Cursus Ontwikkelingspsychologie PDF 2024-2025

Thema’s uit de ontwikkelingspsychologie voor verpleegkundigen 2024-2025 MBV03N en MBV03R Auteur(s): I. Ackermans & K. Dereymaeker 1 2 INHOUDSOPGAVE INLEIDING.............................

Thema’s uit de ontwikkelingspsychologie voor verpleegkundigen 2024-2025 MBV03N en MBV03R Auteur(s): I. Ackermans & K. Dereymaeker 1 2 INHOUDSOPGAVE INLEIDING...................................................................................................................... 11 HOOFDSTUK 1: INLEIDING IN DE ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE..................................... 12 1 DEFINITIE ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE..................................................................................... 12 1.1 Het begrip “Ontwikkeling”......................................................................................... 12 1.2 Ontwikkelingsfasen.................................................................................................... 13 1.3 Ontwikkelingstaken.................................................................................................... 14 1.4 Ontwikkelingsgebieden.............................................................................................. 14 2 ONTWIKKELINGSFACTOREN....................................................................................................... 15 2.1 Het nature-nurture debat.......................................................................................... 15 2.2 Ontwikkelingsproblemen........................................................................................... 16 3 ZELFSTUDIE-OPDRACHTEN............................................................................................... 17 HOOFDSTUK 2: DE PRENATALE FASE............................................................................... 18 1 DE STADIA VAN ONTWIKKELING................................................................................................. 18 2 MOTORISCHE ONTWIKKELING IN DE PRENATALE FASE..................................................................... 19 3 PERCEPTUELE ONTWIKKELING IN DE PRENATALE FASE..................................................................... 20 3.1 Het zicht..................................................................................................................... 20 3.2 Het gehoor................................................................................................................. 20 3.3 De tastzin................................................................................................................... 21 4 COGNITIEVE ONTWIKKELING..................................................................................................... 21 5 BEDREIGINGEN VOOR DE ONTWIKKELING..................................................................................... 21 5.1 Infecties...................................................................................................................... 22 5.2 Voeding...................................................................................................................... 23 5.3 Leeftijd van de moeder.............................................................................................. 24 5.4 Emotionele factoren en stress tijdens de zwangerschap.......................................... 24 5.5 Drugs, roken, alcohol en medicijnen......................................................................... 25 5.6 Andere chemicaliën en stralingsgevaar..................................................................... 26 5.7 Rhesusincompatibiliteit............................................................................................. 26 3  5.8 De leeftijd van de vader............................................................................................. 27 5.9 Psychische ziekten..................................................................................................... 27 6 ZELFSTUDIE-OPDRACHTEN............................................................................................... 28 HOOFDSTUK 3: DE GEBOORTE........................................................................................ 29 HOOFDSTUK 4: HET PASGEBOREN KIND.......................................................................... 30 1 DE EERSTE TEST… DE APGAR SCORE............................................................................................ 30 2 GEHECHTHEID........................................................................................................................ 30 3 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING................................................................................................... 32 3.1 Houdingsreacties....................................................................................................... 32 3.2 Ongecontroleerde bewegingen................................................................................. 33 3.3 Reflexen..................................................................................................................... 33 3.3.1 Grijpreflex....................................................................................................................................................... 34 3.3.2 Babinskireflex.................................................................................................................................................. 34 3.3.3 De snuffel (“rootingreflex“) –en zuigreflex (“suckingreflex”).......................................................................... 35 3.3.4 Moro-reflex..................................................................................................................................................... 35 3.3.5 Asymmetrische tonische halsreflex................................................................................................................. 36 3.3.6 Spinale Galantreflex........................................................................................................................................ 36 3.3.7 Stap-of loopreflex............................................................................................................................................ 36 3.3.8 Opstapreflex.................................................................................................................................................... 37 3.3.9 Glabella-reflex................................................................................................................................................. 37 3.3.10 Zwemreflex................................................................................................................................................... 37 3.4 Gedragstoestanden en slaap..................................................................................... 38 4 PERCEPTUELE ONTWIKKELING.................................................................................................... 39 4.1 Tastzin........................................................................................................................ 39 4.2 Smaak en reuk............................................................................................................ 39 4.3 Zicht............................................................................................................................ 40 4.4 Gehoor....................................................................................................................... 40 5 COGNITIEVE ONTWIKKELING..................................................................................................... 40 5.1 Leerprocessen............................................................................................................ 41 5.2 Motoriek.................................................................................................................... 42 6 TAALONTWIKKELING................................................................................................................ 43 7 SOCIALE ONTWIKKELING........................................................................................................... 43 4  8 EMOTIONELE ONTWIKKELING.................................................................................................... 44 9 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING............................................................................................. 44 10 ZELFSTUDIE-OPDRACHTEN............................................................................................ 45 HOOFDSTUK 5: DE BABY (1 MAAND – 18 MAANDEN)..................................................... 46 1 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING.................................................................................................. 46 1 MOTORISCHE ONTWIKKELING.............................................................................................. 47 1.1 Het kijkstadium.................................................................................................... 48 1.2 Het grijpstadium.................................................................................................. 