^ûeúaû\e aòchð _é[ôaúùe C^aòõg gZû±úùe ^ûeúaû\e Z©ßaòZþcû^u \ßûeû Cna ùjûA[ôfûö @ûC c¤ aûÉaZû Gjû ù~ ^ûeúcû^ue _eòiÚòZò iµKðùe _âû]û^ý ù\aû ]ûeYû _ea©ðú icdùe ^ûeúaû\ bûaùe _eòPòZ ùjfû ~ûjû iìPòZ Kùe ù~ KòQò Z[ý aòhdKê _ìaðeê aû\þ \ò@û~ûA[ôfû Kâcgü cYòh _eò _eòPòZ ùjaû _ûAñ ^ûeúcûù^ @]ôKûe _ûAaûùe icû^ ùjùfö ^ûeúcûù^ jéZþùaû] Kùf ù~ Zûu iÚû^ Z[û Êeì_ùe Gjò _eòa©ð^ _ê¬òaû\ú icûRaû\úcû^u \ßûeû C\ûeúKeY icû«eòKeY _ûAñ i¸a ùjûA _ûeòQòö _ê¬òaû\ I icûRaû\e GKZâúKeY C^aòõg gZû±úe ùgh bûM I aòõg gZû±úe IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 1  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 _â[c bûMùe GK ^ìZ^ gqò bûaùe _eòPòZ ùjûA[ôfûö ]ûeYû I Z©ß bûaùe ^ûeúaû\ ^ûeú I fòwMZ @¤d^e cêLý Ciô I _é[ôaú iûeû ùjûA[ôaû ^ûeú @ûù¦ûk^e cêLý C_ô©ò iÚk bûaùe _eòPòZ ùjûAQòö MZ ·eò \gK ]eò ^ûeúaû\ú @¤d^ Mbúe Pò«ûe iûc^û Keò[ôfûö aòùgh Keò cûKèðaû\ \ßûeû, ~ûjûKò _âûKþ I _e J_^òùagòK @û]ê^òK Z©ße aòKûgùe cêLý bìcòKû ù^A[ôfûö icÉ ^ûeú @ûù¦ûk^ ùKak ^ûeúcû^u C_ùe iað\û @û]ûeòZ ùjûA ^ [ûGö 1.3 ^ûeúaû\e iõmû ^òeì_Y g± _âKeY @^ê~ûdú, ^ûeúaû\ (Feminism) g±Uò ù`â* aû `eûiú g± ù`cò^òiþcò (Feminisme)eê C¡ÿéZ ùjûAQò I 1890ùe ùfûK_âòdZû jûif Keò[ôfûö ùceò¸cþ- ùIßaþÁe @bò]û^ @^êiûùe ‚^ûeúaû\ ùjCQò Èú- _êeêhcû^ue eûRù^÷ZòK, @[ðù^÷ZòK I iûcûRòK icû^Zûe Z©ß Gaõ Gjû c¤ ^ûeúcû^ue @]ôKûe I Êû[ð _ûAñ iõMVòZ Kû~ðýKkû_ @ùUö‛ ùK´òeòRþ @MâYú gòÌû[ðú @bò]û^ @^êiûùe ‚^ûeúaû\ GK aògßûi ~ûjû \ûaú Kùe ù~ ^ûeúcûù^ _êeêhcû^u _eò icû^þ @]ôKûe, lcZû I iêaò]û iêù~ûM _ûAaû CPòZö‛ Gjû c¤ Gjò iûcýaiÚû iµû\^ Keòaû _ûAñ Kû~ðý Kfû_Kê aêSûGö ^ûeúaû\ _êeêh _â]û^ icûR I fòwaû\- ù~ø^aû\ aòùeû]ùe _êeêh I Èú c¤ùe ^ûeúaû\ fòwMZ icû^Zûe aògßûi c¤ @ùUö @ûù¦ûk^e AZòjûi- ‘^ûeúaû\’ aû Feminism g±e iõlò¯ @[ð aûjûe Keòaû KÁKeö _âiò¡ ^ûeú ùfLôKû eòaûKû ùIßÁ 1913 ciòjûùe ùfLô[ôùf ‚ù~ùZùaùk cêñ MYòKû Kò´û ^òR aòeê¡ùe Kjòaûe iêù~ûM ù\C[ôaû aýqòVûeê bò^Ü cZù_ûhY Kùe ùiùZùaùk ^ûeúaû\ú bûaùe _eòPòZ jêGö _âûe¸òK ahð MêWÿòKùe ‘^ûeúaû\’ g±Uò ^KeûcôK @[ð aj^ Keê[ôfû ù~Cñ ^ûeúcûù^ ùicû^ue Êû[ð elû _ûAñ Kûc KeêQ«ò Kò«ê ^ûeúaû\ú ùaûfò ^òRKê _eòPòZ Keû«ò ^ûjó ùicû^uê K’Y Kjòaû? ajêZ C\ûjeY @Qò ù~còZò Kò _â[c Zewe AõfŠe aýaiûdú / cRþ\êe iõN ù~Cñcûù^ Kò icû^ \ecû _ûAñ fXÿò[ôùfö iùeûRò^ú ^ûAWê ^òRKê ^ûeúaû\ò ùaûfò Kjòaû ^û_i¦ Keê[ôùfö Cbd ùlZâùe ^ûeú @ûù¦ûk^ _ûAñ @a\û^ aògûk @ùUö ^ûeúaû\e _ìaðû_e _âiw a\kòaûùe fûMòQòö \lòY Giò@û IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 2  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 i´§ùe @¤d^ Keê[ôaû Kêcûeú Rda¡ðù^ ^ûeúaû\Kê icû^Zû _ûAñ ieKûeu C_ùe ·_ _âùdûMKê aêS«òö @û_Y Gùa jé\dwc Keò_ûeòùa ù~ ^ûeúaû\e @[ð _âKeY aòbò^Ü @*k, ù\g I iÚû^ùe Gjûe @[ð bò^Ü bò^Ü ejòQòö Gjò @[ðùe ùgâYú, RûZò, _éÂbìcò, gòlûÉe I ùPZ^ûe @ûagýKZû @^êiûùe bò^ÜZû ejêQòö ùi ~ûjûùjC ^û KûjóKò aòÉûeòZ bûaùe KjòaûKê Mùf ^ûeúaû\ icûRùe ^ûeú ^ò~ðýûZ^û I ùgûhY i´§ùe iùPZ^Zû iéÁòKùe Gaõ ^ûeúe @aiÚûùe _eòa©ð^ _ûAñ ù_âeYû _â\û^ Kùeö 1.4 ^ûeúaû\e aòa©ð^ I KâcaòKûg ^ûeúaû\e Zò^ò Zewe aòa©ð^ Z[û Kâc aòKûg- MùahKûMY _û½ûZý ^ûeúaû\Kê Zòù^ûUò Zewùe aòbq KeòQ«òö _â[c Zew (First wave) ùe C^aòõg gZû±ú I @û\ý aòõg gZû±úùe ^ûeúcZ \û^ _âiw _âû]û^ý fûb Keò[ôfû ~ûjû ^ûeúcû^ue ùbûUþ \û^ @]ôKûeKê ù_âûiôûjòZ Kfûö \ßòZúd Zew (Second wave) 1960 \gKùe @ûe¸ ùjûA[ôaû ^ûeúcû^ue C\ûeaû\ú @ûù¦ûk^e ]ûeYû I Kûaý ij iµéq [ûA ^ûeúcû^ue @ûA^þ MZ I iûcûRòK icû^Zû ^òcù« _âPûe @bòcû^ PkûA[ôfûö ZéZúd Zew (Third wave) ùjCQò 1990 \gKùe @ûe¸ ùjûA[ôaû \ßòZúd ^ûeúaû\e @^êbìZò aò`kZûe Kâcû^êaé©ò I _âZòKâòdûö ZéZúd Zewe ^ûeúaû\e GK eì_ ùjCQò fò_Áþ òKþ ^ûeúaû\ö @û_Y _û½ûZý ^ûeúaû\e _éÂbìcòùe Gjò ZewMêWÿòK i´§ùe @]ôK @¤d^ Keòùaö Zewe Z©ß MêWÿòK bûeZ ùlZâùe ^ûeúaû\Kê a‰ð^û I aòùgähY Keòaûùe aýajéZ ùjûA^ûjóö J_^òùagK _eòiÚòZòùe ù~ùZùaùk J_^òùagK aòùeû]ô iõMâûc ijòZ @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjfû Gjû ùagú ùfûK_âòd ùjûA_ûeò^[ôfûö _ea©ðú _~ðýûdùe Êû]ú^Zû_ùe ^ûeúcûù^ ajêcêLú eûRù^÷ZòK ùlZâùe Kû~ðýKùf ùZYê Kêjû~ûA_ûùe ù~ ^ûeú @ûù¦ûk^ iû]ûeYZü bûeZúd _âeòù_âlúùe aýajéZ jêGö ^ûeúaû\ Z©ß Gjû _ìaðeê ùfûKùfûP^Kê @ûiò[ôfûö ^ûeúaû\ú ùfLû _*\g gZû±úùe LâúÁò^þ Wÿò. _òRû^, cûMðûùeUþ, Kûùb^þWÿòfþ, ùceò @ûÁfûŠ I ùceò CfùÁû^Kâû`Öu ùfL^ú \ßûeû aòKgòZ ùjûA[ôfûö C^aòõg gZû±úùe Zew \ßûeû aòùgh Keò @ûùceòKû I AõfŠùe ^ûeúaû\ ic[ð^ fûb Keò[ôfûö IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 3  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ^ìZ^ ^ûeúaû\ ‘^ûeúaû\’ g±Uò aòbò^Ü ^ûeúaû\ú g± ij iõgäòÁ ùjûA ajê icd ]eò aòKgòZ ùjûAQòö aòbò^Ü icdùe aòbò^Ü _âKûe ^ûeúaû\ Gaõ aòbò^Ü Éee ^ûeúaû\ ‘^ìZ^’ bûaùe _eòPòZ ùjûAQòö _ea©ðú ^ûeúaû\, lcZû ^ûeúaû\, ZéZúd Zew ^ûeúaû\, C\ûeaû\ú ^ûeúaû\, @ijûd ^ûeúaû\ Gjòiaê _\ icd @^ê~ûdú ^ìZ^ ^ûeúaû\Kê a‰ð^û Keòaû _ûAñ aýajéZ ùjûAQòö ^ûeúaû\ ùlZâùe iûµâZòK @a\û^ MêWÿòK bò^Ü Gaõ ^ûeúaû\ eûR^úZò ^cê^û ijòZ ùckLûC^òö Gbkò aògßûie aò_eúZûù[ð ùe ^ìZ^ ^ûeúaû\ MêWÿòK gòlûMZ bûaùe ^ûeúaû\ ùfLû I Kû~ðýKê _âbûaòZ KeòQò Gaõ eûRù^÷ZòK, @[ðù^÷ZòK Gaõ iûÄéZòK ùlZâùe ajê cûZâûùe _âbûa _KûAQòö @û]ê^òK ^ûeúaû\ MêWÿòK c¤eê @]ôKûõg ‘_ea©ðú ^ûeúaû\’ Kò´û ‘ZéZúd Zew ^ûeúaû\’ Kò´û Cbde gúhðKùe ùgâYú Cy ùjûAQòö Cbd _\ _âûd @\k a\k ùjûA aýajéZ ùjûAQòö ~\òI Cbd _\ C\ûeaû\ú, icûRaû\ú Gaõ ^ûeúaû\úe \ßòZúd Zewe @ûù¦ûk^ûcôK @iù«ûhe Raûa/ C©e @ùU, ùiMêWÿòKe bò^Ü @[ð ejòQúö cìkZü Gjò _\Uò 1920 ciòjûùe AõfŠ ^ûeúaû\e _ìaðZ^]ûeû Vûeê ^ìZ^ ^ûeúaû\Kê _é[Kþ ùaûfò \gðûAaû _ûAñ aýajéZ ~ûjû ùjûA[ôfû, ùZYê ùbûU ù\aû @]ôKûeMYeê _eòPòZ I ~ûjû @û]ê^òK icde ^ûeúaû\e _âûe¸Kê iêPûGö ^ìZ^ ^ûeúaû\úcûù^ c¤ R^cwk ^ûeúaû\ bûaùe _eòPòZ [ôùf KûeY ùicûù^ cûZé RûZòe cwk I cû@û cû^uê \ò@û~ûA[ôaû C©e @ûagýKZû ijòZ RWÿòZ [ôùfö ùicûù^ c¤ gòÌ ùlZâùe iêelûcôK @ûA^þ _âYd^ _ûAñ \ûdú ejò[ôùf I fXÿò[ôùfö ùicûù^ ^ûeúaû\e _âûKþ ùbûUþ \û^ Kûke iwV^- icû^ ^ûMeòKZû _ûAñ iõNe AfûA@ûù^ûeþ eû[þùaû^þu ù^ZéZßùe Kû~ðý Keò[ôùfö ù~Cñcûù^ ^ìZ^ ^ûeúaû\Kê aòùeû] Keê[ôùf ùicû^u c¤ùe @]ôKûõg ZeêYúcûù^ [ôùf ù~Cñcûù^ Kò ^ûeúcû^u _ûAñ ÊZª iÚû^e ]ûeYûùe aògßûi Keê^[ôùfö ùicûù^ ^òŸòðÁ bûaùe iêelûcôK @ûA^þ _âYd^Kê aòùeû] Keê[ôùf ù~Cñ[ôùe Kò ùicûù^ @ûa¡~êq @ûA^ _âYd^ ~ûjû ^ûeúcû^uê @ûKhðYúd PòeaeêaòcêL Keòaûe flý Keò[ôùfö (ÊûiÚý I cwk @û]ûeùe) KòQò ahð _ìùaðö ‘^ìZ^ ^ûeúaû\ _\ aû Z©ß ù_û_þu WûKeûùe Kûù[ûfòKþ ^ûeúaû\úcû^u \ßûeû _ê^üC{úaòZ Z[û _ê^ðaýajéZ ùjûA[ûGö ^ìZ^ ^ûeúaû\ ~ûjûKê Rúa^e icÉ ùlZâùe ^ûeúcû^ue aûÉa @iû]ûeY iéR^ gqòKê \éXÿ Keòaû I ÊúKûe Keòaû _ûAñ _êeêh IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 4  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 @û]ô_Zýe @^êKeYúd ^cê^ûe _âùfûbòZ Keòaûe _âKâòdûKê aòùeû] Keò I icÉ _ûZe @«e jòõiû I ùgûhYKê @ZòKâc Keò[ôfûö’ Kûù[ûfòKþ \gð^ ùaûfò \ûaú Keê[ôaû ^ìZ^ ^ûeúaû\ ^ûeú I _êeêh _eò_ìeKe @û]ûe C_ùe MêeêZß \òG Gaõ _òZé _â]û^ aýaiÚûùe [ôaû ^ûeú C_ùe _êeêhe ùgâÂZû aòPûe ]ûeYûKê aòùeû] Kùe bò^Ü ^ûeúaû\ @«bêðq [ôaû ^ìZ^ ^ûeúaû\e ]ûeYû ùKak ^ûeú I _êeêhe icû^ ù~ûMýZû I c~ðýû\ûùe aògßûi Kùe ^ûjóö ^ûeúcû^ue c~ðýû\û I bìcòKûKê c¤ ic[ð^ Kùeö ^ìZ^ ^ûeúaû\e _âbûaùe _é[ôaúe aòbò^Ü iciýûKê ¤û^ \ò@û~ûAQò Gaõ ^ûeúaû\ú Xÿwùe ÊZª bûaùe @¤d^ Keû~ûAQòö ùZYê aòbò^Ü _âKûee ^ûeúaû\e Kâc aòKûg NUòQò Zû’e C\ûeMY ùjCQò ^ûeú I _eòùage Z©ß ~ûjû _eòùag~êq ^ûeúaû\ bûaùe _eòPòZö _eòùag ^ûeúaû\úcûù^ _êeêhcû^uê bìcòe ^òdªK ùaûfò aòùaP^û Ke«ò Gaõ ^ûeú ^ò~ðýûZ^û _ûAñ _êeêhcû^uê \ûdú Ke«òö ùijò icû^þ _âa©òðZ gqò _âûKéZòK _eòùage ]ßõiùe Kû~ðý Kùeö ùMûUòG icûùfûP^û ùjûA_ûùe ù~ ^ûeú I _âKéZòùe @ûagýKZûVûeê @]ôK MêeêZß \ò@û~ûAQòö aòbò^Ü iciýû, @[ð I iµâ\ûde @û]ûeùe @^ý _âKûee ^ûeúaû\ cêŠ ùUKòQò- Zûjûe C\ûjeY MêWÿòK ùjfû \kòZ ^ûeúaû\, Ké¾Kûd ^ûeúaû\ Gaõ ZéZúd aògß ^ûeúaû\ (Giòd I @û`âòKúd ^ûeúaû\ iµKòðZ)ö Gjò _âKûee ^ûeúaû\ MêWÿòK J_^ýûgòK _ea©ðú ^ûeúaû\e _âbûaùe @ûiòQò ~ûjûKò J_^òùagòKu @û]ô_Zý, _û½ûZý ^ûeúaû\úcû^u \ßûeû C_^òùag ^ûeúcû^uê ^MYýKeY I C_^òùagúKcû^ue iûc[ðýùe aògßûi eùLö C©e @û]ê^òK ^ûeúaû\úcûù^ ~êqò Ke«ò ù~ ù~ø^ I fòwKê iûcûRòK bûaùe iéÁò Keû~ûAQò I MV^ Keû~ûAQòö ^ûeúcû^ue @bòRûZùe icRûZúdZû Z[û icû^Zû ^ûjó KûeY ùicû^ue iõÄéZò I AZòjûiùe bò^ÜþZû _eòflòZ jêGö fòw, ^ûeúaû\ I eûR^úZò bkò _\ ]ûeYû iaê iúcòZ @ùUö GK bò^Ü ]ûeûùe MV^ ùjûA[ôaû _ea©ðú ^ûeúaû\úcûù^ aògßûi Ke«ò ù~ Gjò bò^ÜZû ùjCQò gqògûkú, cû@û, _êeêhcû^ue bìcòKû iµKðùe cZ c¤ aòbûRòZ- ùKùZKue cZùe _êeêhcûù^ fòwMZ ùa÷hcý \ßûeû @Zýû·eòZ jê@«òö @^ý ùKùZK _êeêhcû^uê ùgûhY-@Zýû·ee @bòK©ðû ùaûfò bûa«òö @]ôKûõg ^ûeúaû\ú _êeêh aòùeû]ú ^êj«ò Kò _êeêhcû^uê NéYû Ke«ò ^ûjòñö ùicû^u c¤eê @ù^Kue _êeêhcû^u ijòZ C©c iûcûRòK I aýqòMZ iµKð ejòQòö ^ûeúaû\úcû^uê _êeêh aòùeû]ú IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 5  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 @ûLýûù\aû - ^ûeúaû\ú I ^ûeú @ûù¦ûk^Kê ùMøY Keòù\aûe GK @_ùPÁû I a\^ûc ùaûfò KòQò ^ûeúaû\ú \ûaò Ke«òö @ûc ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe ù~ùZùaùk RùY Sò@ aûjûeKê KòQò bf CùŸgýùe ~òaûKê PûjêñQò, ZûKê aûeY Keû~ûAQò Gaõ ZûKê ^ûeúaû\e _âbûaùe Gbkò KeêQò ùaûfò Kêjû~ûAQòö Kò«ê ùijò Sò@ aûjûeKê ~ûA @[ð C_ûRð^ KeêQò, ZûKê CiôûjòZ Keû~ûCQò KûjóKò? icûRùe @ù^K aòùeû]ûbûi, @ùck~êqò ejòQòö icûRe ^òdc MêWÿòK _êeêhcû^u \ßûeû ^òdªòZ I icûR _êeêh _â]û^ aýaiÚû @û]ûeòZ @ùUö ^ûeúcû^ue _âR^^e @]ôKûe I _i¦Kê ^òdªY Keòaûe C\ýc Keû~ûCQòö ^ûeúcû^uê _ê@ R^à ^ ùjùf bîY jZýû Keòaû _ûAñ aû¤ Keû~ûCQòö ^ûeú _lùe Sò@ _ê@ iaê icû^ö ^ûeúKê _êeêhe Azû @^êiûùe Kû~ðý KeòaûKê jêGö Gjò _âKûe NUYû @ûc ·eò_ûLùe _âûd NUò[ûGö fòwMZ bêcòKû ^ûcùe _êeêhcûù^ c¤ @Zýû·eòZ ùjûA[û@û«òö ù~øZêK NUYûùe ùKùZK ùlZâùe _êeêhcû^uê @~[û a\^ûc Keû~ûA[ûGö ^òKUùe ajêZ NUYû iûc^ûKê @ûiòQò ù~Cñ[ôùe ^ûeúaû\ú @ûA^þKê Èú \ßûeû @_aýajûe Keû~ûAQò @[ð fûkiûùeö G_eò NUò[ûG _eòaûee _eûcgðùeö Gjò _eòù_âlúùe @ûA^þe bìcòKû ejòQòö 1.5 ^ûeúaû\ú iò¡û«, ^ûeúaû\ I ^ûeú @ûù¦ûk^ @]ôKûõg ^ûeúaû\ú iò¡û«MêWÿòK ^ûeúcû^ue @bòRûZ I ^ûeú @ûù¦ûk^ \ßûeû aòKgòZ ùjûAQòö ^ûeú iõ_KòðZ @¤d^ I MùahYû~êq iò¡û« aòbò^Ü aòhd MêWÿòKùe ejòQò-ù~_eòKò AZòjûi, bêùMûk, ^éZ©ß, icûRgûÈ, cù^ûaòmû^, @[ð^úZò I aòmû^, iûjòZý, \gð^ I ]cðgûÈö Gjû aýZúZ MYcû¤c, iòù^cû I iwúZùe c¤ ^ûeúaû\e _âbûa ejòQòö ^ûeú @ûù¦ûk^ \ßûeû Keû~ûA[ôaû \ûaú MêWÿòK c¤ùe ejòQò ùbûUþ\û^e @]ôKûe, iõ_©òMZ @]ôKûe, _âR^^ I ÊûiÚýMZ @]ôKûe _âbéZòö ^ûeú @ûù¦ûk^e _âaqûMY Rúa^e aòbò^Ü ùlZâùe icû^Zû @]ôKûe icû^þ Kûc _ûAñ icû^þ \ecû, @Zýû·eKê aòùeû], NùeûA jòõiû, ù~ø^ ^ò~ðýûZ^û aòeê¡ùe iõMâûc C_ùe MêeêZß \ò@«òö _âû[còK _~ðýûdùe ^ûeú @ûù¦ûk^ _û½ûZý ù\g MêWÿòKùe @ûe¸ ùjûA[ôfûö ^ûeú @]ôKûe _ûAñ iõMâûc _é[ôaú iûeû ·fò[ôfû I Gjû `kùe aòbò^Ü _âKûee ^ûeúaû\ ùfûKùfûP^Kê @ûiò[ôfûö Cbd ^ûeúaû\ Z©ß I ^ûeúaû\ @ûù¦ûk^ _eò_ìeK @U«ò- Cbd _eÆe C_ùe ^òbðegúkö ^ûeúaû\ú @û\gð ^ûeú @ûù¦ûk^e Zûùk Zûùk MZò IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 6  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 Keò @ûiòQòö ^ûeú iõMâûc MêWÿòK iciýû @û]ûeòZ @ùU Gaõ ^ûeúe iÚòZò @^êiûùe _eòa©ðòZ ùjûAQòö C\ûjeY Êeì_ _â[ùc ùbûU\û^ @]ôKûeKê ^ûeú @ûù¦ûk^ùe cêLý iÚû^ \ò@û~ûA[ôfûö @^ý iciýû MêWÿòK ù~còZòKò iZú\ûj, aò]aû aòaûj, aòaûj adi, _e\û_â[û, iûcûRòK, @[ðù^÷ZòK @icû^Zû MêWÿòK c¤ [ôfû Kò«ê cZ\û^ @]ôKûe GK eûRù^÷ZòK iciýû ùjûA[ôaûeê GjûKê MêeêZß \ò@û~ûA[ôfûö ^ûeúaû\ú Pò«û]ûeû aòbò^Ü eûRù^÷ZòK iò¡û« ijòZ iõ_éqö ajê \g§ò ]eò ^ûeúaû\e ùgâYú aòbûM Gjûe _âaqûcû^ue @û\gðMZ iÚòZò I iciýû C_ùe @û]ûeòZ ùjûA @ûiòQò ù~còZòKò CMâ, C\ûeaû\ú, cûKèðaû\ú, icûRaû\ú AZýû\òö ^ûeúaû\e HZòjûiòKMY ùgâYú aòbûMúKeYùe aòbò^Ü _¡Zò MâjY KeòQ«òö CMâ ^ûeúaû\ aògßûi Kùe ù~ ^ûeú ^ò~ðýûZ^ûe cêLý KûeY ùjCQò _êeêh _â]û^ iûcûRòK aýaiÚû Gaõ icûRe _ê^ðMV^ @ûagýKö CMâ^ûeúaû\úcûù^ _êeêh_â]û^ iûcûRòK aýaiÚûKê _âûKþ-\òaiúd _ê¬òaû\ ùaûfò bûa«òö C\ûeaû\ú ^ûeúaû\úcû^ue f{ýû ùjCQò icûRe MV^ _eòa©ð^ Keò iõÄûe cû¤cùe _êeêh I Èúcû^ue icû^Zû _âZòÂûö icûRaû\ú ^ûeúaû\ú-MY ^ûeú ^ò~ðýûZ^û, ùgûhY I gâc c¤ùe iõ_Kð ejòQò ùaûfò Kêj«òö cûKèðaû\ú ^ûeúaû\úcûù^ @^êba Ke«ò ù~ ùgâYú ^ò~ðýûZ^ûe @« NUòùf fòwMZ ^ò~ðýûZ^ûe c¤ @« NUòaö ^ûeú I ^ûeú iciýû i´§úd @^ý cû¤c Z[û C_ûdMêWÿòK aòbò^Ü aòKÌ- iûõÄéZòK ^ûeúaû\, eûÁâ aòjú^ ^ûeúaû\ I _é[Kþ ^ûeúaû\ C_ùe cûKèðaû\úcûù^ MêeëZß \ò@«òö _ea©ðú aòbûMùe _û½ûZýù\g I bûeZùe aòbò^Ü ^ûeúaû\ iµKðùe @ûùc @]ôK RûYòaûö 1.6 _û½Zý ^ûeúaû\ aògßûi Keû~ûG ù~ ^ûeúaû\ _â[ùc C^aòõg gZû±úùe ùfûKùfûP^Kê @ûiò[ôfûö C^aòõg gZû±úe \ßòZúdû¡ðùe eûÁâ _âùdûRòZ iûcûRòK iõÄûe Kû~ðý ACùeû_ùe iµû\òZ ùjûA[ôfûö gòÌûd^e _éÂbìcòùe C\ûeaû\ RûZúd iùPZ^Zû \ßûeû @]ôKûõg eûÁâùe NùeûA ^úZò _âbûaòZ ùjûA[ôfûö 1880 ciòjûùe ieKûecû^u \ßûeû iûaðR^ú^ _êeêh cZ\û^, Qû_ûLû^ûe iµâiûeY, KûeLû^ûe Kû~ðý ^òŸòðÁ ^òdªY _âbéZò Kû~ðýKâc jûZKê ^ò@û~ûA[ôfûö 1873ùe @ûe¸ ùjûA[ôaû \úNðKûkú^ @[ðù^÷ZòK @a^ÜZò 1890 \gK _~ðý« aka©e IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 7  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ejòfû- ~ûjûKò _âùZýK ù\gùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK C\þùaM iéÁò Kfûö @ù^K ^ûeúaû\úcûù^ cZ _âKûg Kùf ù~ ù~ùZ\ò^ _~ðý« ^ûeúcû^uê aògß aò\ýûkdùe @]ôKûe I ùbûU\û^ @]ôKûe \ò@û~òa ^ûjó ùiùZ \ò^ _~ðý« iûcûRòK iõÄûee KòQò cìfý ejòa ^ûjóö icÉ iûaûkK ^ûeúcû^uê ùbûUþ @]ôKûe _ûAñ _âak \ûaò ùjfûö ]úùe ]úùe Gjò @ûù¦ûk^ akò ùjaû ijòZ ^ûeúcû^ue @^ý iciýûe icû]û^ _ûAñ ic[ð^ còkòaûKê fûMòfûö ^ûeúcû^ue \ûaòe Gjò KâcòK _âKâòdû ^ûeú @ûù¦ûk^e Zew bûaùe _eòPòZ ~ûjû @ûMeê @ùfûP^û Keû~ûAQòö Gùa Gjò Zò^ò Zew i´§ùe Mbúe bûaùe @ûùfûP^û Keòaûö ^ûeú @ûù¦ûk^e Zò^ò Zewùe ^ûeúaû\ GfòRûùa[þ ùKWÿòÁû^þU^þ Gaõ fêiâòUò@ûùcûUþu \ßûeû 1840 ciòjûùe @ûùceòKûùe \ûiZß aòùeû]ùe @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjûA[ôfû ~ûjûKò @û`âòKòd, @ûùceòKúd ^ûeú^ò~ðýûZ^û ij icû«eûk bûùa ic[ð^ jûif Keò[ôfûö _â[c Zewe ^ûeúaû\úcûù^ iµZò @]ôKûeùe icû^Zû I aòaûj iµKðùe _eòa©ð^e @ûagýK cù^Kùfö ^ûeúcû^u _ûAñ cZ\û^ @]ôKûe _ûAñ C\ýc _ûAñ ùicûù^ ùagú _eòPòZ ùjùfö ùiù^Kû `fþi ùa÷VK \ßûeû iûcûRòK @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjfû ~ûjû `kùe Kò ùghùe 1920 ciòjûùe (@ûùceòKûùe) ^ûeúcû^uê ùbûU\û^e @]ôKûe còkòfûö Kò«ê @^ý @iêaò]û I @_Kûe MêWÿòK fûMòejòfû I 1960 ciòjûùe ^ûeúaû\e \ßòZúd Zewe iìZâ_ûZâ ùjfû ~ûjûKò @ûRò _~ðý« aka©e ejòQòö ^ûeúcêqò @ûù¦ûk^ bûaùe _eòPòZ \ßòZúd Zew ^ûeúcû^uê _l_ûZòZû, iûõÄéZòK, iûcûRòK I eûRù^÷ZòK iciýû C_ùe MêeêZß ù\fûö \ßòZúd Zewe _âbûagûkú ùfLû MêWÿòK ùjfû- iûAùcû^þ Wÿò aòCùbûGe \ßûeû ePòZ ‘\ò ùiùKŠ ùiKè’ (1949 ùe _âKûgòZ, Kò«ê _ea©ðú _~ðýûdùe ùfûK_âòdZû jûif, ‘ùaUò `âûAùW^þu ePòZ ù`cò^ûA^ còÁòKþ I KûùU còùfUþu ePòZ ‘ùiKþiþPê@ûf _fþUòKè’ (ù~ø^MZ aû fòwMZ eûR^úZò) \ßòZúd Zew ùKak Cy c¤c aMð ùgßZûw (ùMûeû) ^ûeúcû^ue @ûagýKZû _êeY I RúaKâòdû i´§úd @ûagýKZû C_ùe Kû~ðý Keòaûe @bòù~ûM ùjfûö \ßòZúd Zewe @]ôKûõg gòlû ^ûeú @ûù¦ûk^ bòZùe aòbûR^ Gaõ a‰ð ùgâYúe Z[ý C_ùe @û]ûeòZ ùjfûö 1960 I 1970ùe ^ûeúcûù^ akò ijbûMòZû @û]ûeòZ iõMV^ Kùf ~ûjû IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 8  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 iûcûRòK ^ýûd I ZéYcìk Ée _ûAñ Kû~ðý Kfû; ùKùZK iù¹k^ I cògâY~êq iõN MV^ ùjfû ù~Cñ[ôùe Kò _âR^^ @]ôKûe, Kâû«ò @ûù¦ûk^, ^ûeú ÊûiÚý, LâúÁò@û^þ, ]ûcðòK Kâòdûgúk ùMûÂú_eò iûcûRòK ^ýûd ~êq iciýû _ûAñ Kû~ðý Kfûö @ûC c¤ iù¹k^MêWÿòK a‰ð, ùgâYú, eûRù^÷ZòK cZ I fòwMZ _eòPd @ZòKâc Kfûö 1960 ciòjûe ùgh bûMùe Kû^ûWÿûùe ^ûeúaû\ú Kcðúu _ûAñ ^ûeú ÊûiÚý cêLý aòhd ùjfû, aòùghKeò bû^þ ùKûWeþùe C\ûeZûaû\úcûù^ ùagú iKâòd ùjùfö 1970 ùe bû^þùKûbMe Iùc^þ KûeûKûiþ Mbð_ûZ @û]ûeòZ ~ûZâú \k MV^ Kùf ~ûjû ù\g iûeû ^ûeú @]ôKûe I Mbð_ûZ @]ôKûe ^òcù« ~ûZâû Kfûö Zû _eahð bû^þùKûbe Iùc^þ ùjfþ[ KùfKþUòb ^ûeúe ÊûiÚý ~^Ü Gaõ ^ûeú _eòPûkòZ PòKòiôûkd _ûAñ GKûVò ùjùf aòõg gZû±úùe ùicû^ue ùcøkòKZû _ûAñ \êA RY ùfûKùfûP^Kê @ûiòùfö ùicûù^ ùjùf ‘\ò ùiùKŠ ùiKè’ (1949)e ùfLôKû iòùcû^ Wò aòbùeûe I ‘`òùcfþ dê^êP’ (1970)e ùfLôKû ùRcûð^ Mâòeö _ezZú _ìað ùgâYú @ù_lû iàeYúd [ôfû Cbd ùfLû jé\d Ægðú I KkûcôK [ôfûö ùReþcû^þ Mâúeþ ùjCQ«ò K^ýû Gaõ Zûu ùfLû ùjCQò ^ûeúaû\e \ßòZúd Zewe @õg aòùghö Mâúeþ aògßûi Keê[ôùf ù~ ^ûeúcûù^ ·jóùf Zûu Rúa^ ùg÷kú _eòa©ð^ Keò_ûeòùaö ZéZúd Zew ^ûeúaû\ 1980 I 1990 e _â[c bûMùe a‰ð, ùgâYú @ZòKâc Keò RúaZ©ß @ù_lû iõÄéZò C_ùe @]ôK MêeêZß ù\fûö ‘^ûeú’ I ‘fòw’ C_ùe MêeêZß ù\C[ôaû C©e- @û]ê^òK ^ûeúaû\úcûù^ ZéZúd Zewe @«bêðqö _½òc bûMùe KòQò aýqò iciûcdòK ^ûeúaû\ú _ea©ðú ~êM K[û Kjòùf ~ûjûKò icZûaû\ú icûR \ßûeû ^ûeú-_êeêhuê icû^ @]ôKûe iêù~ûM C_ùe @û]ûeòZ [ôfûö ùi ~ûjû ùjC^û KûjóKò Gjòiaê aòhd _âZò aòùeû]ûbûi ù\Lû~ûA[ôfû ù~ùjZê ZéZúd Zewe ^ûeúaû\úcûù^ GK @ic _é[ôaúùe iõMâûc Rûeò eLô[ôùfö Gjû c¤ bûeZ ùlZâùe iZý @ùU ~ûjû _ea©ðú aòbûMùe @ûùfûPòZ ùjaö 1.7 bûeZúd ^ûeúaû\ @]ôKeê @]ôK ^ûeúcûù^ ùicû^ue @]ôKûe I K©ðaý i´§ùe iùPZ^ ùjaû _ùe bûeZùe _â[c ^ûeú @ûù¦ûk^ iwV^ùe ijù~ûM Kùfö ‘^ûeúaû\’ aû ‘ù`cò^òRc’ bûeZúd _éÂbìcòùe _âû«úd Éeùe iúcòZ [ôfû ~\òI IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 9  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 Gjûe _âbûa ù\g iûeû @^êbìZ ùjûA[ôfû I _ea©ðú _~ðýûdùe aWÿ ]eYe ^ûeú @ûù¦ûk^e iêZâ_ûZ ùjûA[ôfûö ^òŸòðÁ bûaùe eûRù^÷ZòK ùlZâùe ^ûeúcûù^ RûZúd Êû]ú^Zû @ûù¦ûk^ùe bûMù^A ùicû^ue C_iÚòZò aRûd eLô[ôùfö _é[ôaú iûeû ‘\ßòZúd fòw’e C\ýcùe aòbò^Ü aÉêMZ, @YaÉêaû\ @icû^Zû I iÚû^, ùgâYú, fòw, RûZò, ]cð, a‰ðKê _âbûaòZ Keê[ôaû aòbò^Ü Ée i´§ùe ^ûeú @ûù¦ûk^ Kâòdûgúk ùjûA CVòfûö ~êM ~êM]eò ^ûeúcûù^ aòbò^Ü @icû^Zû e iûc^û KeòQ«òö NùeûA Éeùe _âZòùeû] ijòZ iûaðR^ú^ Éeùe ^ûeúcûù^ iõMVòZ ùjûA _ûeòQ«òö Zew ^ ùjùf c¤ @^ý ^ûeú @ûù¦ûk^ _eò bûeZe ^ûeú @ûù¦ûk^ Zòù^ûUò Éeùe aòbq ùjûAQòö bûeZùe C^aòõg gZû±úe \ßòZúdû¡ðùe ^ûeúaû\ @ûù¦ûk^e _â[c Éee @ûe¸ ùjûA[ôfû ù~ùZùaùk iûcûRòK I ]ûcðòK iõÄûe ^ûeú aòKûg I fòwMZ icû^Zû C_ùe MêeêZß ù\A[ôfûö \ßòZúdÉe 1920 ciòjûùe @ûe¸ ùjfû ù~ùZùaùk ^ûeú iciýûe icû]û^ _ûAñ iõMVòZ ùjûA[ôfûö Gjò Ée RûZúdZûaû\ú @ûù¦ûk^ ijòZ iõMVòZ [ôfû I Cbd cògòaû_ùe bûeZúd ^ûeúMY ^ûeúaû\ _âZò @ûKhòðZ ùjaûùe fûMòùfö Gjò icdùe cêLý ùa÷gòÁýZû [ôfû ^ûeú ù^Zâú I ^ûeú iõMV^e bìcòKûö ZéZúd Ée @ûù¦ûk^ Êû]ú^Zû _ùe aòùgh Keò 1940 ùe @ûe¸ ùjûA[ôfû ù~ùZùaùk RûZò-MV^ _âKâòdû @ûe¸ ùjûA[ôfûö @^ý Ée ~ûjûKò C^aòõg gZû±úùe @ûe¸ ùjûA[ôfû ù~ùZùaùk ^ûeú i´§ùe ùg÷lòK MùahYû @ûe¸ ùjûA[ôfû Gaõ Gjû @icû^Zû I ùM÷ûYZß aòùeû]ú iõ_KòðZ [ôfûö Êû]ú^Zû _ea©ðú \égý: bûeZúd _éÂbìcò _½òc ACùeû_þ I @ûùceòKû _eò bûeZùe c¤ aòõg gZû±úe _â[c bûMùe ùjûA[ôaû ^ûeúaû\ú @ûù¦ûk^ \ûaò _ìeY _ùe ^òùÉR ùjûA~ûA[ôfûö _ea©ðú icdùe ^ìZ^ ^ûeúaû\ @ûù¦ûk^e aòKûg NUò[ôfû ~ûjûKò iciûcdòK CMâaû\ ijòZ iõMVòZ ùjûA[ôfûö 1960 I 1970e _â[c bûMùe CMâaû\ú @ûù¦ûk^ _äûaòZ ùjûA[ôfû ~ûjûKò QûZâ @ûù¦ûk^, gâcòKcû^ue aò_äa Gaõ @û\òaûiú RûZò aòùeû]ú @ûù¦ûk^ ijòZ iõ_éq [ôfûö G MêWÿòK ù^÷ZòK cìfýùaû] @û]ûeòZ Mû§úd icûRaû\úcûù^ Êû]ú^Zû _ea©ðú bûeZùe _â[c ^ûeú @ûù¦ûk^ iõMVòZ Keò[ôùfö G[ôùe C©e bûeZe ^ògû^òaûeY @ûù¦ûk^, \ê^ðúZò