Filozofia scalone (1).pdf

Filozofia nauki prof. UE dr hab. Izabela Marzec Katedra Badań nad Gospodarką Cyfrową  Treść przedmiotu 1. Przedmiot, rozwój i cel filozofii nauki, rodzaje refleksji o nauce - ujęcie historyczne 2. Przedmiot i cel poznania naukowego 3. Kontrowersje związane z terminem "nauka",...

Filozofia nauki prof. UE dr hab. Izabela Marzec Katedra Badań nad Gospodarką Cyfrową  Treść przedmiotu 1. Przedmiot, rozwój i cel filozofii nauki, rodzaje refleksji o nauce - ujęcie historyczne 2. Przedmiot i cel poznania naukowego 3. Kontrowersje związane z terminem "nauka", jej geneza i rozwój, struktura i podstawowe funkcje 4. Metody naukowe 5. Typologia nauk, wielość i jedność nauki 6. Społeczne funkcje współczesnej nauki  Cele przedmiotu ▪ Przekazanie studentom wiedzy z zakresu filozofii nauki, przedmiotu i celu poznania naukowego ▪ Przekazanie studentom wiedzy z zakresu genezy, funkcji i struktury nauki ▪ Wykształcenie umiejętności właściwego doboru i stosowania metod naukowych ▪ Nabycie gotowości do realizacji społecznych funkcji nauki  Literatura obowiązkowa 1. Such, J., Szcześniak, M. (2006). Filozofia Nauki. Poznań: Wyd. Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. 2. Van Dongen, N., Sikorski, M. (2021). Objectivity for the research worker. European Journal for Philosophy of Science, 11 (93). https://doi.org/10.1007/s13194-021-00400-6 3. Chalmers, A.F. (1993). Czym jest to, co zwiemy nauką? Rozważania o naturze, statusie i metodach nauki: wprowadzenie do współczesnej filozofii nauki. Wrocław: Wyd. Siedmioróg.  Literatura zalecana 1. Strużyna, J., Marzec, I. (2021). Prawdziwość wiedzy naukowej i pseudonauka w percepcji studentów. Edukacja Ekonomistów i Menedżerów, nr 61(3), s. 41–56. https://doi.org/10.33119/EEIM.2021.61.3 WPROWADZENIE Czym zajmuje się filozofia nauki?  Filozofia nauki ▪ Jest jedną z wielu „nauk o nauce” ▪ Ma charakter metanaukowy ▪ Bada naukę z filozoficznego punktu widzenia Filozofia nauki Stara się odpowiedzieć na pytania: ▪ Czym jest nauka? ▪ Co oznacza pojęcie nauka? ✔ Dzięki odpowiedzi na te pytania można dowiedzieć się, co jest przedmiotem badań filozofii nauki. ✔ Odpowiedź w dużym stopniu zależy również od przyjętej koncepcji nauki, co z kolei jest uwarunkowane przyjętym stanowiskiem filozoficznym.  Filozofia nauki ▪ Jest dziedziną poznania filozoficznego wyjaśniająca naukę w aspekcie pytań tworzących naukę oraz jej celów i metod. ▪ Poznanie jest podstawową działalnością intelektualną człowieka, która wynika z jego relacji ze światem. ▪ Proces ten jest różnorodny w przebiegu, w przedmiocie procesu poznawczego i w sposobach, czyli metodach poznania, odpowiadającym różnym celom poznania. Filozofia nauki Nie zajmuje się ona bezpośrednio kwestiami etycznymi.  Filozofia nauki ▪ Filozofia nauki analizuje granice, metody i uwarunkowania poznania naukowego. ▪ Stara się odpowiedzieć na takie pytania, jak np. ✔ czym wiedza naukowa różni się od innych typów wiedzy, ✔ jakie formy i sposoby uzasadniania są w nauce akceptowane, ✔ jakie są źródła i kryteria poznania naukowego, ✔ czym jest metoda naukowa, co ją charakteryzuje, ✔ jakie są metody naukowe i jakie są ich cechy, ✔ dlaczego jedne teorie są akceptowane, a inne nie, ✔ czym jest język nauki i jakie są jego cechy itd.  Podstawowe cele filozofii nauki Określenie czym jest odkrycie naukowe, czyli jego natury Określenie celów nauki (zarówno teoretycznych, jak i praktycznych) Określenie natury teorii naukowych (czym są prawa, teorie, hipotezy, modele i procesy badawcze itd.) Analiza problemu demarkacji (czym równi się nauka od „pseudonauki”) Analiza różnic między nauką a metafizyką Określenie na czym polega specyfika poszczególnych nauk Filozofia nauki ▪ W odniesieniu do filozofii nauki zwykle przyjmuje się, że nauka = poznanie naukowe Czym jest poznanie naukowe? ▪ Poznanie naukowe: 1) proces, tj. czynności i sposoby poznawania, 2) efekt tego procesu, czyli wiedza naukowa  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ W refleksji filozoficznej kultury Zachodu można wyróżnić cztery kluczowe koncepcje nauki, wyznaczane nazwiskami badaczy je tworzących, tj.: ✔ Arystotelesa, ✔ Galileusza i Newtona, ✔ Comte’a, ✔ Poppera i Einsteina.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ W okresie ok. 600-550 p.n.e. w Milecie działają pierwsi filozofowie, ▪ Są to np.: Tales z Miletu (świat powstał z wody), Anaksymander (świat powstał z bezkresu), Anaksymenes (świat powstał z powietrza), Parmenides z Elei (pojęcie bytu) itd. Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Rodzi się tzw. naturalistyczny pogląd na świat. ▪ Pogląd ten zakładał, że zjawiska przyrody np. trzęsienia ziemi, burze itd. nie są efektem interwencji bogów, ale są to zdarzenia naturalne. ▪ Świat jest zatem możliwy do poznania i można go opisać ogólnymi prawami.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Parmenides z Elei w okresie około 500 p.n.e. stwierdził, że „jest to, co jest, nie ma tego, czego nie ma. Powstawanie i ginięcie, a także wielość rzeczy, są pozorem”. ▪ Byt jest utożsamiany z Prawdą.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ „Tylko ta jedna opowieść O drodze, że jest pozostaje. Na niej są bardzo liczne Oznaki tego, że byt niezrodzony jest też niezniszczalny, Całkowity oraz jedyny, niewzruszony oraz doskonały. Nie był kiedyś ni będzie, gdyż teraz jest razem wszystek. Jeden, rozciągły. Bo jakiż rodowód szukałbyś dla niego? Jakże i skąd miałby wyróść ? Otóż nie pozwolę mówić tobie I myśleć, że z niebytu, gdyż ani wyrazić, ani zrozumieć Nie można owego nie jest. Jakiż to przymus by go skłonił Z nicości poczynając, prędzej czy później, się narodzić?” (cyt. za: Reale, 1999)  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Parmenides stwierdził, że byt jest wieczny, nie ma początku ani końca (bo musiałby powstać z niebytu lub przeistoczyć się w niebyt, a niebytu nie ma), ▪ Byt jest nieruchomy i niezmienny (bo zmienić mógłby się jedynie w niebyt), niepodzielny (gdyż jego części nie można by nazwać już bytem), stały i jeden. Parmenides zanegował poznanie zmysłowe, które nie daje wiedzy pewnej.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne Sofiści (V p.n.e.) - zawodowi nauczyciele, mówcy i działacze polityczni. ▪Termin „sofista” początkowo oznaczał mędrca. ▪Uczyli uczestnictwa w życiu politycznym. Nadużywali dialektyki i retoryki. ▪Dzięki nim nauka stała się użyteczna w praktyce. ▪Twórcy podstaw metody dedukcji.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Sofiści nacisk kładli oni na doświadczenie i obserwacje. ▪ Twierdzili, że nie ma prawdy powszechnej, prawda jest względna. ▪ Głosili praktycyzm - prawda użyteczna ma wyższą wartość niż jakakolwiek prawda ogólna, a powszechność ogólnie obowiązujących prawd wynika z umowy. ▪ „Człowiek jest miarą wszechrzeczy.”  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Sokrates (469-399 p.n.e.) twórca logiki indukcji i metody dialektycznej. ▪ Poszukiwał wspólnych cech pojęć, które pozwalają na tworzenie pojęcia ogólnego. ▪ Twierdził, że niewiedza jest złem, z człowieka trzeba wydobyć prawdę i uczyć sprawiedliwości. ▪ Sokrates rozumiał cnotę jako rodzaj wiedzy.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne, Sokrates ▪ „Sprowadził filozofię z nieba na ziemię, do miast, a nawet do domów, i kazał jej badać życie i obyczaje oraz to, co dobre, a co złe” (Cyceron).  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Platon (427-347 p.n.e.) - twórca klasycznej teorii wiedzy jako prawdziwego, uzasadnionego sądu. Rozróżnił: wiedzę (episteme), której przedmiotem są idee i stosunki między nimi, która jest ogólna i pewna oraz dzieli się na: ✔ intuicyjną (noesis) prowadzącą do poznania Dobra ✔ dyskursywną (dianoia), mniemanie (doksa), które pochodzi od zmysłów i jest szczegółowe. Może być ono tylko prawdopodobne, ale nie jest ignorancją (bezprzedmiotową opinią). Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Platon pochodzenie wiedzy tłumaczył koncepcją preegzystencji dusz i metempsychozą. ▪ Był twórcą koncepcji wiedzy wrodzonej.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Arystoteles (384-322 p.n.e.) - uczeń Platona, nauczyciel Aleksandra Wielkiego. ▪ Wytyczył podstawy nauk szczegółowych. ▪ Był twórcą naukowej terminologii medycznej, fizycznej, psychologicznej, filozoficznej i logicznej. ▪ Arystoteles krytykował Platona przede wszystkim za to, że jego koncepcja separuje konkretne przedmioty zmysłowe od stanowiących ich źródło idei.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Arystoteles odrzucił Platońską teorią bytu (koncepcję świata materii i idei). Założył, że byt jest jednostkowy, a wiedza jest wiedzą ogólną. ▪ Utrzymywał, że świat postrzegany zmysłowo jest jedynym światem poznanym i składa się z dużej liczby pojedynczych elementów. Sfera niedostępna dla doświadczenia nie istnieje. ▪ Każdy byt samoistny ma pewną formę i materię oraz są przyczyny, dla których materia przybiera określoną formę, np. materialne, sprawcze, formalne i celowe. Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Twierdził, że są 2 źródła poznania, tj. doświadczenie i rozum. ▪ Szczęście osiąga się dzięki rozumowi praktycznemu.  Filozofia nauki prof. UE dr hab. Izabela Marzec Katedra Badań nad Gospodarką Cyfrową  Ewolucja znaczenia terminu „nauka”: przypomnienie ▪ Nauka w europejskim rozumieniu narodziła się na rejonie Morza Śródziemnego w kulturze greckiej. ▪ Grecy „pod opiekę muz” studiowali takie uznawane przez nich nauki jak muzykologię, historię i astronomię. ▪ Wyróżniali epistḗmē — wiedzę pewną, racjonalną, uzasadnioną i dóxa — mniemania, które jest niepewne. ▪ Stworzyło to podstawy terminu epistemologia.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Średniowiecze IV – XIV - po upadku Cesarstwa Rzymskiego zapanował chaos na kilka stuleci. ▪ W XII w. naukę Arystotelesa oczyszczono z neoplatonizmu. ▪ Platonizm zostaje zdetronizowany na rzecz arystotelizmu chrześcijańskiego.