48 1.3 Van liggen naar lopen.......................................................................................... 49 2 PERCEPTUELE ONTWIKKELING.............................................................................................. 50 2.1 Het zicht............................................................................................................... 50 2.2 Het gehoor........................................................................................................... 51 2.3 Pijnperceptie........................................................................................................ 52 4 COGNITIEVE ONTWIKKELING................................................................................................ 52 4.1 Piaget................................................................................................................... 52 4.1.1 Fase 1: reflexen (0 - 1 md): oefenen van reflexen.................................................................................... 53 4.1.2 Fase 2: primaire circulaire reacties (1-4 md)............................................................................................ 53 4.1.3 Fase 3: secundaire circulaire reacties (4-8 md)........................................................................................ 54 4.1.4 Fase 4: intentioneel handelen (8-12 md)................................................................................................. 54 4.1.5 Fase 5: tertiaire circulaire reacties (12-18 md)......................................................................................... 55 4.1.6 Fase 6: het begin van het denken (18-24 md).......................................................................................... 55 4.2 Informatieverwerkingstheorie............................................................................. 56 5 TAALONTWIKKELING.......................................................................................................... 58 6 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING........................................................................................ 59 7 SOCIALE ONTWIKKELING..................................................................................................... 60 7.1 Vreemdenangst en scheidingsangst.................................................................... 60 7.2 Glimlachen........................................................................................................... 61 7.3 Social referencing: voelen wat anderen voelen.................................................. 61 7.4 Theory of mind..................................................................................................... 62 7.5 Gehechtheid: het vormen van sociale banden.................................................... 63 7.5.1 Harlow: gehechtheid bij babyaapjes........................................................................................................ 63 7.5.2 Gehechtheidstheorie van Bowlby............................................................................................................ 64 5  7.5.3 Krachtlijnen van gehechtheid................................................................................................................... 64 7.5.4 Typen gehechtheid................................................................................................................................... 65 7.5.5 Moeders en gehechtheid......................................................................................................................... 67 7.5.6 Vaders en gehechtheid............................................................................................................................. 68 8 EMOTIONELE ONTWIKKELING............................................................................................... 68 9 ZELFSTUDIE-OPDRACHTEN......................................................................................... 69 HOOFDSTUK 6: DE PEUTER (18 MAANDEN TOT 3 JAAR)................................................... 70 1 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING................................................................................................... 70 2 MOTORISCHE ONTWIKKELING................................................................................................... 70 3 PERCEPTUELE ONTWIKKELING.................................................................................................... 71 4 COGNITIEVE ONTWIKKELING..................................................................................................... 72 4.1 Piaget......................................................................................................................... 72 4.2 Informatieverwerkingstheorie................................................................................... 73 5 TAALONTWIKKELING................................................................................................................ 74 6 SOCIALE ONTWIKKELING........................................................................................................... 75 7 EMOTIONELE ONTWIKKELING.................................................................................................... 76 8 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING............................................................................................. 77 9 ZELFSTUDIE-OPDRACHTEN.............................................................................................. 77 HOOFDSTUK 7: DE KLEUTER (3 JAAR – 6 JAAR)................................................................ 79 1 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING.............................................................................................. 79 1.1 Motorische ontwikkeling..................................................................................... 79 2 COGNITIEVE ONTWIKKELING................................................................................................ 79 2.1 Piaget................................................................................................................... 79 2.1.1 Concepten................................................................................................................................................ 79 2.1.2 Conservatie.............................................................................................................................................. 80 2.1.3 Intuïtief denken........................................................................................................................................ 81 2.1.4 Egocentrisme............................................................................................................................................ 81 3 PERCEPTUELE ONTWIKKELING.................................................................................................... 82 4 SOCIALE ONTWIKKELING........................................................................................................... 82 4.1 Behoefte aan leeftijdsgenootjes................................................................................ 83 4.2 Spelontwikkeling........................................................................................................ 83 6  4.3 Theory of mind van kleuters...................................................................................... 84 5 EMOTIONELE ONTWIKKELING.................................................................................................... 84 6 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING............................................................................................. 84 7 MORELE ONTWIKKELING.......................................................................................................... 85 8 ZELFSTUDIE-OPDRACHTEN.............................................................................................. 86 HOOFDSTUK 8: HET LAGERE SCHOOLKIND (6 JAAR – 12 JAAR)........................................ 87 1 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING.............................................................................................. 87 2 MOTORISCHE ONTWIKKELING.............................................................................................. 87 3 PERCEPTUELE ONTWIKKELING.................................................................................................... 89 4 COGNITIEVE ONTWIKKELING..................................................................................................... 89 4.1 Piaget......................................................................................................................... 89 4.2 Informatieverwerkingstheorie................................................................................... 91 5 TAALONTWIKKELING................................................................................................................ 91 6 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING............................................................................................. 91 6.1 Zelfbeeld.................................................................................................................... 