aòùeû]ú @bò~û^ I C_ùbûqûu _\ùl_ iûcòf [ôfûö _½òc bûeZe ^ûeú gâcòK iõMV^ c¤ iûcòf [ôfûö ùKøZêjke aòhd ù~ Gcû^u c¤eê ùKjò IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 10  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ùicû^ue @ûù¦ûk^Kê ^ûeúaû\ú ùaûfò @ûLýû ù\A^ûjû«ò Kò ^ûeú ^ò~ðýûZ^ûe iò¡û« C_iÚû_^ Keò^ûjû«òö G MêWÿòK @ûùMA [ôfûö 1975ùe cûIaû\ú Z[û aûcaû\ú iõMV^eê aûjûeò[ôaû \êAUò ^ûeú ùMûÂú \ßûeû-^ûeú _âMZòwcú iõMV^ (POW) jûA\ûeûaû\ ^ûeúagýZû I RûZò aòùeû]e Gùwùfiò@û^þ aòùgähY Keò[ôùfö Jewûaû\e icû^Zû _ûAñ ^ûeú ù~û¡û fòMþ @ûùeû_ Keò[ôfû ù~ ]cðúd _êÉK MêWÿòK ^ûeú I ^òcÜRûZòe ùfûKcû^uê agýZû ÊúKûe KeòaûKê aû¤ Keò[ôfûö ~\òI 1975ùe Reêeú Kûkú^ _eòiÚòZò ùNûhYû _ùe aòbò^Ü @ûù¦ûk^e aòeZò NUò[ôfû Z[û_ò iò¡û«MZ @ûùfûP^û \éXÿZe ùjûA[ôfûö 1977 ciòjûùe ù~ùZùaùk Reêeú _eòiÚòZò CVò[ôfû aòbò^Ü ^ûeú ùMûÂú MVòZ ùjûA[ôfûö Gcû^u c¤eê @]ôKûõg ùMûÂú cê´ûA, \òfäú, ùP^ÜûA, _êù^, _ûUYû I @jc\ûaû\þùe Kû~ðý Keò[ôfûö ~\òI ùicû^u c¤ùe ùckKò icû^Zû ^ [ôfû Z[ûaò ùijò iõMV^ MêWÿòKe i\iýcûù^ ijeû*ke gòlòZ c¤aò© _eòaûeeê @ûiò[ôùfö ùicû^ue ]ûeYû[ôfû ù~ ùicû^ue @ûagýKZû Meòa ^ûeúcû^ue @ûagýKZûVûeê bò^Ü [ôfûö Gjò ^ûeú ùMûÂúùe iaê aMðe ^ûeúcûù^ iûcòf [ôùfö Gjò icdùe ^ûeú ^ò~ðýûZ^û, ^ûeú Êû]ú^Zû iõ_Kðùe ZKð- @ûùfûP^û Pûfò[ôfûö HZòjûiòK \éÁòùKûYeê 1960 \gKe ùgh bûMùe ùjûA[ôaû cûIaû\ú aòù\âûj I Gjûe \c^ (1970) eê aògßûi ùjûA[ôfû ù~ icûRe aò_äaûcôK eê_û«eúKeY i¸a- @û\ò aòbò^Ü @Zýû·eòZ ùMûÂú ù~còZòKò @û\òaûiú, ^òù¿iòZ RûZòe cjòkûcûù^ _â[ùc iõMVòZ ùjùaö aòbò^Ü ^ûeúùMûÂú Gjò _âgÜe iûc^û Keò[ôùf Kò_eò ^ûeúcûù^ iõMVòZ ùjûA_ûeòùa I _âZò^ò]ôZß Keò_ûeòùaö iû]ûeY bûa^û [ôfû ù~, c¤aò© ùMûÂúe bìcòKû ùjfû ùKak ^ûeúcû^ue @Zýû·e C_ùe iùPZ^Zû iéÁò ^Keò gâcòK I @û\òaûiúcû^u @Zýû·e i´§ùe iùPZ^ Keòaû aòÉûeòZ Xÿwùe KjòaûKê Mùf \êAUò bò^ÜcZ _âKûgòZ ùjûA[ôfûö _â[c [ôfû icûRaû\ú ^ûeúMY gâcòK iõMV^ I aò_äaú ùfûK iõMV^ ijòZ jûZ còkûAaû CPòZö iûcûRaû\ú ^ûeúMY icûRaû\ú ^ûeúaû\ú iò¡û«e aòKûg Keò_ûeò[ôùfö \ßòZúd cZ [ôfû ù~ Gjò Kû~ðýKâcMêWÿòK cêLýZü _âaé©ò bûaùe iõMVòZ ùjûA[ôfûö G[ôeê aêSû_ùWÿ [ùe ^ûeúaû\ú @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjfû _ùe Gjû _âûKéZòK bûaùe aýûù_ I ajêcêLú Xÿwùe _âKûgòZ ùjûA[ûGö Gjò \êA iÚòZò i©ûjú^ I eêPòjú^ ^ [ôfûö _â[c cZaû\úcûù^ iKâúd IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 11  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 [ôùfö ùicûù^ @^êba Keò[ôùf ù~ Gjò iõMV^ MêWÿòKe ^ûeúaû\ú \ûaò C_iÚû_^ _ûAñ iÚû^ I icd @Qòö @^ýcûù^ iõMV^ MêWÿòKùe iûcòfþ ùjûA ^[ôùfö ùicûù^ @^êba Keò[ôùf ù~ Êû]ú^ ^ûeú iõMV^ @ù_lû i§ò iÚû_^ Kùf Kcþ fûb_â\ ùjaö @]ôKûõg ^ûeú ùMûÂú \êA _âKûee cZKê ic[ð^ Keê[ôùfö ùicûù^ gâcòK ùMûÂú, @û\òaûiú, RûZò aòùeû]ú iõMV^ ijòZ iµKð iÚû_^ Kùf I aòbò^Ü iciýû C_iÚû_^ ijòZ ^ûeú ^ò~ðýûZ^û i´§ùe ~êqò ZKð Kùeö 1980e _â[c bûM _~ðý« @]ôKûõg ùMûÂú jêMêkû ejòùfö 1978ùe cê´ûAùe @^êÂòZ i¹òk^úùe icûRaû\ú ^ûeúaû\ú cûù^ [ôùfö ùicû^ue _eòPd @û*kòKZû @û]ûeòZ [ôfû- ‘cê´ûA ùMûÂú’- ‘\òfäúùMûÂú’- _âbéZòö 1979-80 iê¡û aòbò^Ü ^ûeú ùMûÂú I @bò~û^ bûeZ iûeû @ûe¸ ùjûA[ôfû ~ûjûKê ù~øZêK, jZýû, _êfòiþ ]hðY, ^ûeú gâcòKu iõNúKeY _âbéZò iciýû i´§ùe Kû~ðý Keòaûö ù~øZêK jZýû I _êfòiþ ]hðY aòùeû]ùe @bò~û^ i´û\_Zâe ¤û^ @ûKhðY Keò[ôfûö Gjû ùfûKcû^ue @ûùfûPý aòhd [ôfûö 1979 ciòjûùe \òfäúùe ù~øZêK jZýû aòùeû]ú @bò~û^ @ûe¸ ùjûA[ôfûö _â[cKeò ù~øZêK R^òZ céZêýKê @ûZàjZýû @ûLýû \ò@û~ûA[ôaû NUYûKê jZýû I a]ìù_ûWÿò ùaûfò KêjûMfûö _â[c Keò _eòaûee NùeûA _eòie ùfûKùfûP^Kê @ûiòfû I ^ûeú ^ò~ðýûZ^ûe ùK¦â bûaùe aòùaPòZ ùjfûö iûaðR^ú^- NùeûA aòbûR^Kê ù~øZêK R^òZ jZýû _ûAñ \ûdú ejê[ôaû ùfûKcû^u Méj aûjûùe ]ûeYû ù\A[ôaû ^ûeúùMûÂú \ßûeû bwû ~ûA[ôfû I eûÁâ Z[û ibý icûRe jÉùl_ _ûAñ \ûaò Keû~ûA[ôfûö ùKøZêjke aòhd ù~ ^ûeúaû\úcû^u ijòZ iÚû^úd aûiò¦ûcûù^ c¤ ù~ûM ù\A[ôùfö bûeZúd ^ûeúaû\úcûù^ GK aò\î_ûcôK _âKâòdûe @ûaòÃûe Keò[ôùf- ~ûjû\ßûeû @ûù¦ûk^ gqò iõMâj Keòaûùe i`k ùjûA[ôfûö Kò«ê Gjû GK icdùe @aeê¡ c¤ ùjûAMfûö 1980e _â[c bûMùe ^ûeú @ûù¦ûk^ G_eò bûaùe aé¡ò _ûA[ôfû ù~ ÊdõPûkòZ ^ûeúaû\ ùMûÂúMêWÿòK @ù^K ùiâûZe @õg aòùgh ùjûAMùfö aòbò^Ü \kMêWÿòK ^ûeúaû\ú @ûù¦ûk^ùe ù~ûM ù\ùfö icûRaû\ú, iûcýaû\ú \kMêWÿòK ajêk bûaùe Kâúdûgúk ùjùfö ^ûeú iciýûùe @ûMâj aòbûRòZ ùMûÂú I CMâ @ûù¦ûk^Kûeúcû^u \ßûeû c¤ ù\Lû~ûA[ôfûö 1977 ciòjûùe icûRaû\úcûù^ ^ûeú iõMV^ Keò[ôùf ~ûjû R^Zû \k ijòZ ija§òZ [ôfûö Kò«ê 1978 eê 1980 c¤ùe ùicû^ue Kû~ðýKâc KeòaûKê IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 12  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 fûMòfû, Kò«ê 1980-81 ùe ùicû^u Kû~ýðùg÷kú @ûùaMjú^ [ôfûö cûKèðaû\úcûù^ c¤ ^ûeú @ûù¦ûk^e iûc[ðý @^êba Kùfö 1972ùe Mû§úaû\ú- icûRaû\ú iõNe @ûcô^ò~êq ^ûeú iõMV^ @jc\ûaû\ùe @ûe¸ ùjfûö 1970e ùgh _~ðýûdùe ùiIßû (SEWA) e iõ_âiûeY ùjûA[ôfû ù~Cñ[ôùe Kò icaûd icòZò MêWÿòK iûcòfþ [ôùfö 1980 iê¡û ù\g iûeû Gjûe gûLû MêWÿòK ùLûfò iûeò[ôfûö 1970 \gKe ùghbûM I 1980\gKe _â[c bûMùe MVòZ Kû~ðýeZ ^ûeú iõMV^ MêWÿòK ùLûfò iûeò[ôfûö ù~CñVò aòbò^Ü ]ûeûe ^ûeúcûù^ iûcòfþ [ôùf Kò«ê ùiIßûVûeê _é[Kþ [ôfûö ùicûù^ ^ûeúaû\úcû^u Vûeê \ìeZû elû Keò[ôùfö ùicû^ue Kû~ðýùlZâKê lcZû _ûAñ aýajûe Keòaû Pûjêñ ^ [ôùfö ùi[ô_ûAñ ^ûeúaû\ú ùMûÂúu C\ýc iÚû^úd @*kùe iúcûa¡ ùjfûö ijeû*k C_û« @*kùe Kûc Keê[ôaû ^ûeúcûù^ iûcòfþ ùjùfö CMâ icûRaû\ú QûZâ @ûù¦ûk^ùe ^ûeúaû\ú Pò«û]ûeû _âZò @ûMâj _eòfòLôZ ùjûA[ôfûö ~ûjû c¤ MêReûUe eûRý aòùeû]ú @ûù¦ûk^e @õg aòùgh [ôfûö Gjû c¤ 1970e ùghbûMùe aòjûee GK Ròfäûùe Rcò _ê^ðMV^ @bò~û^ PkûA[ôfûö bûeZúd ^ûeúaû\ú @ûù¦ûk^ iõMV^ I Kû~ðýicêje icûjûe [ôfûö Gjû aòbûR^ _âKâòdû ù\A MZò Keò[ôfûö aògßûi Keû~ûG ù~ ^ûeúaû\ aýqòMZ iõjZò C_ùe @û]ûeòZö Gjû \ßûeû @ù^K ^ûeúaû\úcûù^ ^ûeúaû\e @û]ûe C_ùe _âgÜ CVûAQ«òö _êùað ^ûeú @bò^ÜZûe iû]ûeY C_ùe MêeêZß \ò@û~ûC[ôfûö ù~Cñ[ôùe eûRù^÷ZòK bò^ÜZû [ôfûö G_eò Xÿwùe bò^ÜZûKê icÁòMZ Keû~ûA _ûeòa^ûjóö GKZû _ûAñ @ù^ßhY `kjú^ @ùUö iaê ù\ûh-\êaðkZûKê fêPûAaû _ûAñ ùPÁû Keû~ûAQòö Gjû aòbò^Ü Xÿwùe @ûù¦ûk^ C_ùe _âbûa _KûAQòö ^ûeúaû\ I _eòùag, ÊûiÚý, iûõ_â\ûdòK aòùeû]ú, RûZò aòùeû]ú @ûù¦ûk^ c¤ùe iõ_Kðùe GK ^ìZ^ C_û\û^ ù\LûMfû ~ûjû ù\giûeû \éXÿúbêZ ùjaûùe fûMòfû I @ûù¦ûk^ c¤ùe ^ìZ^ iò¡û« \òMùe @Mâie ùjfûö 1.8 iûeûõg Gjò GKK @û_Yuê _û½ûZý I bûeZúd _eòù_âlúùe ^ûeúaû\ iõ_Kðùe iõ_ì‰ð ]ûeYû ù\AQòö ~\òI ^ûeúaû\, _û½ûZý ù\ge ^ûeú @ûù¦ûk^eê @ûe¸ ùjûA[ôfû- bûeZe eûRù^÷ZòK, @[ðù^÷ZòK I iûcûRòK ùlZâùe icû^Zû I IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 13  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 @]ôKûe iõ_KòðZ iùPZ^Zû c¤ _âZò`kòZ ùjûA[ôfûö ^ûeúaû\e baòhýZ @Qò Kò ^ûjó Gjû Zûe flý CùŸgý jûif Keò_ûeòa Kò? Gjû _ùe aòbò^Ü _âKûee ^ìZ^ ^ûeúaû\Vûùe jó @Qòö Gjò iZýZûeê RYû_WêQò, ù~ ù~ùZùak _~ðý« ^ûeúcû^ue iciýû ejò[ôa, ùiùZ\ò^ ~ûG ^ûeúaû\e _âûiwòKZû ejò[ôaö 1.9 g±ûakú iõù`âR - ùbûUþ ù\aûe @ûA^MZ @]ôKûe _ò.I.Waþfê (POW) - ù_âûùMiòbþ @eMûAù^Ri^þ @`þ I ùc^þ (^ûeúcû^ue _âMZò Kcðú @^êÂû^) ùiIßû (SEWA) - ùif`þ Gcþ_þùfûGWþ I ùc^þ @Mðû^ûAùRi^þ, @ûcô ^ò~êqò ^ûeú iõMV^ö 1.10 @û\gð _âgÜûakú 1. ^ûeúaû\e iõmû ^òeê_Y Ke I ^ìZ^ ^ûeúaû\ iò¡û«e _éÂbìcò iõ_Kðùe @ûùfûP^û Keö 2. ^ûeúaû\ GK @ûù¦ûk^ Kò? C_~êq C\ûjeY ijòZ aêSû@ö 3. ^ûeúcû^u _âgÜ iõ_Kðùe ^ûeúaû\ ùKcòZò Kû~ðý iõ_û\^ KeòQò- @ûùfûP^û Keö 4. _û½ûZý ù\g I bûeZùe ^ûeúaû\e KâcaòKûgKê Zêk^û Keö 1.11 ijûdK Mâ^ûÚ akú Basu, Amrita (1999). (Ed.). The Challenge of Local Feminisms: Women‟s Movements in Global Perspective. Kali for Women: New Delhi. Chaudhuri, Maitrayee (2004). (Ed.). Feminism in India, Issues in Contemporary Indian Feminism. New Delhi: Kali for Women and Women Unlimited. IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 14  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 Forbes, Geraldine (1999). Women in Modern India. Cambridge: University Press. Hewitt, Steve (2009, September). „Clandestine Operations: The Vancouver Women‟s Caucus, the Abortion Caravan, and the RCMP‟. The Canadian Historical Review, 90(3), 463-495. Jayawardena, Kumari (1986). Feminism and Nationalism in the Third World. London: Zed Books & New Delhi: Kali for Women. Matthews, Jean. V. (2004). The Rise of the New Woman- The Women‟s Movement in America (1875-1930). The American Ways Series. Ivan R. Dee Publishers. Mitchell, Juliet. & Oakley, Ann (1986). (Eds.). What is Feminism? Pantheon Books. Walter, Natasha (1998). The New Feminism. London: Little Brown & Company. West, Rebecca and Marcus, Jane (1982). „Mr Chesterton in Hysterics: A Study in Prejudice‟, The Clarion (14 Nov 1913). Transcribed by Ted Crawford, reprinted in The Young Rebecca: Writings of Rebecca West 1911-17. New York: Viking Press. Moi, Toril (1999). What is a Woman and Other Essays. New York: Oxford University Press. Showden, Carisa R. (2009). „What is Political about the New Feminisms?