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Zadania przystosowania nauki Arystotelesa do potrzeb chrześcijańskich podjął się św. Tomasz z Akwinu. ▪ Metafizyka średniowieczna miała charakter realistyczny – wyrosła na gruncie nauk Platona i Arystotelesa. Została jednak podporządkowana wymogom wiary. ▪ Badała czy rzeczywistość składa się z przedmiotów jednostkowych i konkretnych, czy istnieją inne przedmioty ogólne i abstrakcyjne. Jest to tzw. spór o uniwersalia, który trwa do dziś.  Dzieje rozwoju koncepcji nauki ▪ Tomizm - system oparty na zasadzie podporządkowania nauki wierze. ✔ Sprawy ziemskie są i powinny być podporządkowane zbawieniu duszy.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Era nowożytna - od XV w. - nauka koncentruje się na człowieku, odrzuca dogmaty. Teoria jest konfrontowana jest z rzeczywistością (obserwacje i pomiary). Fizyka, matematyka i astronomia zmieniły spojrzenie na człowieka, otaczający wszechświat i stosunek do religii. ▪ Odkrycia Kopernika, Galileusza i Newtona podważyły szanowane autorytety i wprowadziły zasadę obiektywizmu. ▪ Zmiany te odegrały kluczową rolę w rozwoju rozumienia nauki w okresie renesansu. Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Od tej chwili odkrycia naukowe decydowały o kierunku rozwoju filozofii nauki (wiara w możliwości umysłu ludzkiego). ▪ Najwięksi myśliciele odrzucili naukę Arystotelesa, zanegowano wcześniejsze osiągnięcia filozofii starożytnej i średniowiecznej. ▪ Obalono utrzymywaną w średniowieczu metafizyczną wizję nauki.  Ewolucja znaczenia terminu „nauka”: czasy nowożytne ▪ Czasy nowożytne, a zwłaszcza XVII i XVIII w. przyniosły autonomizację nauki (rozwój filozofii przyrody),  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Filozofia nauki w czasach nowożytnych rozwinęła się dynamicznie dzięki pracom Kartezjusza i Bacona. Jej dwa główne nurty w tym okresie, to: ✔ Racjonalistyczna filozofia kontynentalna (np. Kartezjusz, Leibniz) – zakładała optymistyczną ideę praw wrodzonych (aprioryzm), tj. umysł dysponuje wrodzonymi apriorycznymi prawdami (tzw. prawdami wiecznymi) i stymulowany zewnętrznymi bodźcami jest w stanie owe prawdy sobie uświadomić. ✔ Brytyjski empiryzm (np. Bacon, Hume) Rodzaje refleksji o nauce: nowożytna nauka XVII w. Wiedza przedstawiana była jako ▪ wiedza pewna, ścisła i powszechnie ważna. ▪ Ideałem była wiedza matematyczna. ▪ Silny prymat epistemologii nad ontologią.  Epistemologia ▪ Pochodzi od słowa episteme – „wiedza; umiejętność, zrozumienie”; logos – „nauka; myśl”), ▪ jest to teoria poznania– dział filozofii, zajmujący się relacjami między poznawaniem, poznaniem a rzeczywistością. Ontologia ▪ dział filozofii starający się badać strukturę rzeczywistości, ▪ zajmuje się głównie problematyką związaną z pojęciami bytu, istoty, istnienia, przyczynowości, czasu, przestrzeni, konieczności i możliwości itd.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Kartezjusz (1596-1650) uznawany jest za ojca filozofii nowożytnej. Tworzył w języku rodzimym. ▪ Głosił racjonalizm, zaufanie do rozumu, odrzucał obowiązujące prawdy. ▪ Twierdził, że słowa tylko zaciemniają obraz rzeczywistości – to, co prawdziwe jest w naszym umyśle (niczego nie dowiemy się poprzez język – ważny jest akt twórczej intuicji). ▪ Zwalczał scholastykę i utrzymywał, że ona tylko systematyzuje znane prawdy.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Teoria poznania Kartezjusza (ten sam model przyjął Leibniz) oparta jest o model matematyczny. ▪ Zakłada, że nie można poznania opierać na mylnych zmysłach. ▪ Nie ma rzeczy bardziej pewnej od tego, że „myślę”. Realność bytu Kartezjusz wywodzi z myślenia – cogito ergo sum (myślę, więc jestem – przesłanka całego systemu).  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Dualistyczna teoria bytu: Myślący umysł (zwany myślącą duszą) i materia. Myślący umysł i język różni nas od zwierząt (które są tylko maszynami). ▪ Najsłabszym punktem filozofii Kartezjusza było określenie relacji miedzy ciałem a umysłem. Założył istnienie wzajemnych interakcji między nimi, nie tłumacząc jednak istoty tego oddziaływania. Dostrzegał konflikt między popędami ciała i wolą duszy – zachęcał do panowania nad popędami i wyrabiania silnej woli.  W „Rozprawie o metodzie” zawarł podstawowe zasady metodologii: „Nie uznawaj niczego za prawdę bez oczywistych powodów. Dziel większe problemy na maksymalnie dużą liczbę mniejszych. Zaczynaj od rzeczy prostych, a potem przechodź do złożonych. Bądź pewien, że znasz wszystkie problemy związane z zagadnieniem. Działaj krok po kroku. Sprawdzaj sądy zaczynając od najprostszych”.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ F. Bacon (1561-1626) - filozof angielski, ojciec nowożytnej nauki eksperymentalnej i empiryzmu metodologicznego. ▪ Przewidywał, że odkrycia geograficzne, teorie fizyki i eksperymenty zmienią oblicze świata. Prowadził badania empiryczne na szeroką skalę. Nawiązywał do filozofii Arystotelesa.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Według Bacona, nauka ma za zadanie odkrywać prawdy ogólne, a nie ograniczać się do wiedzy o faktach jednostkowych. Przeciwstawił scholastyce własną metodę indukcji służącą poznaniu przyrody. ▪ Twierdził, że poznanie zyskujemy przez doświadczenie, lecz musi ono być ono „opracowane” przez rozum. Ma służyć celom praktycznym. Proces rozumowania ma służyć dotarciu do świata idei i rzeczywistości.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ E. Kant (1724-1804) filozof niemiecki, autor dzieła Krytyka czystego rozumu, pionier krytycyzmu teoriopoznawczego. ▪ Teoria poznania - poznanie jest możliwe, ponieważ umysł narzuca niepoznawalnym rzeczom aprioryczne formy i kategorie pochodzące z samego umysłu. ▪ Badał naturę ludzkiego rozumu. ▪ Utrzymywał, że mimo błędów, człowiek może przy użyciu rozumu dojść do wiedzy fundamentalnej. ▪ Rozważaniom nad etyką poświęcił pracę Krytyka praktycznego rozumu.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ Blaise Pascal (1623-1662) przekonywał, że człowiek jest „trzciną myślącą”. W przyrodzie jest kruchy i znikomy, lecz potężny mocą swego rozumu. ▪ Głosił pochwałę wiedzy naukowej, a zwłaszcza matematyki. ▪ Wskazywał także, że poznanie naukowe jest niewystarczające i należy zwrócić się ku intuicji i sercu, aby odpowiedzieć jak należy żyć.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne ▪ David Hume (1711 -1776 ) – szkocki filozof, historyk i ekonomista. ▪ Przedstawiciel sensualizmu, sceptycyzmu pragmatycznego i agnostycyzmu. ▪ Krytykował pojęcia substancji, przyczynowości i siły. ▪ Jest ceniony przez przedstawicieli nauk społecznych, głównie za jego przemyślenia dotyczące metodologii nauk empirycznych i rozróżnienie sądów o faktach i wartościach. ▪ Epistemologia Hume’a była podstawą późniejszego pozytywizmu w filozofii nauki. Rodzaje refleksji o nauce w XIX wieku ▪ Poznanie przedstawiane jako funkcja życiowa człowieka. ▪ Rozwój nauk biologicznych (np. Darwin). ▪ Rozwój socjologii wiedzy. ▪ Neokantyzm (np. Windelbrandt, Natrop). ▪ Empiriokrytycyzm (np. Mach). Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne. Wiek XIX - Rozwój filozofii nauki, - Wpływ fizyki (einstein, mechanika kwantowa, względność poznania), - Problemy z pojęciem „prawa” w nauce (konwencjonalizm; Ajdukiewicz, pragmatyzm; Peirce, intuicjonizm; Bergson), - Poznanie istoty rzeczy a radzenie sobie w realnym świecie.  Dzieje rozwoju koncepcji nauki: czasy nowożytne ▪ W połowie XIX w. pojawiła się pozytywistyczna teoria nauki (Comte, Mill). Według tej teorii, poznanie naukowe zaczyna się od gromadzenia obserwacji i faktów. ▪ Według tego podejścia indukcyjne uogólnienie stanowi podstawę formułowania hipotez, które są testowane empirycznie. ▪ Jeżeli są one potwierdzone, otrzymują status praw ogólnych.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne. Wiek XX ▪ Badanie metod i struktury nauki. ▪ Rekonstrukcja historii nauki i logiki jej rozwoju. ▪ Prace Koła Wiedeńskiego (np. Wittgenstein, Popper, Lakatos, Fleck, Kuhn).  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne, Karl Popper ▪ Karl Popper (1902-1994) głosił racjonalizm krytyczny, ▪ Krytyk Platona ▪ Twierdził, że: ✔ poznanie prawdy jest niemożliwe, ✔ wiedza naukowa ma charakter hipotetyczny, lecz celem poszukiwań winny być teorie najbliższe prawdzie.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne, Karl Popper ▪ Cenił teorię Darwina, stosował ją w odniesieniu do wiedzy naukowej, tj. rozwój wiedzy jest wynikiem doboru naturalnego. ▪ Wiedza składa się z hipotez, które zwyciężyły w „walce o przetrwanie”. Ewolucja wiedzy eliminuje błędne poglądy. Człowiek nie kieruje się wyłącznie rozumem – sfera irracjonalna odgrywa ważną rolę. Żaden pogląd nie jest pewny – człowiek powinien skupić swoje wysiłki na tworzeniu lepszej przyszłości.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne, Thomas Kuhn ▪ Thomas Kuhn wykazywał, że w rozwoju nauki wyodrębnić należy okresy nauki „normalnej”, które są przedzielone rewolucjami naukowymi. ▪ W obu tych fazach nauka podlega określonym prawidłowościom.  Rodzaje refleksji o nauce: ujęcie historyczne, NEW AGE ▪ NEW AGE– stanowił zespolenie różnych prądów i tworzył wizję przyszłego wieku pokoju. ▪ Kierunek ten Dążył do wykazania związków człowieka ze światem przyrody - postulaty ekologiczne, aprobata astrologii, różdżkarstwa, bioenergoterapii i homeopatii. ▪ Źródłem inspiracji była teozofia.  Rodzaje refleksji o nauce: NEW AGE ▪ Nurt ten krytykował pozytywizm i neopozytywizm, nacjonalizm, patriotyzm, postawy konsumpcyjne, kult cywilizacji. ▪ Kierunek ten głosił irracjonalizm i znaczenie przeżyć mistycznych. ▪ Według jego przedstawicieli, każdy powinien rozwijać swoje twórcze możliwości. Przedstawiał wizję pokojowego społeczeństwa bez podziałów międzyludzkich, chwalił pacyfizm i wolność.  