91 6.2 Erikson........................................................................................................................ 93 7 SOCIALE ONTWIKKELING........................................................................................................... 93 7.1 Relaties en groepen................................................................................................... 93 7.2 Eénseksegroepen....................................................................................................... 94 7.3 Het zondebokfenomeen............................................................................................ 94 8 MORELE ONTWIKKELING.......................................................................................................... 95 9 ZELFSTUDIE-OPDRACHTEN.............................................................................................. 96 HOOFDSTUK 9: DE ADOLESCENT (12-22 JAAR)................................................................. 97 1 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING................................................................................................... 97 1.1 Beeld van het eigen lichaam...................................................................................... 98 1.2 Hersenontwikkeling................................................................................................... 99 1.3 Slaapgebrek.............................................................................................................. 100 2 COGNITIEVE ONTWIKKELING................................................................................................... 100 3 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING........................................................................................... 102 7  3.1 Zelfbeeld.................................................................................................................. 102 3.2 Eigenwaarde............................................................................................................. 103 3.3 Erikson...................................................................................................................... 103 4 SOCIALE ONTWIKKELING......................................................................................................... 104 4.1 Familiebanden: veranderende relaties.................................................................... 104 4.2 Relaties met leeftijdgenoten................................................................................... 106 4.3 Relatie met de andere sekse.................................................................................... 107 5 MORELE ONTWIKKELING........................................................................................................ 107 6 ZELFSTUDIE-OPDRACHTEN............................................................................................ 108 HOOFDSTUK 10: DE JONGVOLWASSENE (22-40 JAAR)................................................... 109 1 DE LICHAMELIJKE ONTWIKKELING............................................................................................. 109 2 DE MOTORISCHE ONTWIKKELING............................................................................................. 110 3 DE COGNITIEVE ONTWIKKELING............................................................................................... 110 3.1 Piaget....................................................................................................................... 110 3.2 Denken en intelligentie............................................................................................ 111 4 DE PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING....................................................................................... 112 4.1 Autonomie............................................................................................................... 112 4.2 Idiografische en idiosyncratische ontwikkeling....................................................... 112 4.3 Erikson...................................................................................................................... 113 5 DE SOCIALE ONTWIKKELING.................................................................................................... 114 5.1 Het hebben van werk............................................................................................... 114 5.2 Opbouwen van een partnerrelatie.......................................................................... 115 5.3 Huwen of samenwonen........................................................................................... 117 5.4 Ouderschap.............................................................................................................. 117 5.5 Het dertigersdilemma of quarterlife dilemma........................................................ 119 6 ZELFSTUDIE-OPDRACHTEN............................................................................................ 119 HOOFSTUK 11: DE RIJPERE VOLWASSENE (40 – 65 JAAR)............................................... 120 1 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING................................................................................................. 120 1.1 De overgang of menopauze of climacterium.......................................................... 121 8  1.2 De overgang bij de man........................................................................................... 123 2 COGNITIEVE ONTWIKKELING................................................................................................... 124 2.1 Neemt intelligentie af?............................................................................................ 124 3 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING........................................................................................... 126 3.1 Streven naar autonomie.......................................................................................... 126 3.2 Erikson...................................................................................................................... 127 4 SOCIALE ONTWIKKELING......................................................................................................... 128 4.1 Het “lege nest”syndroom & partnerrelatie............................................................. 128 4.2 Sandwichgeneratie.................................................................................................. 129 4.3 Herdefiniëren van werkwaarden............................................................................. 129 4.4 Cross-over fenomeen............................................................................................... 131 4.5 Levinson................................................................................................................... 131 5 ZELFSTUDIE-OPDRACHTEN............................................................................................. 132 HOOFSTUK 12: DE OUDERE VOLWASSENE - (65 JAAR – …)............................................. 133 1 EEN KRITISCHE BLIK OP DE LEEFTIJDSINDELING............................................................................. 133 1 LICHAMELIJKE ONTWIKKELING............................................................................................ 134 2 DE COGNITIEVE ONTWIKKELING.......................................................................................... 135 3 SOCIALE ONTWIKKELING................................................................................................... 137 1.1 De pensionering....................................................................................................... 137 1.2 Gerotranscendentie en benefitfinding.................................................................... 137 1.3 Opnemen grootouderrol.......................................................................................... 139 1.4 Het prijsgeven van de autonomie............................................................................ 139 1.5 Omgaan met lichamelijke veranderingen en ziektes............................................... 140 1.6 Omgaan met verliessituaties................................................................................... 140 1.7 Omgaan met de nakende dood............................................................................... 141 1.8 Veranderen van woonsituatie................................................................................. 141 1.9 Gelukkig ouder worden............................................................................................ 142 4 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING........................................................................................... 143 4.1 Erikson...................................................................................................................... 143 4.2 Omgaan met ouder worden.................................................................................... 144 9  5 ZELFSTUDIE-OPDRACHTEN............................................................................................. 145 OVERZICHTEN THEORETISCHE KADERS.......................................................................... 