‟. Frontiers: A Journal of Women Studies, 30 (2), 166-198. „The Gospel of Life‟. Retrieved March 25, 1995 from www.vatican.va/ evangeliumvitae. IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 15  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 GKK-2: fòw ( The Sex) Gaõ fòw i´§úd (Gender) aòhd MV^ 2.1 _V^e CùŸgý 2.2. C_Kâc 2.3 Èú-_êeêh ùb\ I fòw i´§ùe _êaðû_e iµKð @¤d^ 2.4 Èú-_êeêhùb\- fòw aýaiÚû 2.4.1 fòwe ajêcêLú bìcòKû 2.4.2 Èú _êeêhùb\- fòw- \ßòMêY/ \ßòÉee icûùfûP^û 2.5 fòwe \ߦûcôK \òM 2.6 iûeûõg 2.7 @û\gð _âgÜûakú 2.8 ijûdK Mâ^ÚiìPú 2.1 _V^e CùŸgý @û_Y Gjò _eòùz\ @¤d^ Kfû _ùe  Èú _êeêh ùb\ aýaiÚû iõ_Kðùe iò¡û«e iõmû ^òeì_Y Keòaûe  fòwe aòbò^Ü bìcòKû I iûcûRòK Xÿû*û a‰ð^û Keòaûùe  geúe iõ_KòðZ Èú _êeêh ùb\- fòwKê aêSòaûùe  Èú _êeêh ùb\- fòw \ßòMêYZû \ßòÉeZûe ^ûeúaû\ú icûùfûP^û a‰ð^û Keòaûùe ic[ð ùjùaö  cûKèð iùcZ @ù^K Z©ßaò\þcû^u ùfLûKê @û]ûe Keò `âGWþ Gaõ ^éZ©ßaò\þ Käû^ûWÿ ùfbòÁûCiþ I ùMdf eaò^þ Kjò[ôùf ù~ Èú _êeêh ùb\ Gaõ fòw aýaiÚû ùjCQò GK aù¦ûaÉe icûjûe @ùU ~ûjû \ßûeû GK icûR ùR÷aòK ù~ø^ZûKê cû^aúd Kû~ðýKkû_e _eòcûYùe eê_û«eòZ Keò_ûùe ù~Cñ[ôùe ù~ø^MZ @ûagýK _êeY ùjûA_ûùeö (eêaò^þ, 1974, _é- 159) IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 16  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 2.2 C_Kâc C^aòõg gZû±úùe ^ûeúaû\e @bêý\d ùjaû_ùe _û½ûZý ù\g I bûeZúd C_cjûù\gùe ^ûeúaû\e aòKûg NUòQòö Gjò _eòùz\ùe Kò_eò Èú- _êeêh ùb\ I fòw bò^Ü @ùU I G iõ_Kðùe KY ZKð ejòQò ùi iõ_Kðùe @^ê¤û^ Keû~òaö @û_Y c¤ Gjò Z[ý Kò_eò ùfûKùfûP^Kê @ûiòfû ùi iµKðùe RûYòaû ij fòwMZ ùa÷hcýùe ùi MêWÿòKe cj©ß iµKðùe mû^ _ûA_ûeòaùaö Gjò _eòùz\ @û_Ycû^uê aýaiÚû bûaùe Èú-_êeêh ùb\ I fòw ij _eòPòZ KeûAaö fòwe bìcòKû, Èú-_êeêh ùb\ \ßòMêYZû \ßòÉeúdZûe \ߦ ù\Lûù\AQò I ^ûeúe fòwúKeY Kò_eò jêG ùi iµKðùe RûYò _ûeòaûö 2.3 Èú-_êeêh ùb\ I fòw i´§ùe _ìaðû_e iµKðùe @¤d^ Èú-_êeêhùb\ I fòw c¤ùe _âùb\ aòhdùe @ûMeê Kêjû~ûA^ûjóö AõeûRú K[ôZ _é[ôaúùe Èú-_êeêhùb\ I fòw c¤ùe _âùb\ ùjCQò ^ûeúaû\e RYûgêYû eì_ö @û_Y KòQò cûZâûùe c¤ [ùe ^ûeúaû\ iõ_Kðùe _eòPòZ ùjûAMùf iaê Z[ý-iò¡û« iµKðùe RûYò_ûeòùaö ùMûUòG Éeùe \êA Z[ý c¤ùe _âùb\ \gðûAaû ijRö Èú-_êeêh ùb\ Kjòùf _êeêh I Èú c¤ùe [ôaû ùR÷aòK _û[ðKýKê aêSûGö @^ý _lùe fòw Kjòùf ~ûjû @ûcKê ‘^ûeú’ @[aû ‘_êeêh’ KeûGö Gjû GK iûcûRòK I iûõÄéZòK _âKâòdû ~ûjû @[ðù^÷ZòK I eûRù^÷ZòK Xÿû*û ijòZ RWÿòZö ùi ~ûjû ùjC^û KûjóKò Gjò _eòùz\ Èú- _êeêhùb\ I fòw aòhdùe RûYòaûùe ijûdK ùja I ^ûeúaû\ú iò¡û«ùe ZKð_ì‰ð aòhd i´§ùe RûYòùjaö _â[ùc @ûi«ê flý Keòaû ù~ Kò_eò Èú-_êeêh ùb\ I fòw g±/ _\ AõeûRú bûhûùe ejòQòö @ûC ùKøYiò bûhûùe RúaMZ I iûcûRòK _û[ðKýKê \gðûAaû _ûAñ \êAUò _\^ûjóö Èú-_êeêhùb\- fòw _âùb\ @ûùc @ûMeê @ûùfûP^û Keò[ôaû _êeêh _â]û^ icûReê bò^Ü @ùU ù~Cñ[ôùe @^êaû\ Keòaûe @iêaò]û ^ûjóö ‘Rúa^Z©ß’ I ‘iûcûRòK’ c¤ùe _âùb\ @ûjêeò ùagú Xÿwùe Keû~ûAQòö ^ûeúaû\úcû^ue iò¡û«úKeYùe Gjò \êA _\e bêcòKû ejòQòö @ûi«ê ‘Èú_êeêh ùb\’ I ‘fòw’ Gjò \êA _\ aû g±e _éÂbìcò iõ_Kðùe RûYòaûö Èú-_êeêh ùb\Kê _êeêh I ^ûeú bûaùe aýajéZ ùjaûe \úNð AZòjûi ejòQò (ù~ø^Kâòdû aýZúZ) Pò«ûKe«ê Kò_eò Gjò _\ IfþùÁû^þKâû_Uu ‘bòŠòùKi^þ IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 17  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 @`þ Iùc^þ’ ùe aýajéZ ùjûAQòö CfþùÁû^þKâû`Uþ _êeêhVûeê ^ûeúKê _é[Kþ Keòaû _âKâòdûKê icûùfûP^û Keòaû _ûAñ ‘Èú-_êeêhùb\’ _\e aýajûe KeòQ«òö IfþÁâ^þKâû`Ö aògßûi Keò[ôùf ù~ ^ûeúcûù^ \êaðk aMð bûaùe fûkòZ _ûkòZ ùjûA[ôùf- @_e_lùe _êeêhKê ~êqò~êq Pò«û Keòaûe I eûRù^÷ZòK Kû~ðý Keòaûe lcZû \ò@û~ûA[ôfûö `âû^èe ^ûeúaû\ú iûAùcû^þWò aòeùbûGeu ePòZ ‘\ò ùiùKŠ ùiKè’ Kê aòPûeKê ^ò@û~ûC ~ûjû icûRùe I AZòjûiùe ^ûeú ^ò~ðýûZ^û iõ_Kðùe GK KûkRdú ùfLû @ùUö ùZYê ^ûeúaû\ú Pò«û]ûeûe AZòjûiùe @ûù¸cûù^ Gbkò ùKùZK aýqòZßKê _ûAQê ù~Cñcûù^ ùR÷aòK Èú- _êeêh ùb\ I iûcûRòK fòw iµKðùe _û[ðKý \gðûAaûùe ùKøYiò KûeY ùLûRò _ûA^ûjû«òö ùicûù^ ‘Èú-_êeêh ùb\’ aû Sex Kê ~êqò ZKð Keòaûùe aýajûe KeòQ«òö ‘fòw’ g± _\e bò^Ü AZòjûi ejòQòö Gjò g±e C_ô©ò aûKýeY I bûhû Z©ßùe ùjûA[ôfû ~ûjûKò ùMûUòG bûhûùe aòbò^Ü fòwKê \gðûC[ôfûö jò¦ú bûhûùe ‘ùPøKò’ Èú fòw bûaùe I iì~ðý _ìfòw bûaùe aýajéZ jêGö Gbkò bûaùe aòbò^Ü bûhûùe aòbò^Ü Xÿû*ûùe ‘fòw’ g±e aýajûe ùjûA[ûGö Rcðû^ú I ù`â* bûhûùe ù~bkò akò bûaùe ‘fòw’e C_iÚû_òZ ùjûAQò, ùibkò bûaùe AõeûRú bûhûùe aýajûe ùjûA^ûjóö bûeZúd bûhû MêWÿòKùe ‘fòw’ C_iÚû_^ûùe bò^ÜZû _eòflòZ jêGö _â[c Keò 1950 ciòjûùe icûR aòmû^úcû^u ijòZ @ûùceòKûe cù^ûaòmû^úMY cYòhe _eòPd _ûAñ ‘fòw’ Kê aýajûe Keò[ôùfö ùi \éXÿ bûaùe _êeêh I Èúe ùR÷aòK ]ûeYû c¤ùe _âùb\e ùeLû UûYò[ôùf (ù~_eòKò R^ù^¦âòd _âùb\, MêYiêZ _âùb\, jeùcû^þ _âùb\) Gaõ ù~Cñ Xÿwùe aûkòKû, _êêeêh Èú PòjÜU Keû~ûG ùibkò Gjò cù^ûaòmû^úcû^u c¤eê ùKùZK ~êqò Ke«ò ù~ GK ^òŸòðÁ geúeùe ùKCñ ùR÷aòK flY ejòQò Zûjû cû^ýZû eùL ^ûjóö ‘ae’ GK gògê _eòùag \ßûeû Kò_eò icûR I _eòaûe \ßûeû iûcûRòK ùjûA_ûeêQò Zûjû MêeêZß_ì‰ðö 2.4 Èú-_êeêhùb\ - fòw aýaiÚû 1970 ciòjûùe ùR÷aòK ùb\ I iûcûRòK fòwe _âùb\Kê ^ûeúaû\úcû^u \ßûeû PòjÜU Keû~ûA[ôfûö 1974ùe ùMdfþ eêaò^þ Zûu _âa§ùe Èú-_êeêhùb\ I fòw aýaiÚû iµKðùe aêSûA[ôùfö eêaò^þ ^ûeú IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 18  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ^ò~ðýûZ^û iµKðùe ùKùZK ~êqò~êq \ûaò C_iÚû_^ Keò[ôùfö @ûùc ^ûeúaû\ú ùjûA[ûC Kò Zûe aòùeû]ú ùjûA[ûC, ^ûeú ^ò~ðýûZ^ûe KûeY iÚòe Keòa @ûùc ùKCñ _âKûe icûR baòhýZ _ûAñ KÌ^û KeêQêö ~\ò @ûùc aògßûi Keê ù~ ÊûbûaòK bûaùe _êeêhcûù^ CMâ Êbûae I jòõiâ @U«ò Zûjûùjùf gûeúeòK bûaùe _êeêhe _âKéZò _eòa©ð^ aýZúZ @ûC ùKøYiò _^Úû ^ûjóö ~\ò @ûùc aò·e Keòaû ù~ ^ûeú ^ò~ðýûZ^ûùe icûR I @[ðù^÷ZòK iµKðùe KòQò i´§ @Qò, Zûjûùjùf Gjò iûcûRòK I @[ðù^÷ZòK Xÿû*û _eòa©ð^ Keò baòhýZùe icZûaû\ú icûR MV^e i¸ûa^û @Qòö Box 2.1 cûKèð `âGW Gaõ @ûù^Úãûù_ûùfûRòÁ ùKäûWþ ùfbò- Áâiþ, ùMf eêaò^þ _âÉûa ù\AQ«ò ù~, ‘fòw Gaõ fòwMZ’ aýaiÚû ùjCQò GK aýaiÚû ù~Cñ[ôùe GK icûR ùR÷aòK eì_û«e Keò[ûGö ù~û÷^Zû cû^a Kû~ðýKkû_e C_ôû\ùe Gaõ ù~û÷^ @ûagýKZûKê _ìeY Keòaûùe ijûdK ùjûA[ûGö (Rubin, 1974, p.159). eêaò^þu Z©ßùe _êeêh I Èúcû^ue ùR÷aòK _û[ðKý fòwúd aýaiÚûe _éÂbìcò MV^ Kùe ~ûjûe ùcøkòK Xÿû*û ùi eq iõ_Kðúd Z©ßùe iÚû^òZ Keò[ôùf (aòùgh Keò aòaûj aýaiÚû \ßûeû ^ûeú-_êeêh c¤ùe @\ka\k) Gaõ Kjò[ôùf ù~ Gjû G_eò ù~Cñ[ôùe _âûKéZòK _é[ôaúùe iûcûRòK aýaiÚûKê f\ò \ò@û~ûGö ù~ùjZê _êeêhcûù^ @\ka\k Keò[û@û«ò, _êeêhcû^ue @]ôKûe [ûG, Kò«ê ^ûeúcû^ue @]ôKûe ^[ûGö _êeêh I Èú c¤ùe @^ý GK _âùb\ ùjfû- gâc aòbûR^ ~ûjû\ßûeû KòQò Kû~ðý ^ûeúcû^uê I @ûC KòQò Kû~ðý _êeêhcû^uê \ò@û~ûAQòö eêaò^þ Kò_eò iûcûRòK aýaiÚû _âûKéZòK _û[ðKý C_ùe KòQò f\òù\AQò ~ûjûKò fòwúd _eòPd @ûYòQò ùi iµKðùe a‰ð^û KeòQ«òö _êeêhcû^u c¤ùe ^ûeú iêfbMêY I ^ûeú c¤ùe _êeêh iêfb MêYKê \c^ Keû~ûAQòö ùi c¤ @ûjêeò CùfäL KeòQ«ò Kò_eò Èú _êeêhùb\-fòw aýaiÚû _é[ôaúKê \êAUò ^òŸòðÁ ùMûÂú _êeêh-^ûeúùe aòbq Keòù\AQò I Kò_eò C_~êq iûcûRòKMY Gaõ icfòwú iõ_Kð ijòZ aòaûj cû¤cùe ùjûA_ûeêQòö KjòaûKê Mùf RùY C_~êq ^ûeú GK _êeêhKê aòaûj Keò_ûeòaö ùZYê Èú-_êeêhùb\-fòw aýaiÚû iµKðùe icûùfûP^û cìkK @^êgúk^, icûRKê ^ûeú-_êeêhue icû^Zû cû¤cùe aòKûg KeòaûKê ·jêñ[ôaû aýqòcû^u _ûAñ CŸòÁ Gaõ Gjû icfòwú iù¸ûM @ûù¦ûk^ aòùgähY Keòaûe IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 19  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 cû¤c ùjûA_ûeòaö Gùa ‘fòw’e ajêcêLú bìcòKû e @û]ûeùe Èú-_êeêh ùb\ I fòw i´§ùe ùagú RûYòaû @ûagýKö 2.4.1 ‘fòw’ e ajêcêLú bìcòKû @]ôKûõg ^ûeúaû\ú Z©ßaò\þcûù^ fòw I Èú _êeêhùb\ c¤ùe [ôaû _û[ðKýe fûb CVûA ~êqò KeòQ«ò ù~ icûRùe _êeêh I Èú c¤ùe fòw ^òeì_Y Zêk^ûùe ùR÷aMZ _û[ðKýe ùagú KòQò cìfý^ûjóö ù~ùZùaùk RùY gògêe R^à ùjCQò- @ûce _â[c _âgÜ ùjCQò- ‘_ê@ Kò Sò@?’- cû Kò_eò @Qò? ‘gògê Kò_eò @Qò’- GK[û _Peû ~ûG^ûjóö gògêe ùb\ ^òeì_Y ùjûAiûeòaû _ùe ^ûeúaû\ú I icûRaû\úcûù^ fòwúKeYe iûcûRòK _âKâòdû C_ùe ùRûe \ò@«òö _û½ûZý icûRùe ùMûfû_ú I ^úk K^ûKê gògêe ùb\ ùNûhYûùe aýajûe Keò[û@û«òö GK ùKøZêjke NUYû ùjCQò AõfŠùe GK gògêKê Sò@ ùagùe iRûA \ò@û~ûA[ôfû ZûKê ù~ùZùaùk a§ê Z[û _eòR^cû^uê ]eûA \ò@ûMfû- icùÉ ZûKê Sò@ _eò aýajûe Kùf I ùMf Kùfö ùiA gògêKê ù~ùZùaùk _ê@_òfû ùagùe iRûA \ò@ûMfû ZûKê ù^A @Zò[ô cûù^ SêfûAùf- ^·Aùf- @ûC Zû aû_û_eò aýajûe Keòaû ùaûfò Kjòùfö gògê C_ùe PòeûPeòZ ]ûeYû \ò@û~ûA[ûGö @ûùc bò^Ü Xÿwùe gògêKê iûcûRòKúKeY Keò[ûC ZûKê ùLkYû ù\aûùe, ùLkûAaûùe AZýû\òö ùKùZ RY ùQûU Sò@ KâòùKUþ ùLfò[û@û«ò? ù~ùZùaùk RùY ùQûU Sò@ ùLkYû a§êKùe ùLùk, @ûùc KûjòñKò Pò«ûùe _Wÿò[ûC? Gjò iaê NUYû aòbò^Ü fòwMZ _eòPd iéÁò Keò[ûGö MùahKcûù^ \ûaò Keò[û@û«ò ù~ ùR÷aMZ _û[ðKý @ù_lû fòw C_ùe MêeëZß ù\aûe \êAUò KûeY ejòQòö _â[c KûeY ùjfû ùKùZ cûZâûùe ^ûeú I _êeêhe bìcòKû @^êiûùe icûR I iõÄéZòùe bò^ÜZû ejêQò RûYòaûö \ßòZúdZü AZòjûie ]ûeûùe _eòa©ð^Kê jé\dwc Keòaûö ~\ò ^ûeúcû^u bìcòKû ùicû^ue ùR÷aòK eúZò C_ùe @û]ûeòZ, Zûjûùjùf @ûùc KûjóKò GùZ bò^ÜZû I _eòa©ð^e K[û KjêùQ? ùKùZK iek icûR ù~còZò GiþKòùcû I ù\gúd @ûùceòKúd ùMûÂúùe ^ûeú I _êeêh c¤ùe @icû^Zû ù\Lû~ûG ^ûjòñö @û`âòKûùe ^ûeúcûù^ Kéhò C_ôû\^ I aýaiûdùe cêLý bìcòKû MâjY Keò[û@û«òö bûeZúd iûcûRòK @û]ûeùe ^ûeúcû^uê _âû[còKZû \ò@û~ûG ^ûjóö ‘KéhK’ aû ‘Kòhû^’ Kjòùf ùKak _êeêhcû^uê jòñ aêSûGö ^éZ©ßaò\þ ùj^òeòUû cêe c¤ ùKùZK ùKøZêjk_ì‰ð C\ûjeY ù\AQ«òö aòbò^Ü iõÄéZò, HZòjûiòK iÚû^ùe _êeêhcû^u IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 20  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ùage ^òdc Kê aòPûeùe ^ò@û~ûA_ûùe? @R«ûe iÚû_Zý I KkûKê ù\L-KòG _êeêh KòG Èú Kjòaû KÁKeö G_eòKò _âûKþ gòÌûd^ AõfŠùe iûc«aû\úu ùag I @û·eYùe ^ûeú iêkbZû ù\Lû~ûGö Gbkò bûaùe ^ûeú I _êeêhe MV^ Z[û aòbûMúKeYùe bò^ÜZû I _eòa©ð^e _âcûY Keòaû _ûAñ ajêZ fòwMZ aòùgähY ùjûAQòö ùKùZK MùahK aòbò^Ü HZòjûiòK iàûeKú MêWÿòKùe fòwe _âZúK]cðú bìcòKû C_ùe MêeêZß @ûùeû_ KeòQ«òö MûGfþ eêaò^þ aòùghZü ^ûeúcû^u C_ùe MêeêZß @ûùeû_ Keò[ôaûùaùk @]ôKûõg aòùghY aòùghý aýajûe Keò fòwMZ Z©ßaû\úcûù^ _êeêh C_ùe MêeêZß @ûùeû_ Keò ^ûeúZß iõ_KðKê @û]ûe I _êeêhZße ]ûeYû ù\AQ«òö ùicûù^ cZ _âKûg KeòQ«ò ù~ ùKak icûR I