Poznanie naukowe ▪ Wyróżnia się poznanie naukowe i nienaukowe (potoczne) (Prokopiuk, 2015): ▪ Poznanie naukowe jest rezultatem pracy badaczy wykorzystujących metody naukowe, w poznaniu tym stosuje się precyzyjne środki i metody. Zależy ono między innymi od sposobu wartościowania alternatyw przez naukowca, jego wiedzy i racjonalnego wykorzystania informacji. ▪ Poznanie nienaukowe jest powierzchowne, nieprofesjonalne. Wynika z potrzeb życia codziennego. Jest niezorganizowane. Cechuje się spontanicznością, niedokładnością i subiektywnością. Poznanie naukowe a nienaukowe  Procesy poznania naukowego Poznanie naukowe jest procesem, przebiegającym w następujących etapach (Apanowicz 2000): ▪Etap 1: Spostrzeganie, rejestrowanie i gromadzenie faktów i zjawisk, ▪Etap 2: poznanie myślowe – świadoma działalność, polega ona na ustaleniu związków i zależności między przedmiotami, faktami, zjawiskami ▪Etap 3: poznanie empiryczne - weryfikuje poznanie zmysłowe i myślowe. Dostarcza danych, których nie można osiągnąć poznaniem zmysłowym i myślowym oraz tworzy podstawy do formułowania teorii i praw naukowych.  Cele poznania naukowego Cele poznania naukowego można podzielić na: 1) teoretyczne (opis, wyjaśnianie a zrozumienie, ocena, przewidywanie), 2) praktyczne – efekty nauki. Prawda - cel poznania naukowego  Czym jest epistemologia? ▪ Jest to dział filozofii zajmujący się poznaniem ▪ Teoria poznania analizuje istotę i strukturę ludzkiego poznania. Docieka jego źródeł i wyróżnia rozmaite rodzaje poznania. Ocenia jego wartość. Zajmuje się także granicami poznawalności świata. Bada uwarunkowania poznania. Poszukuje naukowych metod uzasadniania wiedzy i kryteriów oceny prawdziwości poznania. ▪ Analizując charakter i przebieg procesu poznawczego, wyróżnia: ✔ podmiot poznania, ✔ przedmiot poznania, ✔ treść poznania.  Zasady poznania naukowego Poznanie naukowe powinno być: ▪ Zgodne z metodami naukowymi, które zapewniają właściwy dobór, układ oraz poprawność czynności i sposobów gromadzenia wiedzy; ▪ Ścisłe i jednoznaczne w formułowaniu wyników – co umożliwia ich powszechne rozumienie, sprawdzalność oraz stwarza możliwość porównania z istniejącymi teoriami; ▪ Wewnętrznie spójne w zakresie twierdzeń dotyczących przedmiotu badania danej nauki i ich uporządkowania w logicznie powiązany system. ▪ Twórcze i możliwe do praktycznego wykorzystania jego rezultatów.  Zasady naukowego poznania ▪ Oparte na: ▪ Rozległej wiedzy o przedmiocie badań - wszechstronnej analizie aktualnego stanu wiedzy ▪ Śmiałości i niekonwencjonalności myślenia - obrazowo wyraził tą zasadę A. Einstein, twierdząc, że „nie dokonuje wielkich odkryć – kto nie bada niemożliwości”, ▪ Ostrożności, krytycyzmie – drogą do osiągnięcia poznania jest wielokrotne powtarzanie i sprawdzanie efektów przy pomocy różnorodnych metod i narzędzi, ▪ Wszechstronności i obiektywizmie – badacze muszą zachować otwartą ale krytyczną postawę, cechującą intelektualną dociekliwość.  Procesy poznania naukowego ✔ Proces poznania opiera się na takich operacjach jak: ▪ analiza i synteza, ▪ porównywanie i przeciwstawianie, ▪ uogólnianie i wnioskowanie, ▪ dedukcja i indukcja.  Analiza i synteza ▪ Analiza (gr. analysys = rozbiór) - proces myślowy polegający na rozłożeniu całości na części składowe i rozpatrywanie każdej z nich osobno. Badania analityczne w naukach empirycznych głównie mają na celu wykrycie struktury i mechanizmu działania. ▪ Synteza (gr. synthesis = zestawienie) to łączenie wyodrębnionych, dzięki analizie czynników, elementów, części, cech, relacji, organizacji lub problemu itp. Jest to całościowe poznawcze traktowanie danego zjawiska lub struktury w procesie poznania i działalności ludzkiej. Źródło: Apanowicz 2000  Porównywanie i przeciwstawianie ▪ Porównywanie i przeciwstawianie określonych cech, parametrów (wyników, danych) stanowi podstawę wielu badań naukowych. ▪ Polega na zestawianiu ze sobą cech, właściwości lub danych, aby znaleźć ich wspólne lub różniące właściwości. Przeciwstawianie obejmuje także zestawienie rzeczy, pojęć, faktów, procesów itd. Źródło: Apanowicz 2000  Uogólnianie ▪ Polega na scalaniu rozłożonych analitycznie elementów w całość, aby stanowiły w nowym ujęciu charakterystyczne cechy lub funkcje proponowanego, nowego ilościowego i jakościowego rozwiązania. ▪ Uogólnienie jest może być teoretycznym lub praktycznym połączeniem części, właściwości, cech i stosunków badanych faktów lub zjawisk, które poddane analizie w całościowym ujęciu pozwalają stawiać całkowicie nowe, oryginalne wnioski. Źródło: Apanowicz 2000  Wnioskowanie ▪ Wnioskowanie to podstawowy proces myślowy przyjmujący za podstawę prawdziwość określonego zdania i dochodzenie na tej podstawie do przeświadczenia o prawdziwości innego lub innych zdań. ▪ Jest to rozumowanie polegające na wyprowadzaniu, zgodnie z logiką, nowych wniosków (twierdzeń). Wnioskować oznacza domniemywać lub wnosić ze znanych faktów, sytuacji lub objawów stanowiących zdania prawdziwe, nowe zdania, stanowiące rozwiązania określonych problemów. Zdaniami wyjściowymi rozpoczynającymi proces myślowy we wnioskowaniu są przesłanki. ▪ Rezultat tego procesu myślowego w postaci zdań końcowych są wnioski. [Źródło: Apanowicz 2000]  Dedukcja ▪ Dedukcja (łac. deductio = wyprowadzenie) jako proces rozumowania polega na przechodzeniu od ogółu do szczegółu, czyli jest to takie rozumowanie w którym na podstawie wiedzy o wszystkich przedmiotach wnioskuje się o niektórych z nich. ▪ Dedukcja opiera się na przyjęciu pewnych podstawowych zasad (przesłanek, aksjomatów), których słuszność uznaje się w następującym po tym dalszym wnioskowaniu opartym na podstawowych zasadach logiki. Źródło: Apanowicz 2000  Indukcja ▪ Indukcja (łac. inductio = wprowadzenie) jest to wnioskowanie polegające na wyprowadzaniu wniosków ogólnych z przesłanek będących ich poszczególnymi przypadkami. Jest to zatem rozumowanie zmierzające od szczegółu do ogółu, czyli na podstawie informacji (wiadomości) o niektórych przedmiotach jakiejś klasy wnioskujemy o wszystkich przedmiotach danej klasy. ▪ W naukach empirycznych jest to metoda polegająca na wyprowadzaniu uogólnień na podstawie eksperymentów i obserwacji faktów. Źródło: Apanowicz 2000  Filozofia nauki prof. UE dr hab. Izabela Marzec Katedra Badań nad Gospodarką Cyfrową Czym jest nauka? Dzieje rozwoju terminu i koncepcji nauki ▪ Nauka - wiedza poddana ustalonym wymaganiom treściowym i metodologicznym (Encyklopedia PWN, 2021). ▪ Brak jednoznacznej definicji ▪ Różne rozumienia pojęcia (okresy, kręgi kulturowe itd.).  Nauka – pojęcie i jego ewolucja ▪ Nauka - dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury. ▪ Działalność mająca na celu obiektywne i adekwatne poznanie rzeczywistości, a w szczególności praw nią rządzących. ▪ Nauka – efekt ludzkich działań, osiągnięta wiedza naukowa (Kamiński, 1992; Szaniawski, 1994). Pojęcie nauki w ujęciu metodologicznym W ujęciu metodologicznym wyodrębnia się takie aspekty nauki, jak: ▪treściowy, ▪czynnościowy, ▪instytucjonalny.  Pojęcie nauki w ujęciu treściowym ▪ W aspekcie treściowym jest to system należycie uzasadnionych twierdzeń i hipotez zawierających możliwie obiektywną i adekwatną na danym etapie rozwoju poznania naukowego i praktyki społeczno-gospodarczej wiedzę o zjawiskach, procesach, strukturach, zależnościach i prawidłowościach w określonej dziedzinie naukowej (Apanowicz 2000, s. 11). Nauka w aspekcie czynnościowym ▪ Nauka w aspekcie czynnościowym (funkcjonalnym) obejmuje ogół czynności składających się na poznanie naukowe. ▪ to działalność badawcza prowadząca do tworzenia i rozwijania nauki w sensie treściowym zgodnie z procedurą badawczą zapewniającą obiektywne poznanie rzeczywistości (Apanowicz 2000, s. 12). Nauka w aspekcie czynnościowym ▪ Nauka stanowi „wytwór tych czynności, a więc system twierdzeń, do których uznania doszli uczeni w swym dążeniu do poznania rzeczywistości (Ajdukiewicz 1975, s 22). Nauka w aspekcie instytucjonalnym ▪ Stanowi organizację, system (strukturę) zorganizowany w postaci uczelni wyższych, instytutów naukowych, ośrodków badawczych i innych placówek edukacji narodowej. Dzieje rozwoju koncepcji nauki: czasy nowożytne ▪ Polscy uczeni powołujący 1887 w Krakowie Akademię Umiejętności i reaktywując ją w 1919 roku nie używali pojęcia „nauka” ze względu na jej potoczny w tym czasie sens, lecz stosowali termin „umiejętność”.  Ewolucja znaczenia terminu „nauka”: wiek XX ▪ W XX w. termin „science” w krajach anglosaskich i frankońskich wyłącza ze swego zakresu filozofię, nauki humanistyczne i sztukę, obejmując jedynie nauki matematyczne i przyrodnicze. ▪ W Niemczech naukę rozumiano szerzej, nie wykluczając z niej nauk humanistycznych (Encyklopedia PWN, 2021). ▪ W Polsce nauka obejmowała także teologię i nauki praktyczne, np. nauki inżynieryjne, technologiczne, medyczne (Encyklopedia PWN, 2021).  Dzieje rozwoju koncepcji nauki: : czasy nowożytne ▪ W I-wszej połowie XX w., w oparciu o logikę formalną rozwinęła się koncepcja empiryzmu logicznego. ▪ Według tej koncepcji, nauka powstaje przez zbieranie danych doświadczalnych i opracowanie ich w oparciu o reguły logiki. ▪ W Polsce poglądy te reprezentowała Szkoła Lwowsko-Warszawska (K. Twardowski, J. Łukasiewicz, St. Leśniewski, T. Kotarbiński i ich uczniowie).  Rozwój koncepcji nauki ▪ Lata 30-tych XX w. - powstanie teorii opozycyjnej wobec teorii neopozytywistycznej (K. Popper) ▪ K. Popper twierdził, że obserwacje zdarzeń nie polegają na zbieraniu informacji o nich, lecz na ich twórczym opisie, wykorzystującym konwencje językowe. ▪ Według tego podejścia, hipotezy są intuicyjnym tworem umysłu badacza poszukującego wyjaśnienia zdarzeń. Hipotezy przyjmuje się tymczasowo, jeśli oparły się one rzetelnym próbom ich obalenia.  Rozwój koncepcji nauki, falsyfikacjonizm: K. Popper Teorii nie można uznać za prawdziwą w oparciu wnioskowanie indukcyjne. Należy uczyć się na błędach. Najpierw następuje formułowanie teorii o charakterze hipotez tymczasowych Następnie następuje jej rygorystyczne testowanie ukierunkowane nie na jej potwierdzenie, lecz falsyfikację.  Rozwój koncepcji nauki, falsyfikacjonizm: K. Popper Odrzucenie hipotezy sfalsyfikowanej stanowi impuls do rozwoju nauki. Hipoteza, której nie udało się sfalsyfikować ulega wzmocnieniu - im więcej pozytywnych prób sfalsyfikowania przeszła teoria, tym wyższy jej poziom wzmocnienia. Kryterium oceny teorii jest również jej zdolność generowania tzw. nowych faktów, czyli przewidywania faktów, które nie były uwzględniane przy jej konstruowaniu.  Rozwój koncepcji nauki: Th. S. Kuhn ▪ W latach 50-tych XX w. filozofowie nauki wskazali na historyczne, funkcjonalne i socjologiczne uwarunkowania poglądów naukowych. ▪ Th. S. Kuhn wyróżnił okres nauki normalnej, która jest okresem dominacji wzorcowego schematu badań, zwanego paradygmatem, przejmowanego od poprzedników oraz okresy rewolucji w nauce, gdy kształtuje się nowy paradygmat, lepiej dostosowany do nowych odkryć i koncepcji teoretycznych. ▪ Według niego o dominacji określonego paradygmatu decydują czynniki społeczne, a nie epistemologiczne. Thomas Samuel Kuhn (1922-1996) ▪ The Copernican Revolution ▪ The Structure of the Scientific Revolutions ▪ The Sources for the History of Quantum Physics ▪ The Black Body Theory and the Quantum Discontinuity 1894-1912 Paradygmat Pojęcie wieloznaczne, które może być rozumiane jako (Herbut, Kawalec, 2009, s. 445): ▪ „modelowe osiągnięcie naukowe uznane przez kompetentną w danej dziedzinie społeczność uczonych, które w pewnym okresie wyznacza społeczności uczonych problematykę, obszar badań i ich metodę”. ▪ Przykłady paradygmatów: geometria Euklidesa, mechanika Newtona, teoria względności Einsteina. ▪ Terminu ‘paradygmat’ stosuje się zamiennie z terminem „matryca dyscyplinarna”.  Paradygmat: znaczenie wg Thomasa Kuhna ▪ T. Kuhn – uwypuklenie społecznych i poznawczych funkcji paradygmatu w nauce ▪ Struktura Rewolucji Naukowych -paradygmat określa sposób postrzegania świata przez naukowców, a zatem, zmiana paradygmatu jest jednocześnie zmianą całej struktury doświadczenia.  Paradygmat wg T. Kuhna ▪ Zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej dziedziny nauki. ▪ Teorii i pojęć tworzących paradygmat nie kwestionuje się do czasu, gdy paradygmat jest twórczy poznawczo. ▪ Oznacza to, że za jego pomocą można tworzyć teorie szczegółowe zgodne z danymi doświadczalnymi, którymi zajmuje się dana nauka. Znacznie paradygmatu wg T. Kuhna ▪ Rozważania nad paradygmatami są istotne ponieważ pozwalają odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób w nauce pojawia się nowość, jak rozwija się nauka.  Założenia koncepcji T. Kuhna ▪ Koncepcja Kuhna opiera się na dwóch przesłankach. 1/ działalność naukowa jest wyspecjalizowana, systematyczna i skoordynowana. Każda dyscyplina zawdzięcza swoją stabilność i produktywność przyswojonym w procesie kształcenia schematom, a rola wyrażonych explicite reguł i abstrakcyjnych zasad jest niewielka, ponieważ „uczeni nigdy nie przyswajają sobie pojęć, teorii i praw w sposób abstrakcyjny, jako takich. Od początku stykają się z tymi narzędziami intelektualnymi poprzez ich zastosowania w ramach szerszej, historycznie ukształtowanej struktury znaczenia” (Kuhn 1978, s. 93).  Założenia koncepcji Kuhna 2. Działalność naukową charakteryzuje pewna dowolność, której źródłem są indywidualne nastawienia i ideały. Dowolność i związane z nią napięcia są czynnikami, które w rezultacie prowadzą do zmiany. ▪ Metodyczna eksploracja paradygmatu, ukierowana na jego artykulację i określenie zasięgu, przyczynia się do jego kontrolowalnej zmiany.  Dzieje rozwoju koncepcji nauki ▪ W późniejszym okresie I. Lakatos, przejmując poglądy Poppera i Kuhna, zaproponował nową metodologię programów badawczych. ▪ Dla Lakatosa to, co określa się terminem „teorii” są to w rzeczywistości zespoły teorii odwołujących się do wspólnych idei. ▪ Zespoły teorii Lakatos nazywał programami badawczymi. ▪ Jako racjonalne kryterium sukcesu naukowego uznał rozwój programu badawczego. Dzieje koncepcji nauki ▪ Programy badawcze odwołują się do wspólnych idei, czyli tzw. ich twardego rdzenia (hard core). ▪ Według Lakatosa, uczeni zaangażowani w dany program badawczy starają się chronić jego rdzeń przed falsyfikacją.  Rozwój koncepcji nauki ▪ Lakatos próbował wypracować kompromis między falsyfikacjonizmem Poppera a teorią rewolucji naukowych Kuhna. ▪ Poszukał sposobu, pozwalającego na pogodzenie tych dwóch stanowisk, które jednocześnie mogłoby dostarczyć racjonalnego i zgodnego z faktami historycznymi wglądu w dokonującego się w nauce postępu. Rozwój koncepcji nauki ▪ Poglądy Kuhna są, jak do tej pory, największą próbą opisania nauki pojęciami abstrakcyjnymi Pojęcie nauki: podsumowanie Nauka to złożony twór kulturowy składający się z (Herbut, Kawalec, 2009): ▪zespołu twierdzeń wyrażonych w pewnym języku; ▪żywionych przekonań; ▪operacji poznawczych; ▪ludzi prowadzących badania, ich narzędzi pracy, instytucji naukowych i całego środowiska, które w pewnym stopniu przyczynia się do rozwijania aktywności naukotwórczej  Rozwój koncepcji nauki: podsumowanie ▪ Nauka jako dziedzina kultury powstała i rozwija się wokół poznania ▪ Nauka - sposób poznawania świata, zwany naukowym oraz jego praktyczne realizacje ▪ „wiedza naukowa powinna być zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31) ▪ „wiedza naukowa poddaje się kontroli” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31)  Wiedza naukowa: ujęcie współczesne ▪ Charakterystyczne cechy wiedzy naukowej obejmują przede wszystkim: ✔ prawdziwość - uznawaną za cechę nadrzędną, ✔ uzasadnienie, ✔ obiektywizm, ✔ ogólność, ✔ oryginalność, ✔ ścisłość, ✔ uporządkowanie, ✔ użyteczność. Jakie są relacje między nauką a wiedzą?  Nauka i wiedza – pojęcia ▪ Nauka – określony zasadami sposób poznawania świata, nazwany naukowym i jego praktyczne realizacje. ▪ Efektem rozwoju nauki jest wiedza. ▪ Wiedza - „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić” (Kamiński, 1992, s. 24). Wybrane funkcje nauki jako poznania naukowego ▪ „Nauka nie polega na gromadzeniu informacji, nawet ciekawych i pożytecznych, ale na rozwiązywaniu zagadnień” (Kamiński 1992, s. 203). ▪ „Podstawową funkcją nauki jest nie tyle ustalanie praw lub formułowanie (rozumiejących lub nie) opisów, ile wyjaśnianie” (Grobler 2008, s. 251).  Struktura wiedzy naukowej ▪ Struktura wiedzy naukowej tworzy kompleks złożony z niejednorodnych składników: faktów, hipotez, twierdzeń, praw oraz teorii. ▪ Bazą wszystkich nauk realnych (przyrodniczych i humanistycznych) są fakty ▪ Fakt to zdarzenie (pozajęzykowe) ujęte w pewnym ustalonym, względnie minimalnym (w odróżnieniu od procesu), interwale czasoprzestrzennym (Skarbek, 2013).  Struktura wiedzy naukowej ▪ Hipotezy naukowe są pewnymi przypuszczeniami, co do których istnieje jakieś prawdopodobieństwo, że mogą w znaczącym stopniu ograniczyć obszar niewiedzy dla danej sytuacji problemowej. ▪ Prawa nauki - podstawowa, obiektywna i konieczna prawidłowość występująca w rzeczywistości empirycznej (przyrodniczej, społecznej – historycznej, psychicznej) (Skarbek, 2013). Hipoteza ▪ wywodzi się z greckiego słowa „hipothesis”, a jego polskim odpowiednikiem jest słowo „przypuszczenie” lub „domysł”. ▪ jest to przypuszczenie lub domysł wysunięty dla określenia lub wyjaśnienia czegoś, który wymaga sprawdzenia poprzez odpowiednie badania stosowane w danej nauce. Wysunięcie hipotez Hipoteza winna zawierać informację konkretną wychodzącą poza stwierdzenie faktów. Winna być twórcza tzn. inspirować do dociekań, do sprawdzenia. Budowanie hipotez winno być poprzedzone rozeznaniem i studiami literatury.  Wysunięcie hipotez ▪ Hipoteza oznacza domysł naukowy, wysunięty prowizorycznie dla wyjaśnienia jakiegoś faktu lub zbioru faktów, wymagający sprawdzenia, które może dopiero potwierdzić lub obalić dany domysł. ▪ Hipoteza nie powinna być ani tautologią ani banałem, czyli nie powinna zawierać sformułowań będących właściwie potwierdzeniem poprawnych schematów myślowych, które nie wymagają żadnego dowodu czy weryfikacji. Hipoteza badawcza ▪ hipoteza badawcza to założenie, to przypuszczalna, przewidywana odpowiedź na pytanie zawarte w problemie badań ▪ Hipoteza jest założeniem przypuszczalnych związkach, jakie zachodzą między wybranymi zmiennymi  Wysunięcie hipotez ▪ Hipotezy winny spełniać następujące wymogi: ▪ Odnosić się jednoznacznie do problematyki (dostarczać odpowiedzi na pytania wynikające z problemów), ▪ Posiadać uzasadnienie (badacz zawsze musi wyjaśnić, dlaczego sformułował daną hipotezę) ▪ Posiadać warunki sprawdzalności. ▪ Hipotezę należy sformułować i uzasadnić na podstawie wiedzy teoretycznej, ewentualnie wyników badań empirycznych oraz ze względu na cel analizy.  Hipotezy naukowe powinny być: ▪ nowe – wskazują na jakieś nieznane dotąd aspekty badanych faktów, procesów, zjawisk, ich uwarunkowań, okoliczności itp. ▪ ogólne – obejmują swoim zakresem wszelkie fakty, procesy czy zjawiska, jakich dotyczą, ▪ pojęciowo jasne – wyrażone w jednoznacznych terminach, możliwie ostrych (a jeżeli używa się terminów nieostrych, jak np. młody, stary, duży, mały, to należy je odpowiednio zdefiniować np. „młodymi ludźmi nazywam ludzi w wieku od... do... lat”), Hipotezy naukowe powinny być: ▪ wolne od sprzeczności wewnętrznych – sformułowane tak, aby nie zawierały zdań wzajemnie sprzecznych, ▪ empirycznie sprawdzalne – dające się zweryfikować, tzn. potwierdzić lub obalić poprzez badania. Prawa nauki ▪ Prawa nauki są to twierdzenia, którym w nauce nadaje się wysoką rangę. ▪ Prawa nauki opisują pewne prawidłowości.  Prawidłowości naukowe ▪ Prawidłowościami nazywamy obiektywne związki zachodzące w naturze (rzeczywistości), które charakteryzują się: ✔ ogólnością (uniwersalnością) - związek nie zachodzi pomiędzy pojedynczymi zjawiskami, tylko całymi klasami zjawisk; ✔ istotnością - omawiany związek stanowi ważną cechę zjawisk, pomiędzy którymi zachodzi; ✔ wewnętrznością - nie jest to związek powierzchowny; ✔ koniecznością - zgodnie z tym wymogiem związek musi zachodzić w określonych warunkach; nie jest przypadkowy. Struktura wiedzy naukowej: teoria Przez teorię można rozumieć logiczną całość, w której wyróżnia się następujące elementy (Skarbek, 2013): ▪Twierdzenia naukowe ▪Modele odzwierciedlające badany fragment rzeczywistości. ▪Procedurę testowania teorii na skali: weryfikacja – falsyfikacja.  