146 1 COGNITIEVE ONTWIKKELING VOLGENS PIAGET (1896-1980).................................................. 146 10 PERSOONLIJKHEIDSONTWIKKELING VOLGENS ERIKSON (1902-1994)................................... 147 11 MORELE ONTWIKKELING VOLGENS KOHLBERG (1927-1987).............................................. 148 LITERATUURLIJST.......................................................................................................... 149 10 INLEIDING In deze cursus bespreken we de menselijke ontwikkeling van de prenatale fase tot late volwassenheid. Op elke leeftijd kunnen mensen andere dingen en op elke leeftijd worden er andere eisen aan hen gesteld. Hoe mensen zich gedragen en kunnen gedragen, wordt dus voor een groot stuk bepaald door de leeftijd die ze hebben en de ontwikkelingsfase waarin ze zich bevinden. Kennis van ontwikkelingspsychologie is voor jullie als toekomstige verpleegkundigen zeer belangrijk. Welk gedrag is “normaal” in deze ontwikkelingsfase en wat wijkt af? In deze cursus ligt de focus vooral op de “normale ontwikkeling”. De volgende jaren wordt in de opleiding hierop verder gebouwd en komen de afwijkingen ten opzichte van de normale ontwikkeling aan bod. Deze cursus bestaat uit twee delen: - Deel 1 bevat de ontwikkeling van de mens geordend per leeftijdsfase, onderverdeeld in ontwikkelingsthematieken; - Deel 2 bevat een korte samenvatting van de meest belangrijke ontwikkelingspsychologen en hun theorieën die in deze cursus aan bod komen. Voor het studeren van deze cursus is het handig als je probeert om concrete mensen van een bepaalde levensfase te ontmoeten en de theorie aan de hand van de concrete voorbeelden te studeren. Zo wordt de theorie omgezet in praktijk en kan je “dieper” leren. Succes! Ilse Ackermans en Karen Dereymaeker 11 HOOFDSTUK 1: INLEIDING IN DE ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE 1 Definitie ontwikkelingspsychologie Ontwikkelingspsychologie is het domein binnen de theoretische psychologie dat zich bezighoudt met de studie van de levensloop van de mensen en de veranderingen van alle psychische verschijnselen tussen bevruchting en de dood. Ontwikkelingspsychologie is een apart domein binnen de psychologie waarbinnen nog verschillende deeldisciplines mogelijk zijn. Zo is er de adolescentiepsychologie, de psychologie van de volwassene, gerontopsychologie... Vroeger werd de studie van de ontwikkeling van de mens vaak beperkt tot de kinder- en jeugdjaren. Stilaan werd echter duidelijk dat de ontwikkeling niet stopt bij de volwassenheid. Een andere term voor ontwikkelingspsychologie is dan ook de levenslooppsychologie. De ontwikkelingspsychologie houdt zich voornamelijk bezig met het beschrijven van de normale ontwikkeling. Meer pathologisch gedrag of meer afwijkend gedrag komt later aan bod in onze opleiding (vb. domeinen Vrouw, kind & ouderschap, domein Geestelijke gezondheidszorg…). Bevindingen van ontwikkelingspsychologen en -theorieën steunen op wetenschappelijk onderzoek. Ontwikkelingspsychologen gebruiken o.a. observatiemethodes om dingen te weten te komen over de menselijke ontwikkeling. Ook interviews en experimenten worden gebruikt om informatie te verzamelen (zie Fundamenten van verpleegkunde 1). 1.1 Het begrip “Ontwikkeling” Elk van ons kent een eigen individuele ontwikkeling van kind tot volwassene. Onder ontwikkeling verstaan we het geheel van veranderingen die de mens doormaakt van bevruchting tot dood. Ontwikkelen is groeien, rijpen, tot bloei komen, maar ook vervallen, aftakelen en sterven. Veranderingen wijzen bij jonge mensen meestal op vorderingen (bv. met de fiets leren rijden, groter worden, etc.) en bij oudere mensen op verval (bv. 12 geheugenverlies, lichamelijke aftakeling, etc.). Dit hoeft echter niet steeds zo te zijn. Zo kan een kind van tien plots terug beginnen bedwateren (terugval) en kan een bejaarde een nieuwe taal aanleren (= vordering). 1.2 Ontwikkelingsfasen Een ontwikkelingsfase is een geheel van kwalitatieve veranderingen in een vaste, niet veranderbare volgorde. Bij elke fase worden nieuwe vaardigheden geleerd. De verschillende fasen volgen elkaar op volgens een vast schema. Een ontwikkelingsfase verloopt echter niet bij iedereen op hetzelfde moment. Elke fase heeft slechts bij benadering eenzelfde start- en eindleeftijd. We onderscheiden volgende levensfasen: De prenatale fase of de zwangerschapsfase (0-38 weken voor de bevalling) De geboorte en de neonatale periode (0 – 1 maand) De babyfase (1 maand – 18 maand) De peuterfase (18 maand – 3 jaar) De kleuterfase (3 jaar – 6 jaar) Het lagereschoolkind fase (6 jaar – 12 jaar) De adolescentie (12 jaar – 22 jaar) De jong volwassenheid (22 jaar – 40 jaar) De midden of rijpere volwassenheid (40 – 65 jaar) De ouderdom of oudere volwassenheid (65 jaar – dood) De veranderingen die we doormaken zijn onomkeerbaar. Immers, elke nieuwe fase in de ontwikkeling sluit een voorgaande fase af. Telkens leren we iets nieuw bij en kunnen we meer en meer. We hebben eerst een bepaalde vaardigheid nodig willen we een andere verwerven en eens die vaardigheid verworven, leren we ze ook niet af. Zo leren we eerst kruipen, dan lopen, dan fietsen, etc. Eenmaal we kunnen lopen, leren we dit ook niet af. We zeggen ook wel dat ontwikkeling een cumulatief proces is. Tegelijkertijd is ontwikkeling niet altijd het bijleren van nieuwe vaardigheden, ontwikkeling kan ook betekenen dat bepaalde processen of vaardigheden minder goed gaan. Denk aan de (vloeiende) intelligentie die afneemt vanaf gemiddeld 35 jaar. 13 Een fase bekijken we als een periode van relatieve gelijkmatigheid. De overgangen echter tussen de fasen geven perioden van onrust. Deze perioden zijn momenten waarop er nieuwe zaken geleerd kunnen worden, waarop er nieuwe mogelijkheden zich aandienen. Dit heet een crisis. Dit betekent dat de mens de zekerheden moet kunnen loslaten, nieuwe ervaringen moet opdoen en dat het nieuwe moet geïntegreerd worden om zo een hoger niveau van functioneren te bereiken. Enkele voorbeelden zijn de identiteitscrisis en de zindelijkheid. Kritieke perioden geven aan dat er een tijdsspanne in de ontwikkeling is die zich leent tot het ontwikkelen van een nieuwe eigenschap. Is die periode voorbij dan zal de eigenschap niet meer of slechts in beperkte mate ontwikkelen. Een voorbeeld zijn wolfskinderen, kinderen die opgroeien tussen dieren zonder menselijk contact. De taal en sociale ontwikkeling van deze kinderen kwam niet meer helemaal goed. Met een gevoelige periode bedoelen we de periode die het meest geschikt is om bepaalde zaken te leren. 1.3 Ontwikkelingstaken Bij elke levensfase horen een aantal verwachtingen en verantwoordelijkheden die we op ons moeten nemen. Dit noemen we ontwikkelingstaken. Hoewel mensen onderling erg verschillend zijn, zijn de veranderingen die we doormaken gedurende onze levensloop bij vele mensen op dezelfde manier zichtbaar. Mensen van dezelfde leeftijdscategorie doen of ondergaan ongeveer dezelfde dingen die typisch zijn voor hun leeftijd. Denk maar aan het loslaten van de kinderen (= lege nest syndroom) bij volwassenen van rond de 50 jaar. 1.4 Ontwikkelingsgebieden Een mens ontwikkelt zich op vele terreinen of gebieden. Dit noemen we ontwikkelingsgebieden. Deze ontwikkelingsgebieden zijn ook onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zo zal een kindje wanneer het leert lopen zijn evenwicht moeten leren behouden en voldoende stabiel moeten kunnen rechtstaan (= motorische ontwikkeling), maar ook de wil om te stappen (= cognitieve ontwikkeling) speelt een belangrijke rol in het verwerven van deze vaardigheid. Als een kind kan stappen, dan kan het ook op een andere manier de omgeving gaan verkennen (= sociale ontwikkeling). 14 In deze cursus bespreken we verschillende ontwikkelingsgebieden: De lichamelijke ontwikkeling: de lichamelijke rijping De motorische ontwikkeling: de ontwikkeling van het bewegen De perceptuele ontwikkeling: de ontwikkeling van de zintuigen De cognitieve ontwikkeling: de ontwikkeling van het denken, de taal... De emotionele ontwikkeling: de ontwikkeling van de gevoelens en het omgaan met gevoelens De sociale ontwikkeling: het leren omgaan met de omgeving en de anderen in onze omgeving De morele ontwikkeling: ontwikkeling van het moreel besef: oordelen over goed en kwaad. 