AZòjûiùe iûcûRòK MV^Kê ¤û^ ù\aû ~ù[Á ^êùjñö icû^þ bûaùe _êeêhcû^ue iûcûRòK @û]ûeùe icû^ZûKê ¤û^ ù\aûKê _Wÿòaö aûÉaùe Gbkò iò¡û«aû\úcûù^ ^ûeúcû^ue bìcòKû Kò´û @Zýû·e C_ùe MêeêZß @ûùeû_ Keê[ôaû Z©ßKê icûùfûP^û Keò KjòQ«ò ù~ G[ôeê ùKak @iµì‰ð Qaò còkòaö Gjò _eòùz\ _ìaðeê @û_Y ^ûeúaû\ Z©ß i´§ùe @¤d^ Keò[ôùfö @ûC c¤ fòwMZ Z©ßaû\úcûù^ cZ _âKûg KeòQ«ò ù~ Kòbkò bûaùe cêLý-ùiâûZe bûaêKcûù^ ^ûeúcû^uê @\égý KeòQ«òö ù~CñVûùe fòw Kjòùf _êeêh I Èú iõ_Kð c¤ùe @icû^Zûe ]ûeû ù\Lû~ûGö ‘_êeêh’ I ‘Èú’ g±e @[ð i´§ùe Pò«û Keû~ûCö _êeêh g±Uòe @ù^K bûhûùe \êA _âKûee @[ð ejòQòö ù~Cñcûù^ ùR÷aMZ bûaùe _êeêhe flY]ûeú ùicû^uê _êeêh Kêjû~ûA[ûG (jò¦ú bûhûùe c¤ ‘cû^êh’ g±e Cbd @[ð ejòQòö a©ðcû^ ‘È’ g±e aòPûe Keû~ûCö Gjûe \êA _âKûee @[ð ^ûjòñö ù~Cñcû^ue Èú fòw @Qò, ùicû^uê ^ûeú Kêjû~ûGö (ùKùZK ^_êõiKcû^uê ^ûeúe @ûLýû ù\A[û@û«ò) Kò«ê ^ûeú RûZòKê icMâ ^ûeú RûZòùaûfò aêSû~ûG ^ûjóö jò¦ú bûhûùe @ûC GK ùKøZêjk C\ûjeY ùjCQò- ùQûU Sò@cû^uê ùaUû Kjòaûùe KòQò @iêaò]û ^ [ûG- KÌ^û Keû~ûC ùQûU _ê@cû^uê ùaUò Kjòùf KY @iêaò]û ùjaö @û_Ycûù^ ‘Mêµûcû^a’, ‘@û\òcû^a’ aû cYòh gqòe C\ûjeYe Pò«ûKùf RûYò_ûeòùa ù~CñVûùe ù_øeêhZß Kjòùf Cbd ^ûeú I _êeêhKê aêSûGö @û]ê^òK AZòjûiùe fòwMZ @iwZ ejòQò- _êeêhKê cò[ýû iûRò RcúKeY Keû~ûAQò I ^ûeúcû^uê aû\þ \ò@û~ûAQòö _âiò¡ C\ûjeY ùjCQò `eûiú aò_äaùe IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 21  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 iûað R^ú^ _êeêh I ^ûMeòKcû^ue iûaðR^ú^ @]ôKûe ùNûhYû i´§ùe Kêjû~ûA[ôfûö (`eûiú bûhûùe fòwMZ MV^ iVòKþ bûùa ùjûA[ûGö ‘ùf’ Kê _êeêh aòùghý I ‘fû’ Kê Èú aòùghýùe aýajûe Keû~ûGö Gjò ùNûhYû^ûcûùe ^ûMeòKZûKê _êfòwùe aýajûe Keû~ûAQòö ùZYê ù~Cñ ùNûhYû^ûcû, iûc« ùgâYúe @û]ô_Zý CVûAù\A iûaðR^ú^ @]ôKûe \ûaòKùe Zûjû aûÉaùe icÉuê @«bêðq Keò ^ûjóö iûaðR^ú^ @]ôKûeeê ‘^ûeú’ cû^uê aû\þ \ò@û~ûAQòö gâcòK ùgâYúcû^ue iµ©ò ^ûjóö ^ûeúaû\ú icûùfûP^ûùe ‘_êeêh’ Kò´û ‘ùi’ g±e iûaðR^ú^ \ûaò ùjûA @ûiê[ôfûö (GjûKê iõùgû]^ KeòaûKê ~ûA ‘ùi’ Kê Kò´û @[ðùe @ûC aýajûe Keû~ûC ^ûjó- ùPdûecýû^þ a\kùe ‘ùPdûe _ið^’ g±e aýajûe Keû~ûAQòö 2.4.2 Èú _êeêhùb\ - fòw \ßòMêY/ \ßòÉee ùKùZK icûùfûP^û fòwMZ iõ_Kð C_ùe @ù^K aòùghmû^ [ôaû aýqò _eòPòZ ùjûA[ôùf c¤ ùicû^uê icûùfûP^ûe i¹êLú^ KeòaûKê _WÿòQòö GK aòùgh ]eYe icûùfûP^û cêkK c«aý \ûgð^òK Z[û ^ûeúaû\ú dêWÿò[þ aUfeu ùfLûùe _âKûgòZ ùjûA[ôfûö Zûu icûùfûP^û RUòkûcôK Gaõ @ù^K ùfLûùe _âZò`kòZ ùjûAQòö aUfeu @^êiûùe ‘Èú _êeêhùb\ Gaõ fòw’- Gjò \êA _\e aýajûeùe GK iû]ûeY iciýû ejòQòö (1974ùe ùMd^þ eêaò^þ Zûu _âa§ùe c«aý ù\aû bkò) Zûu bûhûùe Èú _êeêhùb\ iÚòe[ôaû ùR÷aòK ibýZû ~ûjû geúee iÚòe @aiÚûKê aêSûG Gaõ iûcûRòK fòw \ßûeû @[ð RYû _Wÿò[ûGö GjûKê C_cû ù\A Kjòùf Gbkò ùja ù~ ù~còZòKò Èú _êeêh ùb\ ùjCQò geúe (gògêe ùb\ ^òeì_Y I fòw ùjCQò fêMû ~ûjû _ùe geúeùe \ò@û~ûG)ö ùi _âgÜ KeòQ«ò ù~ ~\ò aûÉaùe ^ûeúaû\ú I @^ý MùahKMY aògßûi Ke«ò ù~ ùR÷aòK Èú _êeêhùb\ ijòZ fòwe ùagò KòQò iµKð ^ûjó ùZùa @ûùc \êA _âKûe ùb\ Gaõ \êA _âKûe fòw K[û KûjóKò Kjê Gaõ _â[ùc Èú _êeêhùb\ Gaõ Zû_ùe ~ûA fòw K[û Kjêö Gjû iùZ ù~_eò Èú-_êeêh @û]ûe I fòw ùjCQò icûûRòK _âZòKâòdû aû `k @ùUö _âZò a\kùe aêUþfeþ Èú _êeêhùb\ I fòwMZ c¤ùe _û[ðKýKê a\k KeòQ«ò Gjûe gúhðKùeö _âKéZò \ßûeû iÚòe Keû~ûA[ôaû Èú _êeêh ùb\e _âûKþ iûcûRòK ]ûeYû ùaûfò KòQò ^ûjóö aeõ ‘Èú-_êeêhùb\’ fòwMZ ]ûeYû _eò iûcûRòK I eûRù^÷ZòK @^êÂû^eê C_ô^Ü ùjûAQòö ùZYê ùi Èú _êeêhùb\Kê fòwe _âZòKâòdû ùaûfò KjòQ«òö KûeY fòw ùjCQò GK @^ò½òZ _âKâòdû IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 22  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ù~Cñ[ôùe _eòPde cògâòZ RUòk MV^ ejòQòö (@^ýcû^u ijòZ iõ_Kðùe GK aýqòe ^òRZße bûa) @ûC c¤ G[ôùe ù~ø^ Kûc^û ejòQòö (Gjû aò_eúZ fòw _ûAñ c¤ ùjûA_ûùe, @û]ê^òK _û½ûZý icûRùe @«ð^òjòZ bûaùe @Éòe _eòPd (~ûjû ùR÷aMZ @_eòPòZ ]ûeYû) ^ò¡ûðeY Keòaû @ûagýK ùjûA~ûAQòö RêWÿò[þ aUfeu ùfLû fòwMZ _eòPdKê GK _âKâòdû (~ûjû _âZò\ò^e Kû~ðý \ßûeû iéÁò ùjûA[ûG) bûaùe MêeêZß _â\û^ KeòQòö Zûu @]ôKûõg ùfLûùe Cbd fòw I icfòwZûe bìcòKû iµKðùe a‰ð^û Keû~ûAQòö 2.5 ‘fòw’e RßkûcôK \òM a©ðcû^ @ûùc Èú _êeêh ùb\ I fòw aýaiÚûe iciýûKê bò^Ü Xÿwùe @ûùfûP^û Keòaû ~ûjûKê ‘fòw’ \ߦ ùaûfò Kêjû~ûG KòQò cêjì©ð _ûAñ aò·e Kùf RYû_ùW ù~ _êeêh ùb\ ùR÷aòK _û[ðKýùe @«^òðjòZ [ûGö ù~ùZùaùk _êeêh I Èúu geúeùe @«ü _û[ðKý ù\Lû~ûG, jûeûjûeò bûaùe _êeêhcû^u geúe Èúcû^u geúeVûeê ùagú akò I @Y-\éÁò ùMûPe jêGö (Gjû KâúWÿû ùlZâùe ^ûeú I _êeêhcû^u bòZùe _û[ðKý _ûAñ @û]ûe @ùU) @^ý GK geúe MV^ I geúe Kâòdû i´§úd _û[ðKý _âR^^ iõ_Kð \ßûeû R^àòZ gògêKê fûk^ _ûk^ Kùeö C^aòõg gZû±ú _~ðý« _û½ûZý ù\g MêWÿòKùe I aòõg gZû±ú _~ðý« bûeZ_eò ù\gMêWÿòKùe ^ûeúcû^ue _âR^^ lcZû jûe @]ôK [ôfûö ~ûjû `kùe Kò gògê céZêýjûe I cûZé céZêý jûe @]ôK [ôfûö Gbkò _eòiÚòZòùe ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe KòQò ^ò½òZZû ^[ôfû I @]ôKûõg ùfûKu _ûAñ Rúa^ KÁKe [ôfûö Cbd ^ûeú I _êeêhcû^uê \êaðkZû I @iêM§òZ @aiÚûKê ijý KeòaûKê _Wê[ôfûö _ê¬òaû\ I J_^òùagaû\e _âiûe `kùe Gbkò _eòiÚòZòùe _eòa©ð^e @ûagýK ùjûA[ôfûö Gjû C_ôû\^, ^Mee aé¡ò I Rúa^ ùg÷kúùe C^ÜZò _ûAñ ùjûA[ôfûö _û½ûZý icûRe _eòaûe MêWÿòKùe _eòa©ð^ ù\Lû~ûA[ôfû- ù~Cñ[ôùe ^ìZ^ c¤aò© ùgâYúùe Kcþ gògê / i«û^ I R^ÊûiÚý C_ùe MêeêZß \ò@ûMfû I céZêýjûe Kcòaûùe fûMòfûö gògêcû^ue Äêf ~òaû jûe c¤ aXÿòaû Kû~ðý ]ûeûùe c¤ _eòa©ð^ @ûYò[ôfûö ùZYê ^ûeúcûù^ ùKak gògê R^à I _êeêhcûù^ gûeúeòK gqò _ûAñ ù~ûMý- Gjò ]ûeYûe ùKøYiò cj©ß ejòfû ^ûjóö ^ûeúcûù^ ^ìZ^ Kû~ðýùe ù~ûM\û^e iêù~ûM _ûAùfö ùagú adiùe aòaûj Kùf @[aû GKûKú ejòùf Gaõ [eKê [e gògê R^à I gògê ~Zôe Pò«û KeòaûKê _Wÿòfû ^ûjóö IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 23  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 fòwe \ߦßKê _eòa©ð^- fòwMZ _û[ðKý, gâc aòbûR^ùe ùb\, _êeêhcû^u _ûAñ eûRù^÷ZòK @]ôKûe Gaõ Èúcû^uê Gjûe _âZýûLýû^, icûRùe iûaðR^ú^ I NùeûA _eòiee aòbûMúKeY Gjò icdùe ùagú ù\LûMfûö ùZYê ^ìZ^ c¤aò© ùgâYú C^aòõg gZû±úùe @ûaòbðûa ùjfû ù~Cñcûù^ ù_âc, ùiÜj, ~ZÜ C_ùe MêeêZß ù\ùf Gaõ C_ôû\^ R^Rúa^ iõ_KòðZ ùjaûKê fûMòfûö Èú cû^uê \êaðk Z[û @ic[ð bûaòaûe Pò«û]ûeûùe _eòa©ð^ ùjfûö c¤aò© ùgâYúe _êeêhcûù^ aò©, ~êqò~êq I iûaðR^ú^ ùjaûKê fûMòùfö ùZYê Kêjû~ûA_ûùe ù~ Gjò icdùe GK \ßòùceê fòwMZ aýaiÚûe iéÁò ùjaûKê fûMòfûö @^ý Xÿwùe KjòaûKê Mùf fòwe ùR÷aMZ _û[ðKý KcòaûKê fûMòfûö Gjûe fòwMZ \ß¦ß I Gjûe MV^eê aêSòjêGö geúee ùb\ KeY aû _âKûeúKeY a©ðcû^ MV^ ~êq geúe I Kòâdû~êq geúe i´§ùe ]ûeYûe ^Re \ò@û~ûCö ~ûjû ‘Èú-_êeêhùb\’ I _âKéZòe _eòiee @û]ûe @ùUö @ûùc ù~còZò _êaðeê ù\Lòfê ^ûeúaû\ú cû^ue iò¡û«úKeYùe Èú _êeêhùb\ I fòw c¤ùe _âùb\ùe ùb\ @ù_lû fòwMZ _âgÜ C_ùe @]Ôk MêeêZß \ò@û~ûA[ôfûö iû]ûeY bûaùe gêYòaûKê còùk ù~ ù~ùZùaùk Gjû iZ ù~ ^ûeúcû^ue ù\÷aMZ _âR^^ ]ûeû ùicû^uê gòlûe aûje aû Z©ßûa]ûeK Keòù\Aqò, Z[û_ò Gjû ijòZ ùicû^ue lcZû ejòQòö ùZYê ù~Cñcûù^ ~êqò Ke«ò ù~ ^ûeúcûù^ ùKak Méj _ûAñ I cû@û ùjaû _ûAñ ù~ûMýö ùicû^ue fòw I Rúa aòmû^ i´§ùe bêfþ mû^ ejòQòö ùi ~ûjûùjC^û KûjóKò, ùKùZK ^ûeúaû\ú MY aòmû^ ùlZâùe ÊZª @ûMâj eLò Èú _êeêh ùb\ ijòZ fòwe i´§ iõ_Kðùe @^ê¤û^ KeòQ«òö Èú _êeêh c¤ùe MV^ MZ _û[ðKý i´§ùe ]ûeYû eLòfû ùaùk @ûùc GjûKê iÚòe aû @ûMeê ejò[ôaû Z©ß ùaûfò MâjY Keòù^AQòö ù~ùZùaùk @ûùc ^ûeúcû^uê ùR÷aòK bûaùe Èú ùaûfò MâjY Keêö @ûùc c^ bòZùe ^ûeú ù~ø^ XX MêYiêZâ MV^ I ùKùZK Èú Rúaeie ]ûeYû eLêö @_e _lùe _êeêhcûù^ ùicû^ue ù~ø^ûw, XY MêYiêZâ I Rúaei \ßûeû _eòPòZö Kò«ê Giaêe @[ð K’Y? K’Y icÉ Èú I _êeêhcû^ue icû^ ]ûeY I flY ejòQòö @ûùc K’Y iõ_ì‰ð I ÆÁ bûaùe \êAUò aòbûR^ùe aòbq ùjûAùQ? Gjò _âKûee aòhd I iciýû C_ùe ajê iõLýK ùfLû _âKûgòZ ùjûAQò Gaõ Èú _êeêh ùb\ Kòbkò bûaùe Kû~ðýKùe G[ôùe ÆÁZû ^ûjóö _â[ùc aòmû^ IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 24  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ùlZâùe GK iek _^Úû i´§ùe _âgÜCùVö aòmû^ ùjCQò aÉê^ò I ^òeù_l; ù~ùjZê Gjû _é[ôaú, Rú^ _âKûe, Cnò\, _gê I cYòh iõ_Kðùe @¤d^ Kùeö aòùgh Keò aòa©ð^ Z©ße @ûaòÃûe _ùe _âûKþ AZòjûiùe cYòh cû^ue aòa©ð^ aû^e Vûeê @ûe¸ ùjaû ]ûeYû iéÁò ùjfûö aòmû^ @ûc I @ûc _é[ôaú i´§ùe iZýZûe Ciô bûaùe _eòMYòZ ùjfû I aòmû^ \ßûeû Èú _êeêh ùb\ Gaõ Èú _êeêhe _âûKéZòK aòKûg i´§ùe ùR÷aòK Z©ß iµKðùe MùahYû iµû\òZ ùjfûö Gjò MùahYûe _âbûa _û½ûZý I @^ý icûR MêWòK C_ùe _Wòfûö K’Y @ûcKê ‘_êeêh’ I ‘Èú’ KeûG? aòòmû^e ^ûeúaû\ú MùahK @ûù^ `ûbùÁû ùÁeþfòwþu @^êiûùe ‘aòmû^ i¹Z’ I ‘RúaZ©ß i´§úd’ flYKê _é[Kþ Keòaû @i¸aö ùiMêWòK fòw i´§úd ]ûeYû _eò iûcûRòK ]ûeYûùe RUòk _eòiÚòZòùe iõ_éq ùjûAQò I iÚû_òZ ùjûAQòö iciûcdòK aòmû^ @û]ûeùe Gjû Kjòaû ijR ù~ aûjý R^ù^¦âòâd i´§úd flY, MêYiêZâ I Rúaeie i«êk^e iù¹k^ aýqòe ùb\ ^òeê_Y Kùeö Kò«ê Gjò iù¹k^ aûÉaùe K’Y I Gjû Kò_eò KûcKùe Gjûe iVòKþ C©e ^ûjóö icfòwú (Cbd _êeêh I Èú flYe cògâY) e fòwMZ flY aûjûeKê ijRùe _eòflòZ jêG ^ûjó I aûjý R^ù^¦âòâd ijòZ MêYiêZâe ùck eùj^ûjóö ~\ò GK ^ò¡òðÁ geúee MêYiêZâ ejòQò Kò«ê aûjý _êeêh R^ù^¦âòâd ^ûjó G_eò aýqòe ùb\ / fòw KY ùjaû CPòZþ? G_eò _âgÜe C©e ^ûjóö Rúaeie Kû~ðýKûeòZû GK cògòâZ _âKòâdû @ùU ù~ùjZê _êeêh I Èúcû^ue Cbd Rúaei [ûGö `ûCùÁûùÁefòw ù\LûAQ«ò ù~ Kò_eò @Áû\g gZû±úKê _eVûeê ùa÷mû^òKcûù^ Kòbkò \êA fòw c¤ùe _âùb\ KeòaûKê ùPÁû KeòQ«ò I iû]ûeYúKeY KeòaûKê C\ýc KeòQ«òö Gjò aògßûi 1980-1990 _~ðý« aka©e ejò[ôfû I GA KòQò ahð ùjfû icûùfûPòZ ùjûAQòö Box 2.2 @^ý @[ðùe, RùY ù\Lô_ûeòùa ù~ ùa÷mû^òKcûù^ iûcûRòK @û\gð \ßûeû cûMð\gð^ KeòQ«ò, aòùghKeò gê¡e ùKû÷Yiò ]ûeYû @ù_lû aòzò^ÜZû Kò´û @ÊûbûaòKZûe ]ûeYû \ßûeû _eòPûkòZö `ûCùÁû ùÁûefòuu @^êiûùe Èú _éêeêh ùb\ I fòw c¤ùe ^òdc ùeLû^ûjóö _êaðeê ^ûeúaû\ú I cù^ûaòmû^ú cû^u \ßûeû UYû~ûA[ôaû ^òdcùeLû _eò_Kß ^[ôfûö Èú _êeêh ùb\ I fòw RUòk _eòiÚòZòùe iõ_éq ùjûAQòö Gjû IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 25  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 aògßûi Keòaû VòKþ ùja ^ûjó ù~ \êAUò ^òŸòðÁ _âKòâdû ejòQò- ùMûUòG Rò^, jeùcû^þ I cÉòÃe ùKûh \ßûeû _eòPûkòZ @^ýUò _eòùag \ßûeûö @ûc Rúa^ Z©ßKê _eòjûe Keò \ûaò Keò_ûeòaû^ûjó iaêKòQò iûcûRòK _âKòâdû \ßeû MVòZ jêG ùaûfòö _é[ôaúe \òß @õg-aòbûR^e cò[ýû ]ûeYûùe @ûùc _Wÿòaûé CPòZþ ^êùjñö iaêKòQò aòmû^ jûZùe QûWòù\aû CPòZþ-MâjYúd ]ûeYû ù\aû_ûAñö Gùa c¤ aòbò^Ü ^ûeúaû\ú, iûcûRòK MùahK I ù\gû^òKcûù^ Èú _êeêhù\a fòwMZ _âû*ký aýajûe KeêQ«òö G[ôeê K’Y C_iõjûe @ûiòa Zûjû ÆÁ ^êùjñ aòùgh Keò ù~Cñ aýqò _êeêh bûaùe _eòPòZ ùjûA_ûeê ^ûjû«òö Èú _êeêh ùb\-fòwMZ _û[ðKý cYòhcû^ue _eòPdùe cêqZû I bò^ÜZûKê MâjY Keòaû _ûAñ _âÉêZ KeûGö ^ûeúcû^ue Êû[ð aòùeû]ùe Èú-_êeêh ùb\ I fòwe _û[ðKýKê aýajûe Keû~ûAQòö aòmû^ i¹Z ùaûfò \ûaú Keê[ôaû aòbò^Ü iò¡û« Z©ß _êeêhcû^u _eò ^ûeúcû^ue Pò«û Keòaûe ic[ðùe cÉòÃe KUKYû- icfòwú Keê[ôaû Rò^þ MêWÿòK_ùe MêeêZß @ûùeû_ KeòQ«òö Gjò _âPûe Z©ß / iò¡û« jû^òKûeK @ùU KûeY Gjò Z©ß MêWÿòK @iwZ ]ûeYûKê f\òù\aûKê ùPÁû KeòQòö @ûRò ajê iõMV^ ^ûeú I _êeêhe fòwMZ _eòPd i´§ùe iù´\^gúk I iKòâd ùjûAQ«òö icfòwú/ZéZúdfòw-@ûù¦ûk^Kûeúcûù^ ÊZª fòwMZ @ûbòcêéLý _ûAñ \ûaò KeòQ«òö icfòwúcû^ue @]ôKûeKê ic[ð^ còkòaûùe fûMòQòö Èú _êeêh ùb\-fòwe _û[ðKýùe _eòa©ð^ @ûiòQòö Èú _êeêhùb\-fòw ùKak ùMûUòG _^Úû ^êùjñ ~ûjû\ßûeû ^ûeú-_êeêh c¤ùe _âùb\ ^òe_ê Y Keòùja KûeY icûRùe @^ý _âKûee _l _ûZòZû I @icZû ejòQò ~ûjû Èú-_êeêhu Rúa^]ûeûùe _âbûa _KûA[ûGö @^ý _eòùz\ / bûM MêWòKùe ùgâYú, RûZò, aMð, i´§ùe @ûùfûP^û Keû~òa ~ûjû \ßûeû ^ûeú ^ò~ðýûZ^û I icû^Zûe aýaiÚû i´§ùe jé\dwc Keòùjaö 2.6 iûeûõg Gjò _eòùz\ùe @ûù¸cûù^ fòw, Èú _êeêh ùb\e _éÂbìcò I iõmû i´§ùe RûYò_ûeòfûö @ûce Zêùc jé\dwc ùjfû ù~ Keò_ûeò[ôa ù~ Èú _êeêh ùb\ fòw aýaiÚû iek I ÆÁ ^êùjñ- ù~còZò @ûMeê RYû_Wÿê[ôfûö fòwe bìcòKû Èú _êeêh ùb\ ijòZ fòwe iÚû_K-Gjò Z©ß MêWÿòKe RUòkZû i´§ùe Pò«û Keòaûùe ijûdK ùjûAQòö ùMd^þ eêaò^þ I RêWò[þu ùfLû @ûcKê iûjû~ý KeòQòö IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 26  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ‘fòw’ I ‘Èú _êeêhùb\ Z[ýe ^ûeúC_ùe ^KûeûcôK _âbûa i´§ùe _âgÜ Keòaûùe @ûùfûP^û MêWÿòK iûj~ý KeòQòö Gjò iciýû-Z[ý MêWòK C_ùe @ûùc @ûjêeò @ûMKê @^ý Z[ý MêWòK RûYò_ûeòaûö 2.7 @û\gð _âgÜûakú 1. Èú _êeêhùb\ I fòw i´§ùe Kòbkò Pò«û Keû~ûAQò? G[ôùe fòwMZ bìcòKûe KY Zû_ô~ðý @Qò- C\ûjeY ijòZ @ûùfûP^û Keö 2. geúee ùb\KeY Kjòùf KY aêS ^òR bûhûùe ùfLö 3. Kòbkò ^ûeúcû^u _ùe _ûeµeòK jé\dwc I Èú _êeêh ùb\ fòw iõmûe _âbûa _WòQò? Zêc cZùe Gjò _ûeµeòK iõmûe _eòa©ð^ _ûAñ Kò _^Úû ejòQò? 4. C\ûjeY ijòZ fòwe \ߦûcôK \òM iõ_Kðùe @ûùfûP^û Keö 2.8 ijûdK Mâ^ÚiìPú Butler, Judith (1990). Gender Trouble. New York: Routledge. Fausto-Sterling, Anne (2000). Sexing the Body: Gender Politics and the Construction of Sex. New York: Basic Books. De Beauvoir, Simone (1949). The Second Sex. (translated by H M Parshley, Penguin 1972.) Moore, Henrietta, L. (1994). A Passion for Difference: Essays in anthropology and gender. Indiana University Press. Rubin, Gayle (1974). “The Traffic in Women: Notes on the Political Economy of Sex”. In Rayna R. Reiter (Ed.), Towards an Anthropology of Women. Boston:BeaconPress. Wollstonecraft, Mary (1792). Vindication of the Rights of Womani www.jstor.org/stable/10.2307/3735238 IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 27  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 GKK-3: iaðiû]ûeY _êeêh I NùeûA Èú e ~êqòZKð aòhd MV^ 3.1 _V^e CùŸgý 3.2 C_Kâc 3.3 iûaðR^úK I NùeûA ZKðe @[ð 3.4 iaðiû]ûeY I NùeûA ^ûeúaû\ú ~êqòZKð 3.4.1 _âKéZò/iõÄéZò ~êqòZKð 3.4.2 aýqòMZ ùjaûe eûRù^÷ZòK 3.5 iûaðR^úK / NùeûA _âùb\e iciýû 3.6 gûi^ / _âùb\e @wûcúKeY 3.7 iûeûõg 3.8 @û\gð _âgÜûakú 3.9 ijûdK Mâ^ÚiìPú 3.1 _V^e CùŸgý Gjò _eòzù\ @¤d^ Kfû_ùe @û_Y  iaðiû]ûeY _êeêh I NùeûA ^ûeúe iõmû ^òeê_Y I @[ð RûYòaûùe;  ^ûeúaû\úu @^êiûùe ‘NùeûA’ I ‘iaðiû]ûeY’ Z[ý iÚû^òZ Keòaûùe;  iaðiû]ûeY NùeûA aòbûR^ iõ_KòðZ ~êqòZKð @ûùfûP^û Keòaûùe;  icûRe aòbò^Ü Éeùe iaðiû]ûeY / NùeûA ]ûeû aòùgæhY Keòaûùe ic[ð ùjùaö 3.2 C_Kâc @û_Y MZ _eòùz\ùe _êeêhZße fòwMZ @ûbûi i´§ùe RûYòùfö GVûùe @ûùc fòwMZ _âZòù_âlúùe iaðiû]ûeY _êeêh I NùeûA ^ûeú-aòbûR^ iµKðùe @ûùfûP^û Keòaûö @û_Y Gjò _eòùz\ùe Gjò Z[ý iõ_KòðZ @Zò iêlà _âû[ðKý aòhdùe RûYòaûö iaðiû]ûeY Gaõ NùeûA aòbûR^ iõ_Kðùe @ûùfûP^û _âû½ûZý C\ûeaû\ú Pò«û]ûeûe cêLý \òM @ùU Gaõ @ûMcý eûRù^÷ZòK IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 28  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ù~ûM\û^ùe icû^Zû _ûAñ cZ\û^ ^ûeúaû\ Z[û ^ûeú @ûù¦ûk^e @õg aòùgh @ùUö NùeûA Kjòùf Méj ùlZâKê aêSûG Gaõ iaðiû]ûeY Kjòùf aýaiiûd eûR^úZò, @ûA^ I gûi^ iõ_Kðúd ùlZâKê aêSûGö ^ûeúaû\ú \éÁòùKûYeê Gjò \êAùlZâe iõ_ì‰ð _é[KúKeY ùgâYúa¡ I _êeêh _â]û^ @ùUö ùZYê Gjò _âR^^, _eòaûe I ù~ø^Zû iõ_KòðZ @ûùfûP^û ^ûeúaû\úcû^ue ¤û^ @ûKhðY KeòQòö Gjò _eòùz\ ‘iaðiû]ûeY I NùeûA aòbûR^ _ùe ^ûeú aû\úcûù^ Keò[ôaû ~êqòZKð iõ_Kðùe MêeêZß @ûùeû_ KeòQòö @ûùc ^ûeúaû\úcûù^ _û½ûZý, C\ûeaû\ú Pò«û]ûeû _ùe Keò[ôaû _âgÜ i´§ùe _eúlû Keòaû Gaõ NùeûA / iaðiû]ûeY aòbûR^ iõ_Kðùe RûYòaö’ 3.3 ‘iaðiû]ûeY’ I ‘NùeûA’e @[ð C\ûeaû\ú eûRù^÷ZòK Pò«û]ûeûùe ‘iaðiû]ûeY’ ‘NùeûA’e ]ûeYû eûÁâ ijòZ aýqòe iõ_Kðe @]ûeùe @ûùfûPòZ ùjûA[ôfûö _âû[còK Éeùe eûÁâe Kû~ðý iaðiû]ûeY ùlZâùe iúcòZ [ôfûö Gjû NùeûA ùlZâùe ù\ûjûajê I iciýûKê aû\þ ù\A[ôfûö ‘iaðiû]ûeY’ I ‘NùeûA’ c¤ùe _âùb\Kê C\ûeaû\ú Pò«û]ûeûùe _âûKéZòK, _e-HZòjûiòK, _e-iûõÄéZòK bûaùe MâjY Keû~ûA[ôfûö iaðiû]ûeY ùlZâùe aýaiÚû, @[ð^úZò, eûR^úZò @ûA^ iûcòf [ôfûùaùk NùeûA ùlZâùe ^ûeú aòLýûZ @û]ûeùe _eòaûe iûcòf[ôfûö Gjò _û[ðKý @]ôK cògâòZ Z[û RUòk [ôfû KûeY Gjû iûcûRòK Kòâdûe \êA _âKûeVûeê \ìeùe [ôfû ù~còòZòKò ù_Uþùc^þ (1989) ~êqò KeòQ«ò ù~ Gjò aòbûR^ ijRúaú I ^òbðegúkZûKê @ÊúKûe Keò[ôfû Gaõ iaðiû]ûeY Ée NùeûA ÉeVûeê Cycû^e bûaùe _âZò^ò]ôZß Keê[ôfûö ^ûeúaû\úcûù^ NùeûA iaðiû]ûeY c¤ùe Gjò _âb\Kê _âZúK icûRe _âûKéZòK Gaõ iaðaýû_ú bûaùe @ûjßû^ KeòQ«òö Gjò icûùfûP^ûùe ‘^ûeúcû^uê NùeûA Éeùe iÚû^úZ Keò iaðiû]ûeY Rúa^eê aû\þ\ò@û ~ûA[ôaû I eûRù^÷ZòK ùlZâùe NùeûA ÉeKê MêeêZßù\aû ùg÷kúùe aò·e Keû~ûA_ûùeö ùZYê aòbûR^ùe _eòaûe I iaðiû]ûeY ùlZâùe ^ûeúe icû^þ @]ôKûeKê @ÊúKûe KeêQòö Gjò aòbûR^ @û«RðûZúd @ûA^eê @ûe¸ Keò cû^a @]ôKûe aòchð, Kû~ðý, @[ðù^÷ZòK I eûÁâùe ù~ûM\û^ _~ðý« ùlZâ MêWòKe \égýcû^ jêGö ^ûeúaû\úcûù^ G_eò iaðiû]ûeY Rúa^eê NùeûA ÉeKê iõ_ì‰ð _é[KúKeYKê ^û_i¦ KeòQ«òö gâce fòwMZ aòbûR^ ^ûeú gâcòKKê _ûCYû ^ IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 29  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ù\aû bûa^û iéÁò KeêQòö Gjû iaðiû]ûeY ùlZâKê _âû]òKeY iéÁò _ûAñ \ûdúö G[ôeê RYû _WêQò ù~ \êAùlZâ c¤ùe aòbûR^ Cbd ^òbðegúk I eûRù^÷ZòK @ùUö 3.4 iaðiû]ûeY I NùeûA ^ûeúaû\ú ~êqòZKð fòwMZ @¤d^ I MùahYûeê RYû_WÿòQò ù~ iaðiû]ûeY ùlZâùe _êeêhZßKê I NùeûA ùlZâùe ‘^ûeúZß’Kê _ùe MêeêZß \ò@û~ûAQòö ^ûeúaû\ú ùfLK MY Gjò ~êqò ZKðKê bò^Ü bò^Ü Wwùe C_iÚû_^ KeòQ«òö ùKùZK iaðiû]ûeY / NùeûA aòbûR^e ^ìZ^ aòaeYú _â\û^ Keò[ôaû ùaùk @ûC ùKùZK HZòjûiòK aòaeYú _â\û^ Keò[ôaûùaùk Gjò ^ûeúaû\úZß gZaòõg gZû±úe AõfûŠ _eòù_âlúe iaðiû]ûeY / NùeûA _é[KúKeY aòùgæhY Keò[ôaû ùaùk Giþ Giþ I IUþ^e (ortner) (1974) NùeûAKeYùe ^ûeúu iõ_éqòKê icûR I icéZòùe iaðaýû_KZû bûaùe a‰ð^û KeòQ«òö Ißûfaò (1990) NùeûA _êeêh _âû]û^ý icûR I aòâùU^e ^ûeúu iÚòZòùe _eòa©ð^ @û]ûeùe @ûùfûP^û KeòQ«òö C\ûeaû\úu NùeûA / iaðùlZâ aòbûR^ iûcûRòK Pêqò Z©ßùe @«^ðòjòZ [ôfû ~ûjû iaðiû]ûeY (eûRù^÷ZòK) I NùeûA (@YeûRù^÷ZòK) bûaùe _eòMYòZ ùjûA[ôfûö NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe Gjò aòbûR^cû^uê ^ûeúaû\ú ùfLûMêWÿòKùe icûùfûP^û Keû~ûAQòö aòbûR^Zû_ùe ^ûeúaû\ú _âgÜ Keòaûe _âKòâdû / RòmûiûKê aýqòaû\e _âiûe ijòZ iõ_KòðZ Keû~ûAQòö ^ûeúaû\úcûù^ ~êqò KeòQ«ò ù~, ^ûeúcû^ue @^ý aýqòcû^u _eò cêq-ic cYòh @U«ò, ùZYê ùicû^ue ùgâYú icû«eúKeY I igqòKeY i¸a ùja ù~ùZùaùk NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe ùgâYúbêq KeY iõ_Kðùe ùicû^uê jé\dwc Keû~ûA_ûeòùaö Gjò aòbûR^ùe ^ûeúaû\ú icûùfûP^û KûjòñKò I ùKCñVûùe aòbûRòZ ùeLû UYû ùjûAQò ùi iõ_Kðùe _âgÜ Keû~ûAQòö ^ûeúaû\ú icûùfûP^ûùe ^ûeúaû\ú @ûù¦ûk^e aòbò^Ü Ée @^ê~ûdú bò^ÜZû ù\Lû~ûGö ^ûeúaû\ú @ûù¦ûk^e cêLý ùa÷gòÁý ùjCQò _eòaûe I eûR^úZò ùlZâùe ^ûeú I _êeêhcû^u _ûAñ icû^ @]ôKûe \ûaúö C\ûeaû\ NùeûA I iaðiû]ûeY ]ûeYûKê aòùeû]ûcêLú bûaùe aòùaP^û KeòQòö ùZYê NùeûA ùlZâùe [ôaû iûcûRòK @iûcû^ZûKê iaðiû]ûeY ùlZâùe MâjY Keû~ûA^ûjóö eûRù^÷ZòK icû^Zû, iaðiû]ûeY ùlZâùe Kû~ðýKkû_ ij IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 30  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 iõ_éqö ^ûeúaû\úcûù^ @ZúZùe iaðiû]ûeY I NùeûA aýaiÚûKê iciýûcìkK I eûRù^÷ZòK bûaùe _âgÜ CVûA C_iÚû_^ KeòQ«òö C\ûeaû\ú ^ûeúaû\Kê QûWòù\ùf @^ý ^ûeúaû\úcûù^ C\ûeaû\úcû^ue NùeûA I iaðiû]ûeY ]ûeY ijòZ GKcZ ùjûA^ûjû«ò Gaõ C\ûeaû\e iûcûRòK MV^Kê eûRù^÷ZòK _âZò\ߦòZû ùlZâbûaùe ù\LòQ«òö ùZYê icû^ @]ôKûe iµKòðZ ~êqòZKð NùeûA / iaðiû]ûeY _û[ðKý ijòZ @ûe¸ ùjûA_ûùe^ûö ù_Uþùc^þu(1989) @^êiûùe ùa^þ I gê@ûfþu @^êiûùe C\ûeaû\ú eûÁâ \ßûeû NùeûA / iaðiû]ûeY _âû[ðKý MâjYúd @ùUö NùeûA iaðiû]ûeY _âû[ðKý elû Keê[ôaû C\ûeaû\ú Pò«û^ûdK @Y-aýqòMZ cû¤cùe eûÁâ icûRùe aýajûe _ûAñ @^êÂòZ ùja, Gjûe ùfûKcû^ue iû]ûeY Êû[ðMkûe @bò_âûd ejòaö ùi ~ûjû ùjC^û KûjóKò ^ûeúaû\úcûù^ aòbûR^e MâjYúdZûKê icûùfûP^û Keò KjòQ«ò ùa^þ I gê@ûfþ KûjóòKò GA_\ iõKUû_^Ü I KûjóKò iaðiû]ûeY aòùeû]ú @ùU aêSûA ^ûjû«òö `ûGeþdû^, @Uð^e Gaõ @ûA^þÁûA^þu _eò ^ûeúaû\úcûù^ C\ûeaû\ú eûÁâ aûjûeùe [ôaû ^ûMeòK icûR NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe @õg aòùgh Kò ^êùjñ “ Gjò _âgÜ C_iÚû_^ KeòQ«òö C\ûeaû\úcûù^ NùeûA iaðiû]ûeY ùlZâKê iûcûRòK aûÉaZû, _ê¬òaû\ú eûÁâe _âKéZòbûaùe ù\LôQ«òö ^ûeúaû\úcûù^ \ûaú Ke«ò ù~ C\ûeaû\ _êeêh _â]û^ icûR I ùgâYú iõ_Kð C_ùe @û]ûeòZö ùZYê ùicûù^ Gjò Z©ßKê _êeêh _â]û^ C\ûeaû\ bûaùe a‰ð^û Ke«òö NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâ c¤ùe aòùeû]ûbûa _êeêh I Èú c¤ùe @icû^ iõ_Kð _âZò`k^ Kùeö _êYò Gjò _é[KúKeY _ûAñ ^ûeúcû^uê ^êý^cù^Keò ùgûhY Keû~ûAQòö C\ûeaû\ú ~êqò @^êiûùe \êAùlZâ c¤ùe _é[KúKeY icÉ aýqò _ûAñ _â~êRý, ùZYê aòbûR^Kê Cù_lû Keû~ûAQòö C^aòõg gZû±úe ùKùZK ^ûeúaû\ú _é[Kþ ùlZâ ^úZòKê MâjY KeòQ«òö Kò«ê aýqòaû\e aòùgæhY I icZûaû\ú eûÁâ aòKûgùe Gjò \êAUò ùlZâùe icû^ MêeêZß I cêfý ejòQòö @_e _lùe C\ûeaû\ú Z©ß NùeûA ùlZâKê iaðiû]ûeY ùlZâe @]ú^ bûaùe ù\LòQòö Cbd ^ûeú-_êeêh c¤ùe ùR÷aòK ùb\ _ûAñ ùjûA[ôaû _âû[ðKý \êA fòw c¤ùe @icû^Zû iéÁò KeòQòö ‘cêqòaýqò’ i´§ùe ~êqòùe ^ûeúcû^uê aû\ \ò@û~ûAQò Gaõ aòaû\ aòùgh Keò _òZû I iûaûkK _êZâ c¤ùe [ôaû iµKðùe MêeêZß \ò@û~ûAQòö fò_^þ IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 31  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 eûRù^÷ZòK ùlZâKê _eòaûeKê _âPk^ KeòQ«ò KûeY eûRù^÷ZòK icû^Zû I iûaðR^úK ùbûUþ _â[ûe aòùgæhYùe fòw I adie KòQò MêeêZß ^ûjóö ùi \ûaú KeòQ«ò ù~ Èú cû^u C_ùe Êûcúcû^ue @û]ô_Zý I ^ûeúcû^ue iµKðùe @icû^Zû lcZûùe @w eûRù^÷ZòK \òM @ùUö `òfcþe iûaýÉ KeòQ«ò ^@ _òeaûeùe Êûcúe @û]ò_Zý eùj KûeY _êeêh ^ûeú @ù_lû _âûKéZòK bûaùe @]ôK PZêe @ùUö ù~Cñcûù^ @^ýe @]ú^ùe [û@û«ò cêq I icû^ bûaùe aòùaPòZ ùjûA_ûeòùa ^ûjóö G[ôeê _âcûYòZ ùjCQò ù~, @ZúZùe ^ûeúcûù^ icû^ aýqòe c~ðýû\ûeê \ìeùe [ôùf Gaõ RûZò MV^ I eûRù^÷ZòK ù~ûM\û^ùe ùicû^uê iúcûa¡ Keû~ûA[ôfûö ^ûeúaû\úcûù^ iaðiû]ûeY ùlZâ i´§ùe fKþ @MYûKê icûùfûP^û KeòQ«òö fKþu @MYûùe NùeûA c*·kûY aýq @^ý iûcRòK Rúa^e ic^ßòZ aòbûM ejòQòö icû^ bûaùe Gjò _é[KúKeY iaðiû]ûeY I NùeûA ùlZâc¤ùe aòùeû]e @ûbûi ù\AQò Gaõ cêq aýqòaû\ a\kùe @û]ô_ZýKê MêeêZß ù\AQòö NùeûA iaðiû]ûeY aòbûR^e iciûcdòK ^ûeúaû\ú icûùfûP^û fòKþu cZ ijòZ icû^ @ùUö ^ûeúaû\úcûù^ KâòdûKeYe Rúa^Kê NùeûA bûaùe aòùaP^û KeòQò I Gjûe icû^þ MêeêZß @Qò ùaûfò bûa«òö R^iõLýû \éÁòeê flý jûifþ _ûAñ ak_ìaðK _eòaûe ^òdªY PkûAaûKê ^ûeúaû\úcûù^ icûùfûP^û KeòQ«òö Gjûe MêeêZß NùeûA Éeùe @Qò ùaûfò bûa«òö Gjû ^ûeúe _âR^^ _âõgiûùe eûÁâe jÉùl_ I ^òdªYe cìfýûd^ Kùeö gògê_ûk^ I _âR^^ùe @]ôaûiú bûaùe ^ûeúcû^uê icû^ aòùaP^û Keòaû CPòZö _êYò ^ûeúaû\úcûù^ ùR÷aòK _âû[ðKý @û]ûeùe \êA _âKûe fòwe PeòZâ ùKûYKê ^û_i¦ KeòQ«òö ùicû^u ÊûZªZû @û]ûeòZ iûcûRúK Rúa^ I i©ý icûRùe fl NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe iõ_Kð cû¤cùe jûif ùjûA_ûeòaö NùeûA I iûaðR^úK ùlZâùe _é[KúKeY ^ûMeòK icûR c¤ùe GK aòbûR^ bûaùe _eòPòZ ùjCQò Gaõ icûR, eûÁâ, @[ð^úZò, gûi^Zª, Êû]ú^Zû, iûcûRòK I eûRù^÷ZòK ùlZâùe _âZò`kòZ ùjûAQòö ^ûeúaû\úcûù^ \ûaú Ke«ò ù~ NùeûA ùlZâ iaðiû]ûeY ùlZâe _âbûaeê cêq ^êùjñö ùZYê GK ^ûMeòK icûR _eòa©òðZ eûRù^÷ZòK ùlZâ ijòZ GA \êA ùlZâKê _eòùaÁòZ KeòQòö IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 32  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 3.4.1 _âKéZò I iõÄéZò ~êqòZKð 1980 ciòjûùe ù~ùZùaùk MY-ZûªòK ù\gMêWÿòKe ^ûeúcûù^ ^ûMeòKZûe @]ôKûe jûif Kùe Gaõ _êeêhcû^u _eò icû^ ùbûU @]ôKûe _ûAùf, aòbûR^ bòZòùe fòw\ûaú C_ùe _âgÜ CVòfûö ^ûeúe _âKéZò I _êeêhe ijcZò c¤ùe aòùeû] _ùe icûRùe ^ûeúcû^ue iaðaýû_ò @û]ô_Zý jé\dwc Keòaûe ùK¦â aò¦ê ùjfûö ùKùZK CMâ^ûeúaû\ú \ûaú Keò«ò ù~ gòlû, eûR^úZò, @[ð^úZòùe _eòa©ð^, gògê_ûk^e _âûKéZòK @aiÚûKê C_gc ù\A_ûeòa ^ûjóö _âKéZò I iõÄéZò c¤ùe @ûùfûP^û ^ìZ^©ß I ^ûeúaû\ú ùfLûMêWòKùe cêLý bìcòKû MâjY Kfûö Ieê^e Kêj«ò ^ûeú I ùicû^ue Kû~ðýKkû_ _âùZýK icûRùe ^êý^ bûaùe _eòMYòZ jêGö ùZYê ^ûeúcû^ue Rúa^ iµKòðZ ùlZâKê @acìfýûd^ Keû~ûAQò Gaõ _âKéZò bûaùe _âZúKúKeY ùjûAQòö iõÄZòKê iéR^gqò Kêjû~ûA[ôaûùaùk Gjû _êeêhe Kû~ðýKkû_ ijòZ iõ_éq @ùUö ^ûeúcû^ue geúe, RúaZ©ß Gaõ gògêe fûk^_ûk^ Kû~ðýKê ùicû^uê _âKéZòe ^òKUZe Kùeö ùicû^ue Kû~ðý]ûeûKê iuêPòZ Kùeö NùeûA ùlZâùe ^ûeúe iµKð _êeêhe iûõÄéZòK ùlZâ @ù_lû ^òKéÁÉe bûaùe RYû_ùWÿö iaðiû]ûeY NùeûA aòaû\ùe aòùeû]ûbûi Xÿû*ûùe ^ûeúaû\úu _âKéZò I iõÄéZò C_ùe _âgÜKê c¤ @«bêâðq Keû~ûAQòö @Mð^e _âKéZò-iõÄéZò aòùeû]ûbûiùe aòùgæhY iaê icûRùe Gjò aòbûR^e iaðaýû_ú C_iÚòZò RûjòeKùeö Ieê^þu _âa§ NùeûA ùlZâ ijòZ ^ûeúe iõ_éqò i´§ùe a‰ð^û Kùe Gaõ ^ûeúZß-_âKéZòe ^òKUZe bûaùe a‰òðZ jêGö @_e _lùe _êeêhZß gacû^e iõÄéZò ijòZ iõ_éqö Ieê^e _âKéZò I iõÄêZò c¤ùe \ߦßKê iaðiû]ûeY I NùeûA ùlZâ c¤ùe _é[KúKeYe _eòYûc bûaùe a‰ð^û KeòQ«òö ùZYê Gjû _âûKéZòK I _ìaðaZþ bûaùe _eòMYòZ Keû~ûA _ûeòa^ûjóö @Uð^e (ortner)u _eò `ûGeþùÁû^þ _âKéZòKê icûRùe _êeêhe @û]ò_Zýe _âû[còK KûeY bûaùe @bòjòZ KeòQ«òö _âR^^ùe ^ûeúcû^ue iúcòZKeY ùicû^ue Êû]ú^Zûe aû]K iûùR I _êeêhe ^òdªY Gaõ lcZûe @û]ûe \êZ, ^ûeúcû^ue _âR^^e bûe Z[û ùaûS ùicû^uê @[ð^úZò e \ê^@ò ûñKê _é[Kþ Kùeö _âZòa\kùe _êeêh / Èú _âKéZò /iõÄéZò iaðiû]ûeY /NùeûA bkò ZêMk/ù~ûWÿò g±e iéÁò jêGö `ûGeþùÁû^þ Gbkò @MéjúZ \ߦße icû]û^ ^òcù« ~ûªòK aòmû^e _âùdûM (aòâUòg I Mbð ^òùeû] _\ùl_)e flý eLòQ«òö IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 33  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ^ûeúcû^ue _âR^^ lcZû ùicû^uê GK @Zýû·eòZ @aiÚûùe eùL Gaõ aòmû^, @[ð^úZò Kò´û eûR^úZò cû¤cùe iéR^ú mû^ _V^ùe ù~ûM\û^eê aòeZ KeûGö ùi ~ûjûùjC ù_Uþùc^þ fd KeòQ«ò Z[û `ûGeþ ùÁû^þu ~êqò ^ûeúe icûûRòK _âKéZòKê iòcúZ KeòQò-_êeêh-Èúe ùR÷aòK ùgâYú KeYe eì_ ù\AQò-^ûeú ^ò~ðýûZ^ûe GA ]ûeYû _êeêh ^ûeú c¤ùe ùjC[ôaû iµKðKê jé\dwc Keòaûùe @ic[ð ùjûAQò I NùeûA Gaõ iaðiû]ûeY ùlZâùe c¤ùe [ôaû @icû^Zû @aiÚûKê Cù_lû KeòQò - ~ûjû Cbd NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe ejòQòö ^ûeúaû\úcû^ue ^ûeúe agýZû ]ûeYûKê _âKéZòe C_ô^Ü bûaùe MâjY Keòaûùe iciýû ejòQòö KûeY agýZûe _âKéZò I NùeûA / iaðiû]ûeY @[ðùe bò^ÜZû I _eòa©ð^ ejòQòö ùZYê Cbd ^ûeú I _âKéZò ^ò~ðýûZ^û iõÄéZòe @]ú^ùe ejò @ûiòQ«òö _âûKþ @û]ê^òK icûRùe _âKéZò-iõÄéZò NùeûA- iaðiû]ûeY ùlZâùe c¤ùe _âùb\ ÆÁ ^[ôfûö KûeY ^ûeúcûù^ Kéhò, gòKûe, icûùag bfò Kû~ðýùe bûM ù^C[ôùfö ùZYê NùeûA / iaðiû]ûeY \ß¦ß iõ_Kðùe agýZû I @û]ô_Zý Xÿû*û Èú I _êeêhee @aùfûK^ Keòaö ùZYê GYòKò ^ûeúaû\úcûù^ NùeûA Kò´û aýqòMZKê eûRù^÷ZòK _âKéZòùe iõmû ^òeê_Y Keò_ûeòùaö 3.4.2 aýqòMZ ùjCQò eûRù^÷ZK ò aýqòMZ ùjCQò eûRù^÷ZòK GK ùiæûMû^þ bûaùe ^ûeúaû\úcû^u \ßûeû ùicû^ue eûRù^÷ZòK iõMâûcùe iaðiû]ûeY I NùeûA aòaû\e @ÆÁZûKê @ûjßû^ Keòaû_ûAñ MéjúZ ùjûA[ôfûö Gjò ùiæûMû^þ Èú I _êéeêhu Rúa^ùe ù\ß÷Zaû\e iûcûRòK MâjYúdZû _ûAñ _âÉêZ ùjûA[ôfûö C\ûjeY Êeì_, Gjò ùiæûMû^þ ^ûeúcû^uê ùa÷aûjòK _i¦Kê bûMýe aòhd ùaûfò ^bûaò GK iùPZ^ iûcûRòK Kâòdû bûaùe aòùaP^û KeòaûKê CiôûjòZ Keò[ôfûö ^ûeúaû\úcû^ue cZ @^êiûùe ‘aýqòMZ’ Xû*û, akûKôûe aòùeû]ú @ûA^, Mbð_ûZ, gògê ~ZÜ^úZò, R^cwk ù~ûR^û, gâc aòbûR^ Reò@ûùe MVòZ ùjûAQòö ^ûeúcû^u _ûAñ gògê ~ZÜ, eêPò, @agòÁ Xû*û Keòaû iêù~ûM ù\AQòö ùi ~ûjûùjC Gjû gògê cû^ue Kò´û ^e \ûdòZß ^ûeúcû^ue - ]ûeYû iéÁòKùeö icû^ bûaùe gâc-aRûeùe aiò, gòlKZû, ùiùKUûeúe Kû~ðý _eòaé©ò fòw bò©òK ùjûA[ûGö ‘NùeûA’ùe @ª^òjòZ @icû^Zû ùKak eûRù^÷ZòK Kû~ðýiìPú I _\ùl_ \ßûeû i¸a ùjûA_ûeòaö ‘aýqòMZ ùjCQò eûRù^÷ZòK’ ùiæûþMû^þUò C\ûeaû\ú-_êeêh _â]û^ icûR MêWòKùe GK ^ìZ^ aòchð _ûAñ \ßûe ùLûfòQòö IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 34  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ^ûeúcû^ue ù\÷^¦ò^ @bò^ÜZû NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâ c¤ùe iµKðKê jé\dwc Keòaûùe GK cû¤cö ù_Uþùc^þu @^êiûùe NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe _é[KúKeY C\ûeaûiú-_êeêh _â]û^ aûÉaZûe @û\kMZ ejiýûaéZ @aiÚû aû aòcêXÿZûö ~ûjûùjùf c¤ ùKùZK ^ûeúaû\ú _êeêh _â]û^- C\ûeaû\ aýaiÚûùe _êeêhcû^uVûeê ^ûeúuê _é[KúKeYe @ûjßû^e iûc^û KeòQ«òö ^ûeúcûù^ iûaðR^úK ùlZâeê iõ_ì‰ð bûaùe aRòðZ ùjûA^ûjû«òö ùicûù^ ‘iûaðR^úK ùlZâùe ^òùdûRòZ ùjûAQ«òö ùbûU\û^ aòùeû]ú @ûù¦ûk^ùe bûM ù^A[ôaû ^ûeú ^ûeúcû^uê gòlû \ûaúKê ic[ð^ KeêQò ù~_eò ùicûù^ C©c ùjûA_ûeòùaö Gjò Kû~ðý MêWÿòK NùeûA-_ûeòaûeòK ùlZâùe iõ_âiûeY bûaùe ù\Lû~ûG, Kò«ê Gjû ijòZ ^ûeúe ùbûUþ\û^ @]ôKûee iúcòZ iµKð @Qòö iê_âR^^ aýaiÚéûùe aògßûi Keê[ôEaû ù\g MêWÿòK ùMûUòG ^òŸòðÁ aMðe gòlòZ ^ûeúcû^uê ùagò gògêR^à _ûAñ CiôûjòZ Keê[ôùfö Gjò ]ûeYû MêWòK aòaû\úd @ùUö iciûcdòK icûRùe ùfûK iõiÚû MêWÿòKùe MêeêZß_ì‰ð _\aúùe ^ûeúcû^ue _âZò^ò]ôZß ejòQò, Kò«êé _é[ôaúùe _êeêhcû^u \ßûeû aòÉûe fûb KeòQòö Kû~ðý Keê[ôaû ^ûeúcû^u c¤eê @ù^K @ûKhðYúd \ecû ~êq PûKòeú _ûAñ iaðiû]ûeY ùlZâùe ù~ûM ù\AQ«òö icû^þ bûaùe aòaûjòZ ^ûeúcûù^ KkKûeLû^ûùe ù~ûM ù\AQ«ò ~ûjû ~ê¡ _ea©ðú ACùeû_úd ù\g MêWÿòKùe _ê¬òaû\e ùa÷gòÁZû @ùUö ~ûjûùjC ^ûeúcû^ue C_iÚòZò, ^òcÜ cùZ, Kcþ \ecû I @YùKûUúe ·Kòeúùe ù\Lû~ûGö Gjû _eòaûe c¤ùe fòwMZ gâc aòbûR^ I Kû~ðý iÚkùe gâc aòbûR^e Kâcû^êaé©ò iìPòZ Kùeö ^ûeúaû\úcûù^ ~êqò KeòQ«ò ù~ ^ûeúcûù^ Zòù^ûUò ùaûS-MéjKû~ðý, _âR^^ Kû~ðý I gâcòK bûaùe Kû~ðý \ßûeû @ûKâû« ùjûAQ«òö ^ûeú aòùgæhYeê iìP^û còùk ù~ MéjKû~ðý \ûdòZß ùagú Kcþ _eòcûYùe Èú I _êeêhcû^ué \ßûeû còkòZ bûaùe Keû~ûGö ùZYê Méje _ê^ðMV^ ^òcù« Ne aûjûùe @[ðù^÷ZòK Kû~ðýùe ù~ûMù\aûe iêù~ûM _ûAñ \ûaò ùjCQòö GK ù\ge @[ðù^÷ZòK aé¡òe C_~êq MY^û _ûeYû \ò@û~ûC^[ôaû Méj-gâcKê @«bêðq Kfû_ùe i¸a ùjaö @û_Y C_ùeûq @ûùfûP^ûeê RûYò_ûeò[ôùa ù~ ^ûeúaû\úcû^u C_iõjûe @^êiûùe C\ûeaû\úu _é[Kþ ]ûeYû MêWòK c¤ùe aûÉaùe _eÆe _eò_êeKö _eòaûee _âûKéZòK PeòZâ ^ûMeòK icûRe @õg aòùgh @ùUö ~êMà _eòaûee aòbûR^Kê GK iûcûRòK iciýû bûaùe PòjÜU Keû~ûAQò ~ûjû`kùe iûcûRòK IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 35  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 Rúa^ùe aýûNûZ NUòQòö Gjò _eòaûe GK iûcûRòK aMð bûaùe R^ Rúa^e @õg bûaùe Kûc Kùeö aòaûj, ù~ø^Zû, Gaõ R^cwkùe _\ùl_ iõKâû«úd ^úZòùe eûÁâKê lcZûe MV^ eúZò C_ùe ¤û^ ù\aûKê _Wÿòaö ùKUþ còùfUþ Zûu _êÉK ‘ùiKèRê@ûf _fUòKèò’ (1971) ùe lcZûe iõmû eûR^úZò @û]ûeùe ^òeê_Y KeòQ«òö NùeûA aû MéjùlZâùe lcZûe aýajûe Èú _êeêh ùb\ @û]ûeùe Kò´û fòwMZ @û]ô_Zý cû¤cùe Keû~ûA[ûGö Ne bòZùe _êeêh aýqò \ßûeû lcZû ^ûeú Zû_ùe Rûjòe Keû~ûA[ûG- ~ûjûKò _âKéZòùe eûRù^÷ZòK KeûA[ûG- ~ûjûKê còùfUþ ‘aýqòMZ’e eûRù^÷ZòK eê_û«e bûaùe a‰ð^û KeòQ«òö NùeûA aýqòMZ Rò^òhKê eûR^úZò @ûLýû ù\aûe Xÿw ^ûeúaû\ú Kcðúcû^uê NùeûA jòõiû, ùa÷aûjòK akûKôûe, ^ûeúbéY jZýû, Mbð_ûZ, _eòaûe i´k^ ^òdªY Keòaû iciýû aòùgæhY Keòaûùe ic[ð KeûGö 3.5 NùeûA / iaðiû]ûeY _âùb\e iciýû _êeêh @û]ô_Zýe ]ûeû ajêk bûaùe bûeZùe aâòUòg gûi^ icdùe _âPkòZ [ôfûö `êfùcû^ò ^ûcÜú GK 10 Kò´û 11 ahðe Sò@ Zûe Êûcú \ßûeû ]hòðZû ùjûA MêeêZe ùjZê céZêýaeY Keò[ôfûö Gjò NUYûùe `êfþùcû^òe Êûcú jeòcûUò aò·ekd \ßûeû ù\ûhú iûaýÉ ùjûA^[ôfûö KûeY ‘_eòaûe’ GK NùeûA ]ûeYû ùaûfò @ûùa\^ Keû~ûA[ôfûö aòâUògþ aòPûe_Zò @ûA^þ C_ùe ^òbðe Keò[ôùf Gaõ ùNûeA ùlZâùe _eòa©ð^ @]ôKûe _âùdûM Keò^[ôùfö eûRù^÷ZòK Rúa^ùe aâòUògþ @û]ô_Zý aòùeû]ùe RûZúdaû\úcûù^ GA NUYû Z[û KûjûYúKê Méj ùlZâùe _êeêhe @û]ô_Zýe ]ûeYû _âKûg Keòaû _ûAñ aýajûe Keò[ôùfö RûZúdaû\úcûù^ Gjò icdùe aûfý KûjûYúKê NùeûA Gaõ iaðiû]ûeY ùlZâùe _âùb\ aòhdùe Pò«û Keòaû_ûAñ GK ^cê^û bûaùe C_iÚû_^ KeòQ«òö bûeZùe GA ]ûeYû MêWÿòKê ^ûeúcû^u _âR^^ @]ôKûe ^òdªY iûc^û Keò ùKøYiò _eòa©ð^ aòùeû]ùe @bòù_âZ ùjûA[ôfûö NùeûA I iaðiû]ûeY _êeêh _âùb\ _âgÜe iûc^û Keòaûe @ûagýKZû @Qò KûeY Gjò _âùb\ _ûeòaûeòK _eòiÚòZòùe jòõiûMZ @ûPeY @^êi§û^Kê _âeòùeû] KeòQòö @ûjêeò c¤ aòaûj, QûWÿ_\, gògê @bòbûaK©ß, ]hðY iµKðòZ iaðiû]ûeY ùlZâùe ùjûA[ôaû ^úZòMêWÿòKe _âbûa icûRe @^ý ùlZâùe _WÿòQòö Gjûe C\ûjeY ùjfû- NùeûA jòõiû aû ]hðYe gòKûe ùjûA[ôaû _úWÿòZûe IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 36  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 c^Éû©ßòK iciýû ejòQò I @[ðù^÷ZòK Kû~ðýeê \êùeA~ûGö icû^þ bûaùe ùMûUòG gògê K^ýûe _eòaûe gqògûkú aýqò C_ùe ^òbðe Keò[ûGö jûùae cûiþu Kjòaû @^êiûùe iaðiû]ûeY ùlZâ ^ûeú I K^ýûKê elû_â\û^ ·fê eùLö @ûùc ù~còZò RûYê, Kû~ðýùlZâ gòlû, ^úZò I gûi^_eò _âZòù~ûMòZû_ì‰ð iaðiû]ûeY ùlZâùe NùeûA iaðiû]ûeY aòaû\ eûÁâ I ieKûee _eòa©ð^ @ûYòaûKê ·jêñ[ôaû iõiÚûe aû]K iûùRö MéjùlZâùe _êeêh ^ûeú C_ùe @û]ô_Zý aòÉûe Kùe Gaõ NùeûA jòõiû I ]hðY _âbéZò _^Úû @icû^Zû iéÁò Keòaû _ûAñ aýajûe Kùeö NùeûA iaðiû]ûeY _âùb\ aûÉaùe Èú I _êeêh c¤ùe lcZû- @i«êk^e Xÿû*û iéÁò KeòQòö ùgâYúa¡ iõ_Kð ijòZ NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâe _é[KúKeY ~ûjû fòwMZ @^êÂû^, @býûi I iûcû RúMY iéÁò KeòQò Zûjû @_KéÁ @ùUö @ûcKê ÊúKûe KeòaûKê _Wòa ù~ _eòaûe R^iû]ûeYu _ûAñ CŸòÁ @ûA^þ I ^úZòKê _é[Kþ Keò_ûeòùa ^ûjóö aòaûj QûWÿ_Zâ I iµ©ò @]ôKûe iµKðòZ @ûA^þ _êeêhe cZKê @Mâû]ôKûe ù\AQò Gaõ ^òŸòðÁ fòw aû _êeêhe Êû[ð elû KeòQòö _eòaûee eûRù^÷ZòK iõmû ùKùZK ^òŸòðÁ ùMûÂúe aýqòuê @«ðbêq KeòQò Gaõ icfòwú \µZò Kò´û GKûKú ejê[ôaû cjòkûKê aû\ ù\AQòö ^ûeúaû\úcûù^ iVòKþ bûaùe _âPkòZ NùeûA I iaðiû]ûeY _âZòaû\Kê _âûKéZòK I @_eòa©ð^úd ]ûeûKê _âZýûLýû^ KeòQ«òö Gjò gqòKê _âR^^ _eòù_âlúe jé\dwc Keòùja C\ûjeY ùjfû _eòaûe ^òdªY _\ùl_ùe ^ûeúcû^ue _âR^^ lcZûKê ^òdªY Keòaû _ûAñ ZéZúd aògße eûÁâcû^uê Mbð ^òùeû]K aUòKû _VûAaû.... ~ûjû _eòaûeùe eûÁâe jÉùl_Kê aêSûGö Gjûe @[ð eûÁâ Kò´û iaðiû]ûeY ùlZâùe R^iõLýû \kòZ \ûeò\âýZû jâûi Keòaû_ûAñ NùeûA ùlZâKê ^òdªY Keòaû; KUKYû \ûaò KeòQ«ò ùi NùeûA ùlZâ eûRù^÷ZòK bûaùe MVòZ ùjûAQò I eûRù^÷ZòK _âKéZòe @ùUö _eòaûe _êeêhe lcZûKê ic[ð^ Kùe I _eòaûee cêLý _êeêhe Kû~ðý Kkû_Kê ùa÷] Kùeö ùZYì ùa÷aûjòK Rúa^ùe ]hðYKê @]ôKûõg eûÁâùe @_eû] bûaùe MâjY Keû~ûA_ûùe ^ûjóö aòaûjòZ Rúa^Kê c¤ ijaûi _ûAñ cZù\aûKê VòKþ bûaùe aòKûe_Y Keû~ûA_ûùe^ûjóö icû^ bûaùe Sò@ @ù_lû _êZâ i«û^ _ûAñ @]ôK _i¦ Sò@e Lû\ý, ÊûiÚý ~ZÜ Gaõ gòlû @]ôKûe C_ùe _âbûa _KûA[ûGö a©ðcû^ _âPkòZ [ôaû K^ýû_âZò cù^ûbûa R^ Rúa^ùe ù~ûM\û^ ùlZâùe aû]û iéÁò KeêQò Gaõ Sò@ cû^uê Keû~ûA[ôaû aýajûeKê NùeûA jòõiû I IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 37  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 gògê @_aýajûe @ûA^þ \ßûeû MâjY Keû~ûA ^ûjóö NùeûA iaðiû]ûeY aòbûR^ _ûeòaûeòK I iûcûRòK ùlZâe ^ûeúe agýZû Z[û _eû]ú^ZûKê ic[ð^ Kùeö @ûC c¤ @[ð^úZò I eûR^úZò ùlZâùe Gjò aòbûR^ ^ûeúe lcZûjú^Zû iéÁòKùeö GA ]ûeYûùe _êeêhcû^uê iûcûRòKúKeY Keû~ûA[ûG ù~ ^ûeú cûù^ Méj _ûAñ C_~êq Gaõ _âR^^, gògêe fûk^ _ûk^ _eò \ûdòZß _ûAñ ù~ûMýö ùZYê eûR^úZò I @[ð^úZò ùlZâùe _êeêhcûù^ ^ûeúcû^ue C_iÚòZò I ù~ûM\û^Kê MâjY Keòaû _ûAñ @iêaò]û @^êba Ke«òö gâc aRûeùe iùZ ù~còZò GK iúcûùeLûe KûP ejòQò ~ûjû \ßûeû ^ûeúcûù^ iõiÚû MêWòKùe @aiÚû^ Keò _ûeòùa ^ûjóö ùghùe @ûùc RûYò_ûeòfû ù~ ajê \ò^eê ejò @ûiò[ôaû _l_ûZòZûe cêLý KûeY ùjCQò @iÚûdúKû~ðý, iûcdòK PûKòeú Gaõ @^òdcòZ gâcö aýaiÚû_òKû ^òùŸðg aýaiÚû_òKû ^òùŸðg aû _\ùl_ I @ûA^þ NùeûA iaðiû]ûeY aòbûR^ @ûjßû^e iûc^û KeòQò Gaõ Gjò @^êiûùe Gjò \êA ùlZâ c¤ùe ùKøYiò ùeLû iÚòe ^êùjñ-aeõ icd I icûR @^êiûùe _eòa©ð^gúkö Gjò aòbûR^ ùjCQò _êeêh _â]û^ iûcûRòK aýaiÚû I _ê¬òaû\e i´§cûZâ ~ûjû lcZûgûkú ùMûÂúu Êû[ðelû _ûAñ CŸòÁö ù[âû^þU^þu Kjòaû @^êiûùe ^òeù_lZû Kò´û _âûKéZòK Qûdûùe _âbûagûkú aýqòue iûjû~ýKûeú bûùa Kûc Kùeö C\ûjeYùe Kêjû~ûA_ûùe ù~ GA ^òKUùe C©e _âù\ge Rûdû_êe Mâûcùe GK ^ûaûkòK K^ýûe jZýûùjûA[ôfû ~òG Kò ù_ûfòiþe ù~ø^MZ ùgûhYe gòKûe ùjûA[ôfû I ùghùe céZêýcêLKê ùVfò ùjûA~ûA[ôfûö Gjò NUYû ^ûMeòK icûR, R^Zû I MYcû¤c c¤ùe R^ @iù«ûh iéÁò Keò[ôfû Kò«ê ù_ûfòiþcûù^ Kò eûÁâe _âZò^ò]ôZßùe \Š _ûA^[ôùfö jZýûKûŠKê @ûcôjZýûe ·_ \ò@û~ûA_ûùeö bûeZùe NùeûA ùlZâùe aòbò^Ü Kû~ðýKkû_Kê @ûA^ _ûAñ ùK÷`òdZ ù~ûMý aòùaP^û Keû~ûG ^ûjó Gaõ @ûRòaò @ûA^ ÆÁ ^êùjñö C\ûjeY Êeì_ Méjùe ù~ø^ geúee aòhd _âûd NùeûAö iaðiû]ûeY aòbûR^ bòZùe ùjûA[ûG Gaõ Zûe aûjûùe ^êùjñö ù~ø^ C_ôúWÿ^Kê ùKak aRûe, gòlû @^êÂû^ I PûKòeú ùlZâùe ùa@ûA^ bûaùe aò·e Keû~ûGö ùZYê ù~Cñ C_ôúWÿ^ _eòaûe bòZùe ùjûA[ûG, eûÁâ \ßûeû ùKøYiò Kû~ðýû^êÂû^ aòeê¡ùe i¹Zò iìPK _\ùl_ùe, _eòaûe-icûR- icdùe NUê[ôaû Kû~ðýKâc / NUYû c¤ @«bêðq ùjaû CPòZö ~\ò ^ûeú Nùe IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 38  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 jòõiû jêG, _eòaûeùe NùeûA aýqò \ßûeû eûÁâ _âZòKâòdû ^òcù« iõ_éq ùjûA[ûGö R^^úZò MêWÿòK iûcûRòK iêù~ûMKê a*ôZ _ûeòaûeòK ibý, I @YiõLýK iõiÚû MêWÿòKê ic[ð^ Keòaû CPòZö @û]ê^òK C\ûeaû\ú Z©ß ~ûjûKò icû^Kê \êAUò ùlZâ c¤ùe _âùb\Keò ùMûUòG ~ûjûKò @ûRû\þ \ßûeû ^òdªòZ I @^ýUò ù~Cñ[ôùe @ûA^þ jÉùl_ùe ^ûjóö ^êiþ aògcþu ~êqò @^êiûùe iaðiû]ûeY ùlZâùe ^ûMeòKcû^ue @]ôKûe elû Keòaû CPòZþ ù~ùjZê iaðiû]ûeY ùlZâe ùa÷gòÁý MêWÿòK ùjfûö C©e\ûdú _âbûa Gaõ gâc aòbûR^ö Gjûe _âùb\ùe NùeûA ùlZâùe @ûA^þ _êeêh _â]û^ _eòaûee cêLýu Kû~ðýKkû_Kê _âZòùeû] Keò_ûùe ^ûjóö Kò«ê _ûeµeòK jò¦ê @ûA^þ @^êiûùe _eòaûe, _êeêhe iêelòZ ùlZâ bûaùe aòùaPòZ jêGö 3.6 gûi^: _âùb\e @KûcúKeY NùeûA ùlZâùe eûR^úZò bûaùe iõ~êqKeY iciýû @ûùfûP^û icdùe @ûùc iÚû^úd gûi^ I ZéYcêk Éee Kòâdûgúk aû\ Éeùe \êA ùlZâùe eê_û«eúKeY ù\Lòùfö HZòjûiòK bûaùe NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâ c¤ùe _âû[ðKý eûÁâe eûRù^÷ZòK iéÁò @ùUö ~ûjûùjùf c¤ Gjò _âùb\ iciûcdòK icûRùe _eµeûMZ fòw _âKûe I fòwMZ iûcûRòKeY iéÁò KeòQòö ^êiþ aûecþ aiþ Zû©ßò@û Gaõ ^òeRû ùMû_ûk ~êqò KeòQ«ò ù~ NùeûA I iaðiû]ûeY ùlZâùe _âùb\ i´§ùe _âgÜ Keòaûe @ûagýKZû ejòQò Gaõ GjûKê icûR \ßûeû NùeûA ùlZâùe ^ûeúcû^ue @Zýû·eKê bò^Ü Keòaû_ûAñ aýajûe Keû~ûAQòö RMZúKeY ~êMùe aòaûj, _eòaûe, Kcð iõMV^ I eûRù^÷ZòK iõiÚû MêWòKê NùeûAö iaðiû]ûeY _âùb\e _ûeµeòK ]ûeYû \éÁòeê aòùaP^û Keû~ûA^_ûùeö ù~ùZùaùk ùicûù^ ieKûee aûjûùe [ôùf c¤ ieKûe \ßûeû MVòZ ùjûAQ«òö ieKûeú _âKòâdû I @YieKûeú iõiÚûùe ^ûeúcû^ue C_iÚòZò Cbd ^ûeú I _êeêhcû^u _ûAñ C_~êq ^úZò^ò¡ðûeY _ûAñ @ûagýK @ùUö _*ûdZ MêWòKùe ^ûeúcû^u _ûAñ GK ZéZúdûõg iÚû^ iõelY I eûÁâe gûi^ _âKòâdûùe ^ûeúcû^uê @«bðêq KeûAaû_eò i¹Zò iìPK _\ùl_ ·fê ejòaû MêeêZß_ì‰ð @ùUö a©ðcû^ _eòù_âlúùe ^ò¡ðûeòZ bûM I iõelY ^úZò eûÁâ MV^ùe ^ûeúcû^ue _âZò^ò]ôZß aé¡ò _ûAñ MêeêZß_ì‰ð @ùUö iÚû^úd _*ûdZòeûR iõiÚû MêWòKùe iõelY aýaiÚû bûeZùe `k_â\ IWÿògû eûRý cêq aògßaò\ýûkd, i´f_êe 39  @«aòðhd Azû]ú^ _ûVýKâc eûR^úZò aòmû^-1/1 ùjûA_ûeòQòö ~\òI _â[c ahð MêWòKùe iõgd ejò[ôfû, @^êbaeê RYû_WòQò ù~ ^ûeúcûù^ ^ò~êqò / ·Kòeú iõ_Kðùe eûRù^÷ZòK \lZûe mû^ jûif KeòQ«ò Gaõ ^ûeúcû^u aòhdùe _âaqû iûRò iÚû^úd ieKûeKê iKeûcôK bûaùe @ûMKê ù^AQ«òö ^ûeúcû^u _ûAñ gòÌ ùicû^uê iaðiû]ûeY ùlZâùe gâc, _i¦ Keòaû _âR^^ lcZû ^òdªY _âbéZò @]ôKûe Rûjòeþ Keòaû ùlZâùe MêeêZß_ê‰ð bìcòKû MâjY Kùeö fòwMZ Gaõ gûi^MZ _âeòù_âlúùe gòlòZ ^ûeúcûù^ _*ûdZe ù^ZéZß ù^aûe I _eòaûe / icûRKê _âZò^ò]ôZß Keòaûe iûc[ðý eLôQ«òö Mâûc _*ûdZùe ^ûeúcû^uê iûcòfþ Keòaûe ùMûUòG C_Kûeú aòKûg ùjfû ù~ gògê K^ýû c?