Filozofia nauki prof. UE dr hab. Izabela Marzec Katedra Badań nad Gospodarką Cyfrową Jakie funkcje pełni nauka? Funkcje nauki ▪ Główną funkcją społeczną nauki jest funkcja poznawcza. Tym samym naczelne cele i wartości realizowane w badaniach naukowych to przede wszystkim cele i wartości poznawcze (Strawiński, 2011).  Funkcje nauki Za kluczowe funkcje nauki uznawane są: ▪ Funkcja opisowa (deskryptywna) - odpowiada na pytanie „jak jest”? ▪ Funkcja eksplanacyjna- odpowiada na pytanie „dlaczego tak jest”? ▪ Funkcja prognostyczna - odpowiada na pytanie „jak będzie”? ▪ Funkcja utylitarna (aplikacyjna) - informuje, jakie należy podejmować działania, aby zmienić rzeczywistość.  Funkcje nauki ▪ Popper twierdził, iż celem nauki są coraz to lepsze wyjaśnienia, a wybory między współzawodniczącymi teoriami dokonywane są ze względu na ich stopień tzw. koroboracji. ▪ Po to, żeby zapewniać lepsze wyjaśnienie zjawisk, teoria powinna być bardziej podatna na koroborację czyli w większym stopniu falsyfikowalna od wcześniejszych teorii i opierać się próbom jej obalenia – zwiększać swój stopień koroboracji Funkcje nauki ▪ „Taka teoria może nie będzie prawdziwa ani nawet prawdopodobnie prawdziwa (…) ale pozostawać będzie prawdą możliwą w tym sensie, że została dobrze przetestowana, a pomimo tego nie została sfalsyfikowana. Tak więc postulowałem w Science and Scepticism , że gdy w grę wchodzi prawda, celem nauki są możliwie prawdziwe teorii” (Popper, 1995, s. 252) Jakie są podstawowe źródła błędów naukowych? Wiedza - ogólne źródła błędów Istnieją cztery główne źródła popełniania błędów i pomyłek. Tkwi one głównie w: ▪podmiocie, w jego poziomie rozwoju fizycznego i psychicznego, jak również dojrzałości społecznej, ▪rozwoju i zmienności środowiska społeczno-kulturowego i ekonomicznego, w jakim żyje, rozwija się i działa podmiot, ▪relacjach, jakie zachodzą pomiędzy podmiotem i jego środowiskiem ▪sytuacjach życiowych, z jakimi spotyka się podmiot.  Wiedza naukowa - błędy naukowe Najczęstsze źródła błędów naukowych obejmują: ▪ obiektywne – tkwiące na zewnątrz; ▪ subiektywne - tkwiące w badaczu: ✔ Myślenie uproszczone - złudzenia, uczucia, ideologie ✔ Pułapki myślowe – tzw. zasada zakotwiczenia, dowody potwierdzające własne założenia, sposób sformułowania problemu, pułapka zbytniej pewności siebie, pułapka asekuranctwa, pułapka kosztów utopionych. Błędy w badaniach naukowych ▪ Błędy w przygotowaniu badań ▪ Błędy w prowadzeniu badań ▪ Błędy w opracowaniu rezultatów przeprowadzonych badań  Czym jest metoda naukowa? Czy metodologia a metodyka oznacza to samo?  Metodologia ▪ Dyscyplina naukowa traktująca o racjonalności tworzenia wiedzy oraz o celach wytworzonej wiedzy to metodologia nauki ▪ Metodologia nauki to system jasno określonych reguł i procedur, do których odwołują się badania będące podstawą ewaluacji wiedzy, system ten nie jest ani niezmienny, ani niezawodny – jest ciągle ulepszany Czym jest metoda naukowa? ▪ methodos (gr.) – droga ▪ methodos – sposób postępowania  Co to jest metoda? ▪ Metoda - „określony, powtarzalny i wyuczany sposób – schemat lub wzór postępowania, świadomie skierowanego na realizację pewnego celu poprzez dobór środków odpowiednich do tego celu” (Nowak, 1985, s. 19). ▪ Metoda działania - „powtarzalny sposób działania zwiększający jego sprawność, sposób, który jest wyznaczony za pomocą spójnego zbioru reguł”, „świadomie i systematycznie stosowany, wzorcowy dobór i układ elementarnych czynności” (Kamiński, 1992, s. 201).  Co to jest metoda? Ujęcie ogólne ▪ Metoda – to określony zasadami sposób postępowania (Hajduk, 2001, s. 104-107), tzn.: ▪ określony przez pewne wskazówki, reguły, wytyczne, ▪ powtarzalny, systematyczny, ▪ celowo i świadomie stosowany, ▪ zawierający element normatywny, wartościujący (określający jak należy postępować). Co to jest metoda naukowa? ▪ Metoda naukowa - „tok operacji przy stawianiu zagadnień, ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i systematyzowaniu odpowiedzi, bądź także zespół założeń przyjętych jako ramy lub wytyczne badania (…), bądź wreszcie ogół czynności i środków zastosowanych do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania” (Kamiński 1992, s. 202). Metoda naukowa: wybrane problemy Kluczowe pytania ▪ Czy istnieje jedna metoda, która jest wspólna dla wszystkich nauk i która odróżnia naukę od „nie-nauki”? ▪ Czym taka metoda się charakteryzuje, na czym polega? ▪ Czy w nauce są „lepsze” i „gorsze” metody? ▪ Czy istnieją różne hierarchie metod w nauce? Metoda naukowa ▪ „Metoda naukowa jest to metoda stosowana w nauce; wraz ze zmianą koncepcji nauki zmienia się też i metoda” (Hajduk 2001, s. 106). ▪ Zdaniem niektórych, jest tylko jedna metoda naukowa, wspólna dla wszystkich dyscyplin, która obejmuje całość czynności badawczych (Hajduk 2001, s. 105-106, 198-201).  Metoda naukowa ▪ Metoda naukowa obejmuje określone założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania (założenia epistemologiczne) ▪ Metody naukowej nie da się „zlogarytmizować” z różnych powodów, a zwłaszcza dlatego, iż nieodzownym jej składnikiem jest twórczość (Szaniawski 1994). ▪ Metoda naukowa nie jest tym samym, co technika naukowa czy metoda badawcza. Metoda naukowa Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje: ▪ określone reguły co do sposobu postępowania badawczego oraz jego etapów, w tym m.in. postulaty metodologiczne, tj. wytyczne mające podstawowy charakter, które nie wynikają z doświadczenia, lub logiki i są charakterystyczne dla nauki, np. (Krajewski 1998, s. 86-87): ✔ postulat prostoty, ✔ postulat rzetelnego uzasadniania, ✔ postulat sprawdzalności, w tym szczególnie – empirycznej.  Metoda naukowa Metoda naukowa obejmuje również: ▪ akceptowane źródła poznania – przede wszystkim w sensie metodologicznym, co oznacza, że istotne jest skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w nauce wiedza (Ajdukiewicz 1983, s. 44-75). Są to, np.: ▪ doświadczenie, empiria, ▪ rozumowanie logiczne, wnioskowanie, ▪ określone założenia, ▪ krytyczne myślenie. Metoda naukowa ▪ Określone postawy: ✔ przyjęcie dwóch zasad współczesnej nauki tj. stosowanie powtarzalnych metod badawczych z jednej strony, z drugiej strony dążenie do twórczości, ✔ dążenie do obiektywności (w tym – do intersubiektywnej sprawdzalności), ✔ dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy, lepszego uzasadniania etc., Hierarchia metod w nauce ▪ Metoda nauki jako „takiej”; ▪ Metody charakterystyczne dla głównych dziedzin nauki; ▪ Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin (Kamiński 1992, s. 200-214; Grobler 2008, s. 209-256). Czym metoda charakterystyczna dla danej nauki? ▪ Metody nauki - ogólnie pojmowane schematy poszczególnych czynności badawczych, faktycznie stosowane w nauce, lub w niej zalecane (Nowak, 1985, s. 21). Metoda naukowa: współczesne podejście i założenia Podstawowe założenia: ▪ W świecie występują powtarzalne wzorce, prawidłowości, struktury, pewne typy, etc. ▪ Wszystkie zjawiska naturalne mają określone przyczyny i uwarunkowania ich zaistnienia. ▪ Świat jest możliwy do poznania. Metoda naukowa: współczesne założenia ▪ Nic nie jest dowiedzione „z góry”; ▪ Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii; ▪ Wiedza naukowa, chociaż niepewna i względna, przewyższa ignorancję (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 20-23). Metoda naukowa: współczesne założenia ▪ Krytycyzm, myślenie krytyczne, polegające na: ▪ stawianiu pytań, ▪ określaniu problemu, ▪ sprawdzaniu dowodów, ▪ ostrożności wobec przekonań i przeświadczeń, ▪ unikaniu tendencyjności. Metoda naukowa, współczesne podejście, cd. ▪ unikaniu emocjonalnej argumentacji : „Skoro tak czuję, musi to być prawda” ▪ unikaniu uproszczeń ▪ uwzględnianiu różnych interpretacji ▪ akceptacji braku pewności (Tavris, Wade 1999, s. 30-35) ▪ dążeniu do obiektywizmu Metoda dedukcji a metoda indukcji w konstrukcji pracy naukowej Metoda dedukcji: 1. Hipoteza; 2. Obserwacja; 3. Przyjęcie lub odrzucenie hipotezy. Metoda indukcji: 1. Obserwacja; 2. Szukanie wzorca; 3. Wstępny wniosek – hipoteza.  Wnioskowanie ▪ to podstawowy proces myślowy przyjmujący w swoim rozumowaniu za podstawę prawdziwość określonego zdania i dochodzenie na tej podstawie do przeświadczenia o prawdziwości innych zdań. ▪ Jest to rozumowanie polegające na wyprowadzaniu, zgodnie z prawami logiki, nowych wniosków (twierdzeń). Wnioskować to znaczy domniemywać lub wnosić ze znanych faktów, sytuacji lub objawów stanowiących zdania prawdziwe, nowe (inne) zdania, stanowiące rozwiązania. Zdaniem lub zdaniami wyjściowymi rozpoczynającymi proces myślowy we wnioskowaniu są przesłanki. Rezultat procesu myślowego w postaci zdania lub zdań końcowych są wnioski.  Dedukcja ▪ Dedukcja (łac. deductio - wyprowadzenie) - proces rozumowania polegający na przechodzeniu od ogółu do szczegółu. ▪ Jest to takie rozumowanie, w którym na podstawie wiadomości o wszystkich przedmiotach wnioskuje się o niektórych z nich. [Źródło: Apanowicz 2000]. Dedukcja ▪ jest to metodą opartą na przyjęciu pewnych podstawowych zasad (przesłanek, aksjomatów), których słuszność uznaje się bez zastrzeżeń i w następującym po nich dalszym wnioskowaniu opartym na podstawowych zasadach logiki, prowadzącym do bardziej szczegółowych twierdzeń. Dedukcja – podstawowa reguła wnioskowania zwana modus ponens Jeśli przed chwilą Zdanie jest Jeżeli A, to B przesłanka padał deszcz, to prawdziwe ulica jest mokra Poprzednik jest przed chwilą padał A przesłanka prawdziwy deszcz Zatem a więc – ulica jest więc B wniosek następnik też jest prawdziwy mokra jeśli uznajemy prawdziwość poprzednika prawdziwej implikacji, to musimy uznać też (Krajewski, 1998, s. 75) prawdziwość jej następnika  Indukcja ▪ Indukcja (łac. inductio = wprowadzenie) jest to wnioskowanie polegające na wyprowadzaniu wniosków ogólnych z przesłanek będących ich poszczególnymi przypadkami. ▪ Jest to zatem rozumowanie zmierzające od szczegółu do ogółu, czyli na podstawie informacji (wiadomości) o niektórych przedmiotach jakiejś klasy wnioskujemy o wszystkich przedmiotach danej klasy. [Źródło: Apanowicz 2000]. Indukcja ▪ W naukach empirycznych jest to metoda polegająca z reguły na wyprowadzaniu uogólnień na podstawie eksperymentów i obserwacji faktów. Hipotetyczno - dedukcyjny model nauki w badaniach z zakresu nauk ekonomicznych W naukach ekonomicznych obecnie często stosowany jest model łączący oba podejścia, tj. obejmujący takie kroki jak: 1. obserwacja, 2. uogólnianie wyników obserwacji (indukcja), 3. wnioskowanie (dedukcja), 4. krytyka powstałej wiedzy.  