2 Ontwikkelingsfactoren 2.1 Het nature-nurture debat Tijdens de ontwikkeling moeten er verschillende mijlpalen bereikt worden (bv. leren lopen, lezen, schrijven, etc.). Deze mijlpalen volgen elkaar logisch op. Maar er zijn zoals eerder gezegd grote interindividuele verschillen in de leeftijden waarop bepaalde fasen worden bereikt. Deze verschillen hebben over het algemeen te maken met twee factoren die een rol spelen bij de ontwikkeling: aanleg (nature) en milieu/omgeving (nurture). In de ontwikkelingspsychologie heeft de vraag of ontwikkeling het gevolg is van erfelijkheid en biologische rijpingsprocessen dan wel het gevolg is van de omgeving en de leerprocessen een grote rol gespeeld. Het gaat hier over het nature versus nurture debat. In hedendaagse theorieën gaat men ervan uit dat beide factoren een rol spelen, maar wordt er vooral op zoek gegaan naar het gewicht van het ene en het andere in de ontwikkeling van een bepaalde eigenschap. Als we spreken over nature/aanleg, dan hebben we het over aangeboren (erfelijke) eigenschappen van de mens, die hij/zij bij de geboorte meegekregen heeft. Het zijn fysieke kenmerken zoals de kleur van de ogen, de bloedgroep, de haarkleur, etc. maar ook bepaalde 15 psychische kenmerken zoals karaktertrekken, intelligentie, etc die van bij de geboorte worden meegegeven. Dat deze aangeboren eigenschappen een rol spelen in de ontwikkeling van de mens spreekt voor zich. Zo zal een kind met een hogere intelligentie sneller weg zijn met lezen dan kinderen die een lagere intelligentie hebben. Onder nurture/milieu en omgeving verstaan we de levensomstandigheden, omgevingsfactoren en gebeurtenissen die een invloed hebben op het individu zoals de ouders, vrienden, familie, opvoeding, de huisvesting, een doorgemaakt trauma, de financiële situatie, etc. Kinderen waarvan de ouders bijvoorbeeld lezen stimuleren (bv. bibliotheek bezoek, verhaaltjes voorlezen, etc.) zullen sneller kunnen lezen dan kinderen waarvan de ouders lezen minder stimuleren. Kinderen die thuis welgesteld zijn, kunnen bijvoorbeeld ook meer middelen krijgen om bepaalde vaardigheden te verwerven (bv. bijles, abonnement sportclub, boeken, tv, etc.). 2.2 Ontwikkelingsproblemen Zoals eerder gesteld lijkt ontwikkeling vooral te gaan over vooruitgang in de positieve richting. Toch kan het ook achteruitgang of stilstand betekenen. Hieronder mogelijke vormen van een ontwikkeling die niet loopt zoals het hoort: − Retardatie: dit betekent een vertraagde ontwikkeling. De persoon heeft nog niet het niveau of de fase bereikt waar hij gezien zijn leeftijd in thuishoort. Hij vertoont een achterstand. Vb. Esther kan pas goed lopen op 22 maanden. De gemiddelde leeftijd voor zelfstandig lopen valt rond 15 maanden. Een vertraagde ontwikkeling hoeft geen probleem te zijn, op voorwaarde dat het veronderstelde gedrag toch geleerd wordt. − Fixatie: de ontwikkeling is tot stilstand gekomen. De persoon blijft voor sommige ontwikkelingsfactoren steken in de fase waarin er fixatie tot stand kwam. Vooral vanuit psychodynamische hoek wordt hierover gesproken. Vb. een man is blijven steken in de “orale fase”: hij is heel erg bezig met roken, eten, praten, nagelbijten of kauwgum kauwen. − Regressie: dit betekent een terugval naar een vroegere fase. Regressie kan tijdelijk zijn en is vaak een reactie op een bedreigende situatie waarbij men door te 16  vluchten naar gedrag uit een vroegere veilige en vertrouwde fase, aan deze dreiging tracht te ontkomen. Vb. Pieter heeft een zusje gekregen. Peter was al zindelijk ’s nachts, maar vanaf de geboorte van zijn zus, bedwatert hij opnieuw. 3 Zelfstudie-opdrachten - Beschrijf je familieleden en benoem tot welke ontwikkelingsfase ze behoren. Geef enkele ontwikkelingstaken met welke zij geconfronteerd worden. - Martine blijft maar nagelbijten. Ze is mogelijks blijven zitten in de orale fase volgens de psychoseksuele ontwikkeling van Freud. Dit is een voorbeeld van … - Beschrijf in eigen woorden het nature-nurture debat. - Verbind volgende begrippen met de juiste ontwikkelingslijnen: Denken Perceptuele ontwikkeling Taal Cognitieve ontwikkeling Horen Motorische ontwikkeling Fietsen Emotionele ontwikkeling Goed en kwaad onderscheiden Persoonlijkheidsontwikkeling Schrijven Sociale ontwikkeling Schaamte leren Lichamelijke ontwikkeling Zelfwaardegevoel ontwikkelen Morele ontwikkeling 17 HOOFDSTUK 2: DE PRENATALE FASE 1 De stadia van ontwikkeling De ontwikkeling van de mens is een voortdurend proces dat werkzaam is van het begin tot aan het einde van het leven. De ontwikkeling begint al voor de geboorte, namelijk op het moment van de bevruchting of de conceptie. Dit is het moment waarop de zaadcel binnendringt in de eicel en erfelijk materiaal uitgewisseld wordt. Direct na de bevruchting begint een ongelooflijk ingewikkeld proces van celdeling. Alle cellen en celgroepen krijgen hierbij een specifieke functie. Sommige cellen vormen het zenuwstelsel, andere cellen vormen dan weer het skelet, etc. Het geslacht, het uiterlijk, de intelligentie en de aanleg voor bepaalde ziekten liggen op dit moment al vast. De zwangerschapsfase duurt ongeveer 38 weken. We onderscheiden binnen de zwangerschapsfase drie fasen: - De germinale fase: dit is de fase vanaf de bevruchting tot 2 weken. In dit stadium zal de zygote zich delen. Dit gebeurt tijdens de eerste twee weken na de conceptie. Het bevruchte ei (dat nu blastocyst) wordt genoemd, gaat op weg naar de baarmoeder en nestelt zich in de baarmoederwand. Binnen een week bestaat het organisme uit 100 tot 150 cellen, dat aantal neemt steeds sneller toe. De cellen van het organisme nemen niet alleen in aantal toe, ze krijgen ook steeds een meer specialistische functie. Sommige cellen vormen bijvoorbeeld een beschermende laag om de celmassa heen, terwijl andere cellen de basis van een placenta en navelstreng vormen. Als de placenta volledig is ontwikkeld, fungeert zij als een doorgeefluik tussen de moeder en de foetus, waarbij ze voeding en zuurstof levert via de navelstreng. Daarnaast worden afvalstoffen van het zich ontwikkelende kind via de navelstreng afgevoerd. - De embryonale fase: dit is de fase tussen de 2 weken en 8 weken. In deze periode worden allerlei functies en organen gevormd. Tegen het einde van de eerste maand heeft het embryo een hart dat bloed pompt. Kort daarop ontwikkelt het embryo een zenuwstelsel. Tegen de tweede maand kunnen we een hoofdje onderscheiden en wordt het gezichtje menselijk. Armen en benen beginnen te verschijnen. Alle belangrijke lichamelijke functies zijn er en werken op een primitief niveau. Als 18  bepaalde organen zich om de een of andere reden in deze periode niet goed vormen, dan kunnen de gevolgen daarvan ernstig en blijvend zijn. - De foetale fase: deze fase loopt van 8 weken tot de geboorte. In deze fase wordt het skelet gevormd, verdrievoudigen de zenuwen en de spieren en ontwikkelt zich het voortplantingssysteem. De foetus begint op een menselijke baby te lijken. Tegen het einde van de zesde of zevende maand zijn de belangrijkste systemen gevormd. In deze fase laat het ongeboren kind merken dat hij er is. Na ongeveer vier maanden kan een vrouw haar baby voelen. De foetus kan zich omdraaien, koprollen maken, de hik hebben, zijn vuisten ballen, zijn ogen openen en op zijn duim zuigen. Tijdens de foetale fase ontwikkelen de hersenen zich ook steeds verder. De twee symmetrische linker- en rechterhelften van de hersenen, de hemisferen, groeien in hoog tempo en de onderlinge verbindingen tussen de neuronen worden complexer. De neuronen worden bedekt met een isolerend materiaal dat myeline heet. Dit bevordert de transmissiesnelheid van boodschappen die de hersenen naar de rest van het lichaam zenden. Net zoals ook mensen van elkaar verschillen, zo verschillen ook foetussen van elkaar. Sommige foetussen zijn uitzonderlijk actief, terwijl andere rustiger zijn. Sommige foetussen hebben een relatief snelle hartslag, terwijl die van andere langzamer is. Vanaf 24 weken kan de foetus bij een eventuele vroeggeboorte overleven. Vroeggeboorte is echter niet zonder risico, de overlevingskansen liggen lager. Zo’n 10 tot 20% van de baby’s die te vroeg geboren worden, ontwikkelt een mentale of fysieke beperking. 2 Motorische ontwikkeling in de prenatale fase Is er sprake van een motorische ontwikkeling tijdens de prenatale periode? Al vroeg in de foetale periode zijn er duidelijk bewegingen te zien… Het gaat echter voornamelijk om louter fysiologische reflexen. Reflexen zijn onwillekeurige reactiepatronen als reactie op een prikkel. (De verschillende reflexen worden beschreven in het hoofdstuk van de neonaat.) Daarnaast zijn er ook de spontane en extern uitgelokte spiercontracties van de ledematen en het hoofd. Spontane bewegingen zijn er al heel vroeg. Reeds op het eind van de embryonale fase ziet men korte, houterige bewegingen van de aparte ledematen en van het hoofd of zelfs het hele 19 lichaam. En in de foetale fase is er een toenemende activiteit zichtbaar waarbij het kind, ongeveer zoals een kosmonaut in zijn capsule buitelingen maakt en zich heen en weer beweegt in de met vruchtwater gevulde amnionholte. Bij de interpretatie van al die bewegingen moet men echter voorzichtig zijn: men kan er maar moeilijk een intentioneel karakter aan toe schrijven, vermits het om eenvoudige reflexen gaat die puur subcorticaal worden gestuurd, dus geen bewustzijn veronderstellen. 3 Perceptuele ontwikkeling in de prenatale fase 3.1 Het zicht Uit de reactie van prematuren blijkt dat het oog al op 7 maanden een pupilreactie vertoont. Rond 4-5 maanden zou het kind zelfs al het gezicht afwenden van een lichtbron die tot bij de foetus wordt gebracht (bij foetoscopie om vb. een vruchtwaterpunctie te doen). Maar toch duurt het nog tot ongeveer 8 maanden alvorens een lichtprikkel een duidelijke verandering zal oproepen in het EEG-patroon. Het ongeboren kind heeft ervaring met het zien van verschil tussen licht en donker. Vooral in de laatste maanden als de buikwand is uitgerekt, wordt deze doorschijnend. Als de moeder zich uitkleedt bij lamplicht of in de zon, zal er van binnen iets van een roze schemering zijn. 3.2 Het gehoor Het intra-uteriene milieu is verre van een stil milieu. Onder andere de darmen van de mama maken een geluid dat nog het meeste lijkt op wat je hoort als je een bad laat leeglopen, terwijl je je hoofd onder water houdt. Haar hartslag geeft een behoorlijk gebonk. Er zijn ook zwakkere geluiden van de foetus zelf: zijn hartslag, plasgeluiden veroorzaakt door bewegingen in het vruchtwater, de klop- en wrijfgeluiden door het stoten tegen de wand. Vanaf ongeveer 12 weken kan men ook reacties van het ongeboren kind registreren op geluiden van buiten het moederlichaam. Muziek en met name een zangstem blijken goed door te klinken. Dit is te merken aan een versnelde hartslag en een grotere beweeglijkheid. Hartslag en beweeglijkheid nemen toe bij hogere frequenties en groter volume van de muziek, de hartslag eerder dan de beweeglijkheid. Volgens sommige onderzoekers is ook het 20 ritme belangrijk. Rustige muziek kalmeert een beweeglijke foetus. Opwindende muziek, zoals bij een popconcert kan tot intens geschop aanleiding geven. 3.3 De tastzin Ook de tastzin wordt reeds intra-uterien geoefend. Het kind onderzoekt met zijn handen de baarmoederwand en zijn eigen lichaam. Het kind lijkt in de uterus (baarmoeder) na houdingsverandering van de moeder of van zichzelf toch weer een prettige houding te zoeken. 4 Cognitieve ontwikkeling Er werd aangetoond dat op de leeftijd van 23 weken de foetus niet meer reageert op een lang aangeboden of herhaalde prikkel. Dit is de eenvoudigste vorm van leren, m.n. habituatie. Studies hebben ook aangetoond dat pasgeborenen de stem van hun mama herkennen en er de voorkeur aan geven. Dit duidt erop dat de foetus al de stem van de mama herkent. Habituatie als leerproces kwam aan bod in semester 1. 5 Bedreigingen voor de ontwikkeling Vroeger ging men er vanuit dat de baarmoeder dé veiligste plek op aarde was, niet onderhevig aan gevaar. Men ging er vanuit dat de placenta een filterende werking heeft voor chemische stoffen uit medicijnen, alcohol en drugs, maar dat effect is vaak niet afdoende (Tieleman, 2023). Onderzoek heeft uitgewezen dat er wel degelijk verschillende bedreigingen zijn voor de ontwikkeling van de baby. In de jaren 60 van de vorige eeuw bleek het gevolg van het medicijn Thalomide (een rustgevend medicijn dat vele zwangere vrouwen innamen) dat verschillende baby’s geboren werden met verkorte en onvolgroeide ledematen, afhankelijk van het moment waarop de vrouw de thalomide had ingenomen. Middelen die van buiten komen en een schadelijke invloed hebben op de prenatale ontwikkeling, noemen we teratogenen factoren. Ze kunnen leiden tot vertraagde groei, gedrags- of functiestoornissen. Er zijn diverse teratogenen te onderscheiden: alcohol en druggebruik, medicijngebruik, ondervoeding, chemicaliën en stralingsgevaar, ongelukken, 21 infecties, psychische ziektes, zware stress, de leeftijd van de moeder, de leeftijd van de vader en een te kleine moederkoek of placenta (Tieleman, 2023). Het moment en de mate van blootstelling aan een teratogene stof zijn cruciaal. In sommige fasen van de prenatale ontwikkeling heeft een bepaalde teratogene stof maar heel weinig invloed, in andere periode kan diezelfde stof echter verregaande gevolgen hebben. Hieronder gaan we achtereenvolgens in op de verschillende teratogenen. Het grootste effect van teratogene stoffen treedt op tijdens perioden van snelle prenatale ontwikkeling, vooral in de embryonale fase. Hieronder zie je welke organen het meest gevoelig zijn voor defecten of problemen: Fig 1: https://mothertobaby.org/fact-sheets/critical-periods- development/#:~:text=In%20general%2C%20major%20defects%20of,to%20as%20the%20first%20trimester. 5.1 Infecties Vooral in de eerste maanden van de zwangerschap kunnen virale infecties een zeer nefaste invloed hebben op de ontwikkeling van de foetus. De bekendste infectieziekte is rubella, ofwel rodehond. De risico’s kunnen tegenwoordig tot een minimum beperkt worden. Alle baby’s worden ingeënt en meisjes worden bij ons rond hun twaalfde jaar opnieuw ingeënt en 22 vrouwen kunnen zich eveneens opnieuw laten vaccineren, mits zij de eerste maanden volgend op de inenting niet zwanger worden. Als het virus in de bloedstroom van de foetus terecht komt in de eerste twee levensmaanden is het risico groot op blindheid, doofstomheid, hartletsels, stoornissen in het centraal zenuwstelsel en diverse mentale deficiënties. Veel gevaarlijker is de ziekte AIDS. Vooral in de ontwikkelingslanden, waar de ziekte zich veel sterker onder de heteroseksuele bevolking verspreid heeft, neemt het besmettingsrisico van kinderen ernstige vormen aan. Het HIV-virus wordt vlak voor, tijdens of na de geboorte van de moeder op het kind overgedragen. Tegenwoordig ligt de kans op besmetting in België tussen de 1 % en 3 % door effectieve behandelingen tijdens zwangerschap, door het uitvoeren van een keizersnede en het vermijden van borstvoeding. Ook de geslachtsziekte syfilis kan de oorzaak zijn van mentale retardatie, blindheid en doofheid. Omdat de foetus pas na de vierde zwangerschapsmaand kan geïnfecteerd raken, kan vroegtijdige diagnose en behandeling van de ziekte erger voorkomen. Toxoplasmosis is een andere gevaarlijke aandoening. Toxoplasmosis is een heel kleine parasiet die voornamelijk katten besmet, maar ook andere dieren kunnen als gastheer dienen. Via de eitjes in de ontlasting van die dieren kan het anderen besmetten. Toxoplasmose is gevaarlijk voor de foetus als de moeder besmet geraakt tijdens de zwangerschap (= aangeboren toxoplasmose). Aantasting van de hersenen resulteert vaak in retardatie, epilepsie of in blindheid. Andere ziekten bij de mama die de zwangerschap en het ongeboren kind bedreigen zijn diabetes, chronische of zwangerschapsgebonden hypertensie, hepatitis-B en sommige vormen van griep (dit laatste vooral tijdens het eerste trimester van de zwangerschap). 5.2 Voeding Een zwangere vrouw heeft voldoende en vooral gevarieerde voeding nodig. De effecten van ernstige ondervoeding zijn vooral in de ontwikkelingslanden zichtbaar. Verhoging van het aantal doodgeboren kinderen, baby’s met een te laag geboortegewicht en ernstige 23 neurologische afwijkingen zijn in tijden van hongersnood veel voorkomend. De duur van de bevalling zelf zou ook langer zijn. Onvoldoende proteïne zou niet alleen prematuriteit bevorderen maar ook neurale defecten. Ook een te veel of te weinig van vitamines kan gevaarlijk zijn. Er is een verband aangetoond tussen een te laag gehalte aan foliumzuur en het voorkomen van spina bifida. Daarom worden zwangere vrouwen aangeraden om tijdens hun zwangerschap extra foliumzuur in te nemen. 5.3 Leeftijd van de moeder Theoretisch is de beste leeftijd voor een vrouw om een kind te dragen tussen 20 en 35 jaar. Moeders jonger dan 17 jaar hebben meer kans op een te vroeg geboren kind en twee keer zoveel kans op een doodgeboren kind. Bij jeugdige moeders gaat het niet steeds om de fysieke onrijpheid, waardoor deze zwangerschappen problematischer verlopen. Ook de psychische onrijpheid speelt hier. Moeders boven de 35 jaar hebben eveneens een hogere kans op een te vroeg geboren kind en hebben een verhoogde kans op een kind met psychische problemen zoals schizofrenie en manische depressiviteit. De kans op chromosomale afwijkingen neemt toe met de leeftijd van de moeder. (Tieleman, 2023). Ook de kans op tweelingen stijgt met de leeftijd van de moeder. Na het 35ste levensjaar neemt tevens de vruchtbaarheid van de vrouw af en ondervindt zij meer problemen tijdens zwangerschap en bevalling, vooral als het haar eerste kind is. 5.4 Emotionele factoren en stress tijdens de zwangerschap In principe is het mogelijk dat een verhoogde adrenalineproductie als gevolg van psychologische stress van de moeder de foetus via het bloed bereikt. Het chronische teveel aan adrenaline kan de coping capaciteiten van het kind reduceren. Het is echter niet eenvoudig om het effect van emotionele stress te isoleren van andere factoren die stress veroorzaken of er rechtstreeks uit voortvloeien. Het risico op complicaties vermindert als de zwangere vrouw over goede coping mechanismen beschikt en kan rekenen op sociale steun. 24 Stress tijdens de zwangerschap kan eveneens leiden tot een toename van roken of alcohol- dan wel medicijngebruik. Ook hier is het niet de stress zelf, maar de reactie op stressgevoelens die het verloop van de zwangerschap bedreigt. Uit verschillende hoeken blijkt wel dat kinderen waarvan de moeder tijdens de zwangerschap grote stress ervoeren, rond de kleuterleeftijd meer kans hebben om gedragsproblemen te ontwikkelen. Ook andere stoornissen zoals ADHD of angststoornissen worden gelinkt aan een te grote hoeveelheid stress tijdens de zwangerschap. Dit wordt echter nog verder onderzocht. Bij stress tijdens de zwangerschap is ook de kans verhoogd om een miskraam of vroeggeboorte te krijgen. Dit wil niet zeggen dat iedere zwangere vrouw met stress ook een miskraam of vroeggeboorte krijgt. De kans op een miskraam bedraagt voor iedereen ongeveer 10 procent. Bij stress wordt die kans tot wel 5 keer hoger, afhankelijk van de hoeveelheid en langdurige stress. De boodschap blijft om stress zoveel mogelijk te vermijden tijdens de zwangerschap. 