Metody badań naukowych ▪ Metody badań naukowych – określane także jako metody robocze – stanowią część metody naukowej. ▪ Są złożonymi sposobami poznawania prawdy, w których udział biorą nie tylko zmysły i umysł, ale różne narzędzia badawcze wypracowane przez człowieka, w tym istniejące już zasoby informacji. ▪ Stanowią racjonalną drogę rozwiązywania już sprecyzowanego problemu badawczego.  Metoda nauk empirycznych – podstawa ▪ Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii, czyli badań empirycznych (Bocheński, 1992, s. 106-111). Co to oznacza? ▪ Oznacza to, że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o faktach, zdaniach o zjawiskach: ▪ „Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu.” (Bocheński, 1992, s. 106-107). Metody badań naukowych ▪ Istnieje wiele metod badań naukowych, odpowiadających różnym dziedzinom nauki i rodzajom badanych problemów.  Metody badań naukowych – rodzaje metod badawczych ▪ Metoda obserwacyjna ▪ Metoda eksperymentalna ▪ Metoda monograficzna ▪ Metoda badania dokumentów ▪ Metoda indywidualnych przypadków ▪ Metoda sondażu diagnostycznego ▪ Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa ▪ Metoda analizy i konstrukcji logicznej ▪ Metoda statystyczna ▪ Metoda symulacji komputerowej ▪ Metody heurystyczne  Metody ilościowe a jakościowe ▪ Badania ilościowe odpowiadają wyłącznie na pytanie „ile?”, natomiast badania jakościowe „co”, „gdzie?”, „jak?”, „dlaczego?”. Metody badań ilościowych ▪ Wśród wykorzystywanych metod badań ilościowych wyróżnia się przede wszystkim metody sondażowe, np. wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo (CATI), badania online, tj. ankieta internetowa (CAWI i CASI), oraz wywiad w wersji papierowej, drukowanej (PAPI).  Metody badań jakościowych Do metod wykorzystywanych w obszarze badań jakościowych należą: – indywidualny wywiad pogłębiony, przeprowadzany z jedną osobą, – zogniskowany wywiad grupowy, tzw. fokus, – badanie w warunkach umożliwiających stałą kontrolę jego przebiegu, – obserwowanie występowania danego zjawiska, – analiza różnych materiałów, np. stron www, materiałów archiwalnych. Zastosowanie badań jakościowych i ilościowych ▪ W jakich sytuacjach wskazane jest stosowanie metod ilościowych? W badaniach ilościowych dąży się do nadania badanym zjawiskom określonych miar. W związku z tym stosuje się je zawsze wtedy, gdy chce się uzyskać odpowiedź na pytanie „ile”. ▪ Badania jakościowe są wykorzystywane do szczegółowej analizy i obserwacji zachowania wybranej grupy lub określonego zjawiska.  Filozofia nauki prof. UE dr hab. Izabela Marzec Katedra Badań nad Gospodarką Cyfrową E-mail: [email protected] Hipotetyczno - dedukcyjny model nauki w badaniach z zakresu nauk ekonomicznych W naukach ekonomicznych obecnie często stosowany jest model łączący oba podejścia, tj. obejmujący takie kroki jak: 1. obserwacja, 2. uogólnianie wyników obserwacji (indukcja), 3. wnioskowanie (dedukcja), 4. krytyka powstałej wiedzy.  Metody badań naukowych ▪ Metody badań naukowych – określane także jako metody robocze – stanowią część metody naukowej. ▪ Są złożonymi sposobami poznawania prawdy, w których udział biorą nie tylko zmysły i umysł, ale różne narzędzia badawcze wypracowane przez człowieka, w tym istniejące już zasoby informacji. ▪ Stanowią racjonalną drogę rozwiązywania już sprecyzowanego problemu badawczego.  Metoda nauk empirycznych – podstawa ▪ Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii, czyli badań empirycznych (Bocheński, 1992, s. 106-111). Co to oznacza? ▪ Oznacza to, że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o faktach, zdaniach o zjawiskach: ▪ „Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu.” (Bocheński, 1992, s. 106-107). Metody badań naukowych ▪ Istnieje wiele metod badań naukowych, odpowiadających różnym dziedzinom nauki i rodzajom badanych problemów.  Metody badań naukowych – rodzaje metod badawczych ▪ Metoda obserwacyjna ▪ Metoda eksperymentalna ▪ Metoda monograficzna ▪ Metoda badania dokumentów ▪ Metoda indywidualnych przypadków ▪ Metoda sondażu diagnostycznego ▪ Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa ▪ Metoda analizy i konstrukcji logicznej ▪ Metoda statystyczna ▪ Metoda symulacji komputerowej ▪ Metody heurystyczne  Metody ilościowe a jakościowe ▪ Badania ilościowe odpowiadają wyłącznie na pytanie „ile?”, natomiast badania jakościowe „co”, „gdzie?”, „jak?”, „dlaczego?”. Metody badań ilościowych ▪ Wśród wykorzystywanych metod badań ilościowych wyróżnia się przede wszystkim metody sondażowe, np. wywiad kwestionariuszowy telefoniczny wspomagany komputerowo (CATI), badania online, tj. ankieta internetowa, oraz wywiad kwestionariuszowy w wersji papierowej, drukowanej (PAPI).  Metody badań jakościowych Do metod wykorzystywanych w obszarze badań jakościowych należą: – wywiad swobodny - indywidualny wywiad pogłębiony, przeprowadzany z jedną osobą, – zogniskowany wywiad grupowy, tzw. fokus, – obserwacja występowania danego zjawiska, – analiza różnych materiałów, np. stron www, materiałów archiwalnych.  Zastosowanie badań jakościowych i ilościowych ▪ W jakich sytuacjach wskazane jest stosowanie metod ilościowych? W badaniach ilościowych dąży się do nadania badanym zjawiskom określonych miar. W związku z tym stosuje się je zawsze wtedy, gdy chce się uzyskać odpowiedź na pytanie „ile”. ▪ Badania jakościowe są wykorzystywane do szczegółowej analizy i obserwacji zachowania wybranej grupy lub określonego zjawiska.  Metoda obserwacyjna ▪ Metoda obserwacyjna jest jedną z najstarszych metod badawczych. Była ona główną metodą w naukach przyrodniczych do końca XIX w. Dzisiaj traci swoje znaczenie, stając się raczej dodatkową metodą badawczą. ▪ Obserwacja jest metodą badawczą tylko, kiedy stosuje się ją celowo i kompleksowo, tj. obserwację organizuje się, uzyskane informacje gromadzi się i interpretuje. Jako metoda badawcza nie powinna ona ograniczać się jedynie do rejestracji jednostkowych faktów, lecz ujmować je w związkach i zależnościach przyczynowo-skutkowych (Apanowicz 2000).  Metoda eksperymentalna ▪ Dzięki eksperymentom dąży do poznania zależności między elementami i uwarunkowaniami badanego zjawiska; ▪ Metoda eksperymentalna znajduje szczególne zastosowanie w badaniu zjawisk powtarzalnych. ▪ W ostatnim czasie stała się ona jedną z kluczowych metod badawczych w wielu dyscyplinach naukowych. ▪ O ile obserwacja jest obserwacją bierną, to eksperyment naukowy jest „obserwację” czynną.  Metoda monograficzna ▪ Metoda monograficzna polega na szczegółowym badaniu konkretnego przypadku, jednostki lub zjawiska. ▪ Służy naukowej analizie wyodrębnionych cech i elementów danej struktury, systemu lub procesu, poznaniu ich charakteru, wielkości oraz scharakteryzowaniu ich funkcjonowania i rozwoju.  Metoda monograficzna ▪ Metoda monograficzna pozwala wnikliwie wniknąć w istotę zjawiska, dzięki wszechstronnej analizie badanego fenomenu za pomocą odpowiednich danych, podlegających przeważnie analizie statystycznej.  Metoda badania dokumentów ▪ Metoda badania dokumentów polega na gromadzeniu, selekcji, opisie i naukowej interpretacji interesujących faktów wynikających z dokumentów (w każdej postaci – także elektronicznej).  Metoda badania dokumentów ▪ Dokumentem podlegającym badaniu może być każdy wytwór człowieka, który wyraża jego myśli, wizję, misję, osiągnięcia lub służy do odtworzenia rzeczywistej działalności lub stanu badanej organizacji w formie prawnie lub zwyczajowo sporządzonego dokumentu. ▪ Jest to ważny i konkretny materiał źródłowy dotyczący danej organizacji. ▪ Badanie dokumentów umożliwia ustalenie rzeczywistego obrazu zdarzeń, faktów i dokonań np. organizacji  Metoda sondażu diagnostycznego ▪ Metoda sondażu diagnostycznego polega na gromadzeniu danych o zjawiskach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice ich rozwoju. ▪ Pozwala opisać i wyjaśnić pewne zjawiska oraz procesy występujące w zbiorowościach np. w organizacji, społeczeństwie itd.  Metoda statystyczna ▪ Metoda statystyczna rozwinęła się dopiero w XIX wieku. ▪ Jako metoda badawcza stosowana jest zwykle przy gromadzeniu i porządkowaniu informacji (danych) dotyczących określonego systemu, układu, organizacji, zjawiska, procesu itp. ▪ Badanie polega na wyciąganiu wniosków z wyodrębnionych cech zbiorów elementów, dzięki analizom statystycznym. Schemat badania statystycznego ▪ Określenie celu badania, ▪ Opracowanie koncepcji badania, ▪ Zdefiniowanie zbiorowości ogólnej, ▪ Wybór zbiorowości próbnej i metody jej doboru, ▪ Określenie techniki zbierania danych, ▪ Opracowanie i analiza danych, ▪ Opracowanie wyników, ▪ Interpretacja wyników i przedstawienie wniosków, ▪ Określenie osiągnięć w kategoriach użyteczności. Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa ▪ Metodę analizy i krytyki piśmiennictwa powinien stosować każdy piszący pracę naukową. ▪ Ma ona powszechne zastosowanie w naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu. ▪ Polega ona na wyłonieniu i odniesieniu nowego problemu do dotychczasowej wiedzy, co dokonuje się za pomocą krytycznej analizy literatury przedmiotu (Apanowicz 2000).  Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa ▪ Polega m.in. na wskazaniu, jakie są różnice, podobieństwa, związki, zależności, ważne cechy badanego problemu w uznanych teoriach naukowych, w hipotezach, ideach badawczych, w poglądach itp. w literaturze przedmiotu.  Metoda analizy i konstrukcji logicznej ▪ Metoda analizy i konstrukcji logicznej poprzez analizę i opracowanie nowej konstrukcji logicznej scala poprzednie metody, pozwalając zaproponować nowe rozwiązania. ▪ Metoda ta obok metody obserwacji jest jedną z najstarszych metod badawczych. ▪ Opiera się ona na analizie i syntezie.  Metoda analizy i konstrukcji logicznej ▪ Analiza służy „rozłożeniu” całości problemu naukowego na części, elementy składowe i badaniu ich oddzielnie. Jest to zatem ujęcie redukcjonistyczne. ▪ Natomiast synteza ma na celu połączenie elementów w nową całość, co stanowi ujęcie holistyczne.  Metoda analizy i konstrukcji logicznej ▪ Jest metodą „myślowego eksperymentu". ▪ Mając bowiem dane wyjściowe i warunki ograniczające oraz znając cel badań, analizuje się związki zachodzące między danymi w określonych granicach i konstruuje się ciąg logiczny w celu rozwiązania danego problemu naukowego.  Metody badań naukowych, cd. ▪ metoda analizy krytycznej - analiza i krytyka piśmiennictwa stosowana wobec prac i badań innych uczonych ▪ metoda analizy przypadków – pozwala uzyskać możliwie dokładny i wielostronny obraz nielicznych przypadków danego zjawiska, celem uzyskania wniosków empirycznych Studium przypadku jako metoda naukowa ▪ Badania studium przypadku mają długą tradycję sięgającą czasów Freuda. ▪ Metoda ta cieszyła się już dużym powodzeniem wśród XIX-wiecznych psychoanalityków. Szybki rozwój filozofii nauki, metodologii i wzrost popularności w naukach społecznych studium przypadku zawdzięcza jednak głównie szkole chicagowskiej na początku XX wieku.  Studium przypadku jako metoda naukowa ▪ Studium przypadku obecnie jest uważane przez za specyficzną strategię badawczą, a nie tylko jedną z wielu metod badawczych (Yin 2003). ▪ Zdaniem Hartey (2004, s. 323), głównym celem studium przypadku jest analiza procesów w ich określonym kontekście, ponieważ zakłada się, że żadne zjawisko społeczne nie może być w pełni zrozumiane, jeżeli analizuje się go w oderwaniu od otoczenia, w jakim zachodzi.  Studium przypadku jako metoda naukowa ▪ Studium przypadku pozwala zrozumieć zarówno, jak procesy i zachowania wpływają na określony kontekst oraz jak kontekst wpływa na procesy i zachowania. ▪ Yin (1994, s. 13) porównuje studium przypadku do naukowego dochodzenia, które bada określone zjawisko w jego rzeczywistym kontekście.  Studium przypadku jako metoda naukowa Jego zastosowanie jest szczególnie wskazane, gdy (Yin 1994, s. 13-14): ▪ granice pomiędzy badanym zjawiskiem a jego kontekstem nie są jasno określone i mogą mieć istotny wpływ na dane zjawisko, ▪ w badaniach złożonych zjawisk, obejmujących wiele zmiennych i elementów, w których nie oczekuje się tylko jednego wyniku, które opierają się na wielu źródłach dowodów.  Studium przypadku jako metoda naukowa Celem studium przypadku może być: ✔eksploracja, ✔opis ✔wyjaśnienie (Yin 2003, s. XV).  Studium przypadku jako metoda naukowa ▪ Zwykle studium przypadku obejmuje pojedynczy przypadek. ▪ Jest to uważane charakterystyczną cechę tej strategii badawczej (Babbie 2004, s. 320).  Studium przypadku jako metoda naukowa ▪ Niektórzy twierdzą jednak, że studium przypadku może obejmować jeden lub wiele przypadków, dotyczyć różnych poziomów analizy oraz odnosić się jednej lub wielu organizacji, grup, jednostek i zdarzeń (Eisenhardt 1989, s. 534).  Studium przypadku jako metoda badawcza ▪ Studium przypadku często korzysta z różnych metod zbierania danych. ▪ Mogą to być metody jakościowe i ilościowe, np.: badania dokumentów, wywiady, obserwacje bezpośrednie i uczestniczące czy badania sondażowe.  Studium przypadku jako metoda badawcza ▪ Stosowane są różne klasyfikacje studiów przypadków, ▪ Hartley (2004) wyróżnia studia przypadków eksploracyjne, eksplanacyjne i opisowe, ▪ Babbie (2004, s. 320-321) rozróżnia studium przypadku oraz metodę rozszerzonych przypadków.  Studium przypadku jako metoda badawcza ▪ Wszystkie rodzaje studium przypadku mogą wykorzystywać zarówno pojedyncze przypadki, jak i obejmować wiele przypadków (Yin 2003). ▪ Wybór rodzaju studium przypadku zależy przede wszystkim od celu badania (Yin 1994, s. 5). ▪ Dobór przypadków ma charakter celowy.  Podsumowanie ▪ Metodyka - oznacza zespół zasad, metod. ▪ Metodyka - może także stanowić samodzielny wykład lub dzieło omawiające metody pracy lub badań naukowych. ▪ Metoda - to sposób postępowania, sposób badania naukowego lub rozumowania. ▪ Metodami badawczymi i ich rezultatami w obrębie dziedzin i dyscyplin naukowych zajmuje się metodologia szczegółowa. ▪ Dotyczy ona przedmiotu i metod naukowo-badawczych charakterystycznych dla konkretnej dyscypliny. (Źródło: Kawa, 2013)  Podsumowanie ▪ Mówimy „zastosować określoną metodę” (np. w badaniach), a nie „metodologię badania”, ▪ Metodologia badania oznacza bowiem naukę o metodach. ▪ Zastosowanie metody naukowej pozwala na użycie słowa „metodyczny” do opisu sposobu prowadzenia pracy naukowej czy badań naukowych tj. „działanie w sposób metodyczny” ▪ Oznacza to również, że odnosimy się do konkretnej metody lub postępujemy według określonych zasad, w sposób systematyczny, planowy, odnoszący się do ustalonej metodyki. (Źródło: Kawa, 2013)  Koło nauki Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wallace 1971 Co to jest technika badawcza? ▪ Technika badawcza dotyczy wyboru i wykorzystania szeroko rozumianych środków (Hajduk, 2001, s. 199) Techniki badawcze ▪ Techniką badawczą są zatem „czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów”(A. Kamiński 1970, s. 31). ▪ Są to np.: ankiety, wywiady, symulacje itd. Cele badań Trzy cele badań: ▪ Eksploracja - zaspokojenie ciekawości poznawczej; zbadanie możliwości podjęcia szerszych badań; wypracowanie metod do dalszych badań itp. ▪ Opis – trafny, obiektywny i rzetelny, ▪ Wyjaśnianie – poszukiwanie odpowiedzi na pytanie „dlaczego?” Problem badawczy ▪ To kwestia do rozstrzygnięcia, do zbadania ▪ Problemy badawcze są to zazwyczaj pytania, na które poszukuje odpowiedzi na drodze studiów literatury, materiałów źródłowych i badań empirycznych. ▪ Problemem badawczym jest to, co orientuje przedsięwzięcia poznawcze ▪ Problemem badawczym to bodziec intelektualny wywołujący reakcję w postaci podejcia badań naukowych.  Struktura nauki: rodzaje prac naukowych ▪ W zależności od stopnia realizacji różnych czynności poznawczych: prace badawcze, prace koncepcyjne, prace metodologiczne; ▪ Ze względu na akcent położony na poszczególne etapy pracy: prace analityczne i prace syntetyczne; ▪ Ze względu na ich cel i metodę dochodzenia do niego: prace teoretyczne i prace doświadczalne; ▪ Ze względu na sposób wykonania: prace indywidualne i prace zbiorowe Struktura nauki: rodzaje prac naukowych ▪ Opracowania naukowe ▪ rozprawy i komunikaty; prace promocyjne itp. ▪ Opracowania popularnonaukowe ▪ książki, artykuły, wywiady, filmy dokumentalne itp. ▪ Prace wdrożeniowe ▪ projekty, plany, podręczniki itp. Prace promocyjne ▪ Prace magisterskie ▪ Prace (rozprawy) doktorskie ▪ Prace (dysertacje) habilitacyjne ▪ Dorobek profesorski  Podział (typologia) nauk ▪ Filozofowie nauki i metodolodzy wielokrotnie podejmowali trudny temat porządkowania nauk. ▪ Żadna z propozycji nie zyskała powszechnego uznania  Czym jest typologia? ▪ Typologia „polega na grupowaniu elementów zbioru w zespoły elementów pod pewnym względem do siebie podobnych. Dla każdego takiego zespołu zdefiniowany jest tzw. element wzorcowy (idealny, typowy). Elementy zbioru zakwalifikowane do poszczególnych zespołów nie są jednorodne, ale łączy je pewien (zwykle różny) stopień podobieństwa do wybranego elementu wzorcowego. (...) Zespoły elementów wyodrębnione w typologii, czyli typy, niekiedy nie są rozłączne, albowiem może się zdarzyć, ze pewne elementy spełniają warunek podobieństwa wobec więcej niż jednego elementu wzorcowego” (Sosińska-Kalata 2002, s. 19)  Filozofia nauki prof. UE dr hab. Izabela Marzec Katedra Badań nad Gospodarką Cyfrową E-mail: [email protected]  Czym jest typologia? ▪ Typologia „polega na grupowaniu elementów zbioru w zespoły elementów pod pewnym względem do siebie podobnych. Dla każdego takiego zespołu zdefiniowany jest tzw. element wzorcowy (idealny, typowy). Elementy zbioru zakwalifikowane do poszczególnych zespołów nie są jednorodne, ale łączy je pewien (zwykle różny) stopień podobieństwa do wybranego elementu wzorcowego. (...) Zespoły elementów wyodrębnione w typologii, czyli typy, niekiedy nie są rozłączne, albowiem może się zdarzyć, ze pewne elementy spełniają warunek podobieństwa wobec więcej niż jednego elementu wzorcowego” (Sosińska-Kalata 2002, s. 19). ▪ Według jakich kryteriów można klasyfikować różne dziedziny nauki? Różne kryteria klasyfikacji (typologii) nauki ▪ Podział nauk wg metod badawczych ▪ Podział nauk wg przedmiotu badań ▪ Podział nauk ze względu na ich cel  Podział wg metody ▪ nauki dedukcyjne (nauki formalne, aprioryczne), np.: matematyka, logika itd. - w naukach tych twierdzenia i teorie wynikają z innych twierdzeń wcześniej dowiedzionych lub z przyjętych aksjomatów. Metody uzasadnienia polegają na rozumowaniu dedukcyjnym. ▪ nauki indukcyjne (nauki, w których główną podstawą twierdzeń są zdania bezpośrednio oparte na doświadczeniu, uzasadniane również metodą indukcji) Źródło: Encyklopedia PWN Podział nauk wg metody  Podział nauki cd. Podział ten w pewnym stopniu odpowiada także podziałowi na: 1. Nauki formalne np. filozofia, logika, matematyka, itd. 2. Nauki empiryczne ▪ Przyrodnicze, np. fizyka, chemia, biologia itd. ▪ Humanistyczne (społeczne), np. historia, ekonomia, pedagogika, socjologia itd. Nauki empiryczne ▪ Nauki empiryczne bazują na doświadczeniach, odwołują się do empirii (Bocheński, 1992, s. 106-111). Co to znaczy? ▪ Oznacza to, że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o faktach, zdaniach o fenomenach. ▪ „Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu” (Bocheński, 1992, s. 106-107). Podział nauki cd. ▪ Ze względu na sposób wyjaśniania wyodrębnia się także: ✔ Nauki nomotetyczne – bazujące na wyjaśnieniach nomotetycznych, ✔ Nauki idiograficzne - bazujące na wyjaśnieniach idiograficznych.  