5.5 Drugs, roken, alcohol en medicijnen Drug-, alcohol- en nicotineverslaving van de moeder kunnen nadelige gevolgen hebben voor het ongeboren kind. Hoewel onderzoek aanvankelijk vooral gericht was op de ‘zware’ categorieën, zoals heroïneverslaving en alcoholisme, heeft recent onderzoek uitgewezen dat ook gematigd roken en drinken tijdens de zwangerschap een negatief effect kan hebben op de baby, zoals een lager geboortegewicht of een minder alert reageren vlak na de geboorte. Rokende moeders hebben in vergelijking met niet rokende moeders baby’s met een lager geboortegewicht. Roken veroorzaakt een hartslagverhoging bij de foetus doordat er een vermindering is van zuurstoftoevoer. De vermindering van zuurstoftoevoer door het roken vertraagt het metabolisme van de foetus en remt de groei in het algemeen. Bij rokende mannen daalt de kwaliteit van de zaadcellen wat eveneens leidt tot een verhoging van afwijkingen bij de baby. Pasgeboren baby’s van drugsverslaafde moeders zijn ook afhankelijk van de drug en vertonen na de geboorte ontwenningsverschijnselen. Geboorteafwijkingen, prematuriteit en een laag 25 geboortegewicht zijn de meest voorkomende gevolgen, en ook hier geldt: hoe zwaarder het middel is en hoe intensiever het gebruik, des te ernstiger zijn de consequenties. Alcoholgebruik bij de moeder geeft bij de geboorte een complex van symptomen te zien dat bekend is geworden onder de naam foetaal alcoholsyndroom (FAS). Kinderen met dit syndroom vertonen dysfuncties van het centrale zenuwstelsel met blijvende mentale deficiëntie als gevolg, pre- en postnatale groeideficiënties, microcephalie en typische faciale karakteristieken en een variëteit van grote en kleinere afwijkingen. Maar ook het gebruik van kleinere hoeveelheden alcohol wordt afgeraden voor vrouwen die willen zwanger worden, zwanger zijn of borstvoeding geven (Kind en Gezin, 2015). Ook vanuit overheid zijn voorstellen om een nultolerantie te eisen voor alcohol voor zwangere vrouwen (De Block, 2018). Geneesmiddelen zijn in de regel te vermijden. De gevolgen van medicijngebruik was al eerder aan de orde naar aanleiding van het Thalidomide® - drama. 5.6 Andere chemicaliën en stralingsgevaar De vervuiling van lucht, grond en water bedreigt ons leefmilieu. De invloed van alle mogelijke chemische verbindingen op onze gezondheid zijn grotendeels onbekend. Negatieve effecten zijn vooral gemeten bij zeer hoge concentraties zoals in bepaalde gevallen van vergiftiging door lood. Radioactiviteit, zoals vrijgekomen bij de atoombomexplosie in Hiroshima en Nagasaki in 1945, maakte dat 28% van de zwangere vrouwen uit de directe omgeving van deze steden een abortus kreeg, dat 25% van de pasgeboren kinderen in het eerste levensjaar stierf en dat 25% van de overlevende kinderen een afwijking in het centraal zenuwstelsel had. Zelfs de geringe hoeveelheid straling die bij de röntgendiagnostiek en de bestraling van tumoren en dergelijke toegepast wordt, kan een bedreiging vormen voor het ongeboren kind. 5.7 Rhesusincompatibiliteit Als de baby een positieve rhesusfactor heeft (Rh+) en de moeder een negatieve rhesusfactor heeft (Rh–), kunnen bij de foetus complicaties ontstaan. De foetus zijn bloed wordt gevoed door Rh– bloed van zijn moeder. In geval van interactie/contact tussen het bloed van de 26 moeder en dat van de baby tijdens de zwangerschap en de bevalling, vormt de moeder Rh– antilichamen die de rode bloedcellen in het bloed van de foetus bij een volgende zwangerschap aanvallen en vernietigen met als gevolg een slechte distributie van zuurstof. Het afweersysteem komt dan in actie en in ernstige gevallen kan de dood erop volgen. De aandoening is meestal mild tijdens een eerste zwangerschap, maar verloopt ernstiger tijdens een volgende zwangerschap (erythroblastosis foetalis). Daarom wordt preventief anti-D aan rhesusnegatieve zwangere vrouwen toegediend om de vorming van antistoffen te voorkomen. 5.8 De leeftijd van de vader Lange tijd werd gedacht dat de vader geen rol had in de prenatale ontwikkeling van zijn kind. Recent onderzoek toont echter aan dat vaders wel degelijk invloed kunnen hebben. Er zijn aanwijzingen dat de leeftijd (oudere zaadcellen) van de vader invloed heeft op de psychische ontwikkeling van het ongeboren kind. Byrne (2010 in Tieleman, 2023) deed onderzoek naar de relatie tussen de leeftijd van de vader en de geboorte van kinderen die later schizofrenie ontwikkelen. Het risico op schizofrenie zou zelfs verdubbelen wanneer de vader meer dan 45 jaar oud is en verdrievoudigen als hij ouder is dan 50 jaar. Ook de kans op manische depressiviteit en een autisme spectrumstoornis (ASS) neemt toe met de leeftijd van de aanstaande vader. Ook hebben oudere vaders van meer dan 35 jaar 90% kans op lichtere baby’s en lichtere baby’ hebben meer kans op afwijkingen (Tieleman, 2023). 5.9 Psychische ziekten Het is aannemelijk dat ook psychische ziekten van de aanstaande moeder effect kunnen hebben op de ongeboren mens. Denk maar aan schizofrenie: dit is een ziekte die vooral erfelijk bepaald lijkt te zijn maar volgens de omgevingstheorie is schizofrenie eerder een reactie op een stressvolle omgeving. De theorie dat er een erfelijke ontvankelijkheid is voor het ontwikkelen van deze stoornis én dat de omgevingsfactoren deze kunnen bevorderen vindt momenteel de meeste steun (Tieleman, 2023). 27 6 Zelfstudie-opdrachten - Beschrijf in eigen woorden de drie fasen in de zwangerschap. - Bespreek 3 voorbeelden van teratogene factoren. - Geef 3 voorbeelden van de perceptuele ontwikkeling van het ongeboren kind. - Is er sprake van cognitieve ontwikkeling in het prenatale leven? Zo ja, motiveer je antwoord. 28 HOOFDSTUK 3: DE GEBOORTE Voor de meeste ouders is de geboorte van hun kind één van de mooiste dagen van hun leven. Voor de baby zelf is de geboorte eerder traumatisch, menen sommige wetenschappers. Men mag wel aannemen dat de baby bij zijn geboorte gewaarwordingen heeft. Vlak voor de geboorte kan de baby pijn hebben en daarom mag men aannemen dat de baby ook tijdens de geboorte pijn kan ervaren. Elke cultuur heeft een geheel van opvattingen, riten en beveiligingstechnieken ontwikkeld voor het geboorteproces. Zo is de aanwezigheid van de vader bij de bevalling niet in elke cultuur aanvaard. Ook de inductie van de bevalling en de pijnbeheersing verschilt van cultuur tot cultuur. De geboorte begint ongeveer 266 dagen na de conceptie. We onderscheiden drie stadia bij de geboorte van een kind: De weeën: Deze beginnen als de vrouw contracties van de baarmoeder voelt en eindigen als de baarmoederhals volledig openstaat om de baby door te laten. Het weeën proces duurt zo’n 8 à 14 uur voor een eerste kindje en slechts half zo lang voor de daaropvolgende kinderen. De bevalling: Het kindje komt ter wereld. Ofwel komt het kindje via een vaginale bevalling ter wereld, ofwel wordt het kindje geboren met een keizersnede (bv. als het kindje dwars ligt of als het bekken van de vrouw te smal is, etc.). Het aantal bevallingen via keizersnede neemt sterk toe. Onderstaande tekening illustreert wat er tijdens de geboorte gebeurt. De nageboorte: Het uitstoten van de placenta. In het domein Vrouw, kind en ouderschap wordt er dieper op ingegaan. 29 HOOFDSTUK 4: HET PASGEBOREN KIND 1 De eerste test… de apgar score De pasgeborene is nog geen minuut oud, of hij krijgt al zijn eerste rapportcijfer: de Apgarscore. Dit is een beoordeling van vijf vitale kenmerken die een indicatie geven van de fysieke conditie van de baby. De APGAR-test wordt onmiddellijk na de geboorte en na vijf minuten gescoord. De test is in 1953 door Virginia Apgar ontwikkeld. De testuitslag zegt iets over de toestand van de baby. De test bestaat uit een eenvoudige observatie van de pasgeborene: hartslag, ademhaling, spiertonus, reflexen en kleur van de huid. Per observatiepunt is er een score mogelijk tussen 0-1 en 2, zo komt de baby aan een score op 10. Een score tussen 8-10 duidt op een fysieke goede conditie, bij een score tussen 5-7 kan de baby medische problemen ondervinden en bij een score van 4 of lager is er sprake van een kritieke toestand en moet er onmiddellijk gereanimeerd worden. Oorspronkelijk was de test bedoeld om een ruwe uitspraak te doen over de lichamelijke toestand van de baby, later is de test ook gebruikt om lange termijn voorspellingen te doen voor toekomstig gedrag, ontwikkeling en intelligentie. Men gebruikt de test ook bijvoorbeeld om na te gaan of er significante verschillen te vinden zijn tussen baby’s die de eerste levensmaanden door komen en baby’s die overlijden aan wiegendood. Toch moet de voorspellende kracht van deze test niet overschat worden. 2 Gehechtheid Een kind wordt hulpeloos geboren en heeft jaren nodig om een zelfstandig functionerend persoon te worden. Een van de belangrijke ontwikkelingsfactoren hierbij is de gehechtheid, attachment of hechting. Hechting duidt op de duurzame gevoelsmatige relatie tussen een kind en een of meer belangrijke anderen met wie het kind regelmatig omgaat (Tieleman, 2023). Veilig gehechte kinderen krijgen zo zelfvertrouwen en kunnen vanuit deze veilige basis de omgeving gaan verkennen. 