Rodzaje wyjaśnień naukowych ▪ Wyjaśnienia idiograficzne – wyczerpujące wyjaśnienie pojedynczej sytuacji, wyjaśnienia te dążą do pełnego zrozumienia pojedynczych przypadków, zdarzeń czy sytuacji itd. (np. studium przypadku).  Rodzaje wyjaśnień naukowych ▪ Wyjaśnienia nomotetyczne – wyjaśnienia dla pewnej klasy zdarzeń, sytuacji, przypadków, służą uogólnionemu zrozumieniu i wyjaśnieniu wielu przypadków itd. ▪ ich celem jest generalizacja, najczęściej są to wyjaśnienia cząstkowe, a punktem wyjścia jest teoria (np. badania sondażowe, eksperymentalne, itd.). Podział nauki według dziedzin zastosowań ▪ Ze względu na dziedziny zastosowań nauki dzielą się na: ✔ teoretyczne, czyli podstawowe, ✔ praktyczne, czyli stosowane.  Typy nauk ze względu na cel Podziały na: 📫 nauki teoretyczne (podstawowe) - opisują, wyjaśniają i interpretują rzeczywistość 📫 nauki praktyczne (stosowane) - ich celem nauk praktycznych jest wskazanie reguł postępowania, aby zrealizować określone cele - czasami wyodrębnia się również tzw. nauki wdrożeniowe – realizują wyniki uzyskane w naukach stosowanych Podział badań naukowych i/lub nauki ze względu na cel Nauki teoretyczne ▪ Nauki teoretyczne realizują bezpośrednio zadania czysto poznawcze, ale także dostarczają naukom stosowanym wiedzy wdrażanej do praktyki przemysłowej, rolniczej, ekonomicznej, medycznej, technicznej, pedagogicznej itd.  Nauki stosowane (praktyczne) ▪ Nauki stosowane zajmują się problemami pragmatycznymi i dostarczają wiedzy i umiejętności do konkretnego działania. ▪ Ich eksperymentalne (doświadczalne) wnioski służą jednak często do budowy różnych teorii naukowych. Podział nauk wg przedmiotu badań Nauki ekonomiczne jako nauki społeczne Nauki ekonomiczne, podobnie jak inne nauki społeczne, różnią od nauk przyrodniczych przede wszystkim następujące cechy: - Złożoność badanych zjawisk, - Ograniczone zastosowanie metod ścisłych, - Używanie potocznego języka, - Niepełna obiektywność. Różnice między naukami ekonomicznymi a naukami ścisłymi - Odmienność źródeł obserwacji, - Znaczenie uwarunkowań historycznych, - Rola ludzkiej woli i celowości, - Uwzględnianie możliwości uzyskania wiedzy poprzez introspekcję. Nowa klasyfikacja dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych ▪ Wykaz zgodny z rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 20 września 2018 r. w sprawie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych (http://www.dziennikustaw.gov.pl/DU/2018/1 818/1)  Nowa klasyfikacja dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz artystycznych Dziedzina nauki/sztuki Dyscyplina naukowa/artystyczna Dziedzina nauk humanistycznych 1) archeologia 2) filozofia 3) historia 4) językoznawstwo 5) literaturoznawstwo 6) nauki o kulturze i religii 7) nauki o sztuce Dziedzina nauk inżynieryjno- 1) architektura i urbanistyka technicznych 2) automatyka, elektronika i elektrotechnika 3) informatyka techniczna i telekomunikacja 4) inżynieria biomedyczna 5) inżynieria chemiczna 6) inżynieria lądowa i transport Nowa klasyfikacja dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych Dyscyplina Dziedzina nauki/sztuki naukowa/artystyczna Dziedzina nauk medycznych i 1) nauki farmaceutyczne nauk o zdrowiu 2) nauki medyczne 3) nauki o kulturze fizycznej 4) nauki o zdrowiu Dziedzina nauk rolniczych 1) nauki leśne 2) rolnictwo i ogrodnictwo 3) technologia żywności i żywienia 4) weterynaria 5) zootechnika i rybactwo  Nowa klasyfikacja dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz artystycznych Dziedzina nauki/sztuki Dyscyplina naukowa/artystyczna Dziedzina nauk społecznych 1) ekonomia i finanse 2) geografia społeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna 3) nauki o bezpieczeństwie 4) nauki o komunikacji społecznej i mediach 5) nauki o polityce i administracji 6) nauki o zarządzaniu i jakości 7) nauki prawne 8) nauki socjologiczne 9) pedagogika 10) prawo kanoniczne 11) psychologia  Nowa klasyfikacja dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych Dziedzina nauki/sztuki Dyscyplina naukowa/artystyczna Dziedzina nauk ścisłych i przyrodniczych 1) astronomia 2) informatyka 3) matematyka 4) nauki biologiczne 5) nauki chemiczne 6) nauki fizyczne 7) nauki o Ziemi i środowisku Dziedzina nauk teologicznych nauki teologiczne Dziedzina sztuki 1) sztuki filmowe i teatralne 2) sztuki muzyczne 3) sztuki plastyczne i konserwacja dzieł sztuki Wielość i jedność nauki ▪ Powodem, dla którego, mimo pojawienia się tylu klasyfikacji i typologii nauk nie ustają próby tworzenia nowych typologii, jest rozwój nauki i zmiana warunków jej uprawiania.  Wielość i jedność nauki ▪ Można różnie podchodzić do fenomenu nauki i jej zróżnicowania. ▪ Stanisław Kamiński (1919-1986) wyróżnił różne podejścia do problemu jedności i wielości nauki: w aspekcie jej genezy, struktury i funkcji oraz podejścia od strony treści (zorientowanej przedmiotowo) i formy.  Wielość i jedność nauki: narodziny idei ▪ Idea „zjednoczonej nauki” – pocz. XX w., empiryzm logiczny. ▪ Narodziny idei „zjednoczonej nauki” (Unified Science) - Hans Hahn, Otton Neurath i Rudolf Carnap, manifest Koła Wiedeńskiego z 1929 r. (Wissenschaftliche Weltauffassung: Der Wiener Kreis). Logiczny empiryzm ▪ Logiczny empiryzm stanowił odpowiedź na problemy nauki, gospodarki, i społeczeństwa Europy na początku XX wieku. ▪ Jego źródłem były klasyczny empiryzm, rozwijany przez Davida Hume’a oraz logicyzm. ▪ Kluczowym zagadnieniem, wokół którego skupiały się rozważania logicznych empirystów, był problem ludzkiej wiedzy.  Logiczny empiryzm ▪ Aby ustanowić pewny punkt oparcia dla dorobku nauki początków XX wieku i odnaleźć porządek w mnogości ideologii roszczących sobie pretensje do miana naukowych, logiczni empiryści zaproponowali metodę logicznej analizy języka nauki, która weryfikowałaby sensowność twierdzeń naukowych (Krajniak, 2015, s. 135).  Logiczny empiryzm ▪ Skupiali się na podstawowym dla nich pytaniu: „Jaki sens ma twoja wypowiedź?” ▪ Tak postawione pytanie można było poddać analizie logicznej i ustalić możliwość jego weryfikacji empirycznej (Krajniak, 2015, s. 135).  Wielość i jedność nauki ▪ W 1938 r. - pierwszy numer monografii wydawanej w ramach Międzynarodowej Encyklopedii Zjednoczonej Nauki przez Neuratha, Carnapa i Morrisa pt. „Encyklopedia i zjednoczona nauka” ▪ W tekście zatytułowanym „Logiczne podstawy jedności nauki” (1938), Carnap przedstawił pogląd odnośnie do jedności nauki, proponując stanowisko określane jako redukcjonizm fizykalistyczny. Redukcjonizm fizykalistyczny ▪ Pogląd wg którego prawa określonej nauki można w pewien sposób sprowadzić, czyli zredukować, do praw fizyki; ▪ fizykalizm jest rodzajem redukcjonizmu.  Model encyklopedyczny ▪ Z czasem fizykalizm stracił na znaczeniu, a jego miejsce zajęła idea powiązania ze sobą różnych fragmentów wiedzy naukowej. ▪ W 1936r. Neurath stwierdził, że: „Dla zwolennika postawy empirycznej jest czymś absurdalnym mówić o jedynym i kompletnym systemie nauki. Musi on pojmować swoją pracę jako zmierzającą ku ścisłości i systematyzacji w ciągle zmieniających się ramach, to jest w ramach encyklopedii. To, co nazywamy „encyklopedią”, nie wydaje się nam być niczym więcej niż doraźnym zestawieniem wiedzy [...] całości materii naukowej, będącej obecnie w naszej dyspozycji” (Neurath 1936, s. 188).  Wielość i jedność nauki ▪ Herbert Feigl - teza o jedności nauki powinna zostać zmodyfikowana i ujęta raczej jako program unifikacji niż jako osiągnięcie jedności; ma on najlepsze perspektywy „na poziomie teorii naukowych, ▪ Rozwinięciem tych idei był artykuł Paula Oppenheima i Hilarego Putnama z 1958 r. „Unity of Science as a Working Hypothesis”, w którym przedstawiono program „zjednoczonej nauki” oparty na redukcjach teorii naukowych na różnych poziomach analizy.  Wielość i jedność nauki W ramach idei jedności nauki twierdzono, że: ▪ dążenie do konstrukcji jednego homogenicznego systemu praw dla całej nauki jest celem jej przyszłego rozwoju. ▪ istnieje możliwości wyprowadzenia praw jednej dyscypliny naukowej z praw innej dyscypliny naukowej. ▪ należy dążyć do jedność języka nauki ▪ należy opracować uniwersalny schemat badań.  Wielość i jedność nauki ▪ Ważnym aspektem metodologicznym w ramach empiryzmu logicznego jest zagadnienie wyjaśniania i siły wyjaśniającej teorii naukowych. ▪ Carl Hempel i Paul Oppenheim w artykule „Studies in the Logic of Explanation” (1948) zaproponowali dedukcyjno-nomologiczny schemat wyjaśniania.  Dedukcyjno-nomologiczny schemat wyjaśniania ▪ Intencją do opracowania tego modelu było dążenie do wprowadzenia uniwersalnego schematu wyjaśniania zarówno dla przyrodniczych, jak i społecznych gałęzi nauki. ▪ Schemat ten został następnie przez Hempla rozszerzony na wyjaśnienia statystyczne i jest obecnie znany jako model wyjaśniania poprzez podciągnięcie pod prawa (covering-law model of explanation).  Jedność metodologiczna ▪ Mimo że teza o metodologicznej jedności nauki nie była wyraźnie formułowana przez empirystów, to jednak była ona często podejmowana w ich badaniach, np. w badaniach dotyczących uzasadniania twierdzeń naukowych.  Jedność metodologiczna ▪ Problem uzasadnienia twierdzeń empirycznych był przedmiotem uwagi Carnapa i Reichenbacha. ▪ Próbowali oni rozwiązać go przez próbę oceny stopnia potwierdzenia hipotez empirycznych w ramach logiki indukcyjnej. ▪ Ich główną ideą było to, że pozytywny rezultat testu empirycznego przyczynia się do zwiększenia prawdopodobieństwa hipotezy i jej stopnia potwierdzenia (Strawiński, 1996, s. 67). Wielość i jedność nauki ▪ Krytyka idei „zjednoczonej nauki”. ▪ Wielu badaczy podkreśla, że zjawisko różnorodności i wielości w nauce jest naturalna i twierdzi, że nauka nie będzie i nie powinna być „zjednoczona”.