30 Gehechtheid is een proces dat al start vanaf de geboorte. Sommige menen zelfs al vroeger. Een kind wil weten bij wie het hoort en op wie het kan terugvallen ingeval van nood. Het hecht zich aan iemand, meestal aan de ouders. Ook omgekeerd, hechten verzorgers zijn ook aan het kind. Hechting is tweerichtingsverkeer. Een goede hechting is belangrijk zowel voor de ontwikkeling van de persoonlijkheid als voor het leggen van relaties later in het leven. (Tieleman, 2023) Vroeger ging men ervanuit dat het eerste contact, meteen na de geboorte, cruciaal was voor het ontwikkelen van gehechtheid. Kon dit contact niet onmiddellijk zou dit gevolgen hebben voor de ontwikkeling van de gehechtheid. Ondertussen is deze theorie achterhaald. Ontwikkelingspsychologen vonden weinig steun voor het bestaan van de kritieke periode van gehechtheid bij de geboorte. Hoewel moeders die meteen fysiek contact hadden met hun baby inderdaad beter op hen leken te reageren dan moeders die dat contact niet hadden, duurde dat verschil slechts een paar dagen. Dat nieuws is geruststellend voor ouders die direct na de geboorte intensieve medische zorg nodig hebben. Het is ook geruststellend voor ouders die kinderen geadopteerd hebben die dus helemaal niet bij hun geboorte aanwezig waren. Hoewel waarschijnlijk niet van cruciaal belang voor de gehechtheid tussen ouder en kind, is het wel belangrijk dat pasgeborenen vlak na de geboorte worden gestreeld en gemasseerd. De lichamelijke stimulans bevordert de aanmaak van chemicaliën in de hersenen die de groei in werking zetten en is het begin van communiceren met het kind. Recent onderzoek laat immers zien dat oxytocine, het knuffelhormoon, ook een rol speelt in het hechtingsproces. Bij kinderen die in weeshuizen waren opgegroeid, was het hormoonniveau bijvoorbeeld aantoonbaar lager dan bij kinderen die in een gezin waren opgegroeid. Zelfs drie jaar nadat zij geadopteerd waren, hadden deze kinderen nog een afwijkende oxytocinespiegel in hun hersenvocht (Swaab, 2010 in Tieleman (2023)). 31 3 Lichamelijke ontwikkeling De wereld van de neonaat verandert heel erg wanneer hij geboren wordt. De meeste pasgeborenen beginnen zelfstandig te ademen wanneer ze aan de lucht worden blootgesteld. Het vermogen om meteen te ademen is een teken dat het ademhalingsstelsel van de pasgeborene redelijk goed ontwikkeld is, ook al heeft het in de baarmoeder niet kunnen oefenen. Naast het ademen hebben pasgeborenen ook andere vaardigheden, de reflexen. Reflexen zijn niet aangeleerde, gestructureerde onvrijwillige responsen die automatisch optreden in aanwezigheid van bepaalde stimuli. Enkele voorbeelden zijn de zuigreflex, de slikreflex waardoor de pasgeborene onmiddellijk kan voedsel tot zich nemen. Ook de zoekreflex is ontwikkeld waardoor de baby zich draait naar de richting van de stimulatiebron wanneer die in de buurt van zijn mond komt. Dit maakt het mogelijk om de tepel van de borst te vinden. Ook de reflexen zoals hoesten, niezen, met de ogen knipperen zijn aangeboren reflexen die langer of gedurende het hele leven blijven bestaan. De spijsvertering komt ook op gang. 3.1 Houdingsreacties Houdingsreacties zijn algemene lichaamshoudingen die de pasgeborene aanneemt wanneer hij wordt neergelegd of opgetild. Het kind is nog niet in staat om zelf een bepaalde ligging in te nemen, maar het weet wel de positie van zijn armpjes en beentjes (en in beperkte mate zijn hoofd) aan te passen aan de houding waarin het wordt gelegd: In buiklig overheerst de “flexiehouding”: armpjes en beentjes zitten gebogen onder het lichaam, het bekken steekt omhoog, het kind nog maar met moeite zelf het hoofd zijwaarts draaien. Fig 2: https://www.hln.be/familie/is-jouw- baby-een-buikslaper-ontdek-hier-vijf-veilige- tips~a3017d6d/ 32 - In ruglig komen de armpjes omhoog naast het hoofd te liggen, de beentjes zijn ietwat gebogen. Wanneer het hoofd zijwaarts draait, wordt de asymmetrische tonische halsreflex uitgelokt (zie verder). Het kind kan het hoofd nog niet zelfstandig rechtop houden omdat de nekspieren nog onvoldoende ontwikkeld zijn. In buik- en ruglig kan het kind het hoofd beperkt zijwaarts draaien. Buiklig wordt afgeraden als slaaphouding en in geval het kind alleen is. Fig 3: https://www.ikleerinbeelden.nl/op-school/2/ 3.2 Ongecontroleerde bewegingen Een pasgeborene kan onbedoelde, ongerichte, ongecontroleerde bewegingen vertonen met armen en benen. De baby kan hierdoor zichzelf wakker schrikken. Het inbakeren van de baby kan dit verhelpen. 3.3 Reflexen Reflexen geven informatie over het al dan niet goed functioneren van het centrale zenuwstelsel. Daarom onderzoekt een arts onmiddellijk bij de geboorte deze reflexen zodat het kind zo snel mogelijk goed begeleid kan worden. Er worden twee soorten reflexen onderscheiden: de archaïsche reflexen en bestendige reflexen. De eerste soort reflexen verdwijnt na verloop van tijd of worden in het gerichte gedrag opgenomen. De bestendige reflexen blijven bestaan (bv. slikreflex, niesreflex, geeuwreflex, kniepeesreflex, buikreflex, anaalreflex, peniserectie, …). Enkele voorbijgaande reflexen (archaïsche reflexen) worden hieronder beschreven. 33 3.3.1 Grijpreflex De grijpreflex bij handjes en voetjes is te zien als men de handpalm of de voetzool zacht aanraakt. De vingertjes en teentjes sluiten onmiddellijk om datgene wat voor de aanraking werd gebruikt. De reflex is zo sterk dat je de baby na de geboorte zou kunnen optillen als hij of zij je vingers vasthoudt. Deze reflex ontstaat in de 11de week voor de uitgerekende geboortedatum en verdwijnt langzaam tussen de 2de en 9de maand na de geboorte (Tieleman, 2023). Fig 4: http://ikwildragen.nl/informatie-dragen/primitieve-reflexen/ Fig 5: http://ikwildragen.nl/informatie- dragen/primitieve-reflexen/ 3.3.2 Babinskireflex De Babinskireflex heeft ook te maken met de stimulatie van de voetzool. Bij het naar achter strijken met een voorwerp over de voetzool richt de grote teen zich op en spreiden de andere tenen zich. Deze reflex ontstaat na de geboorte en verdwijnt tussen het eerste en tweede jaar. Fig 6: https://www.menselijklichaam.nl/reflexen/babinski-reflex/ 34 3.3.3 De snuffel (“rootingreflex“) –en zuigreflex (“suckingreflex”) Door de wang van het kind aan te raken, draait het z’n hoofd in de richting van de aanraking en opent zijn mond. Wanneer het honger heeft, gaat het zijn hoofd ook soms uit zichzelf zoekend heen en weer wiegen. De baby begint te zuigen van zodra zijn lipjes aangeraakt worden. De snuffel- en zuigreflex zijn zeer functioneel voor de overleving van de pasgeborene. Deze reflexen ontstaan tussen de 24ste en 28ste week voor de uitgerekende geboortedatum en verdwijnen tussen de 3de en 4de maand na de geboorte (Tieleman, 2023). 3.3.4 Moro-reflex Als men de baby voor zich vasthoudt en plotseling het hoofd even niet steunt zodat het een eindje zakt, spreidt het kind armpjes en beentjes wijd uit en sluit ze dan weer met een zwaai naar voren, alsof hij zijn moeder wil omklemmen. Omdat de Moro-reflex optreedt als het kind schrikt, spreekt men ook wel van schrikreflex. Abrupte akoestische geluiden en huidprikkels kunnen ook de Moro-reflex uitlokken. Deze reflex ontstaat tussen de 9 en 12 weken voor de uitgerekende geboortedatum en verdwijnt twee tot vier maanden na de geboorte. (Tieleman, 2023). 35 3.3.5 Asymmetrische tonische halsreflex Het hoofd dat naar één kant buigt, roept het strekken van het been en de arm aan dezelfde kant van het hoofd op. Deze reflex ontstaat in de 18de week voor de uitgerekende geboortedatum en verdwijnt tussen de 3de en 9de maand na de geboorte (Tieleman, 2023). Fig 9: https://www.ikleerinbeelden.nl/op-school/2/ 3.3.6 Spinale Galantreflex Wanneer je met een vinger over de zijkant van de rug strijkt bij een pasgeborene, zal hij zich buigen, naar de kant van de stimulatie. Fig 10: Flehmig, 1982, p. 28 3.3.7 Stap-of loopreflex ‘Wanneer een voetzool de grond raakt, buigt het ene been, terwijl het andere gestrekt wordt; hierdoor raakt het ene voetje de bodem, en wordt dit been nu gebogen, terwijl het eerste weer gestrekt wordt’ (Craeynest, 2001, p. 78). Op die manier lijkt het alsof de neonatus stapjes zet. Deze bewegingen zijn dezelfde als de trappelbewegingen die de neonatus maakt in ruglig. Automatische loopbewegingen verdwijnen na de 4de à 6de week na de geboorte. Het verdwijnen heeft te maken met het zwaarder worden van de beentjes doordat het spierweefsel groeit. Fig 11: Van Blankenstein, 1967, p. 29 36 3.3.8 Opstapreflex Wanneer de voetrug gestimuleerd wordt, zal de pasgeborene ‘een opstapje nemen’. Fig 12 : Flehmig, 1982, p. 27 3.3.9 Glabella-reflex Bij druk op het midden van het voorhoofd worden de ogen gesloten. Fig 13: Flehmig, 1982, p. 36 3.3.10 Zwemreflex Dit is de neiging van de baby om zwembewegingen te maken met de armen en benen als de baby met het gezicht naar beneden in het water ligt. Elke pasgeborene ondergaat een pediatrisch onderzoek waarbij deze reflexen worden getest door een ervaren arts. Wanneer bepaalde reflexen niet of verlaat optreden, kan dit wijzen op een ontwikkelingsstoornis en zal de arts bijkomende onderzoeken plannen. Fig 14 : http://www.zwemwijzers.net 37  3.4 Gedragstoestanden en slaap Een baby heeft verschillende waakzaamheids- of gedragstoestanden. De gedragstoestand is gekenmerkt door welbepaalde eigenschappen en vormen van responsiviteit. Op basis van waarneembare gegevens - het open of gesloten zijn van de ogen, het al of niet regelmatig zijn van de ademhaling, de mate van bewegen en het al of niet huilen - worden vijf toestanden onderscheiden volgens tabel hieronder. Diepe rustige slaap Ogen meestal gesloten, regelmatige AH, weinig tot geen bewegingen Actieve REM- slaap Snelle oogbewegingen met gesloten ogen, onregelmatige AH, geen grove bewegingen Passieve waaktoestand Afwisseling van gesloten en open ogen, weinig bewegingen Alerte waaktoestand Open en kijkende ogen, regelmatige AH, weinig bewegingen Huilen Ogen open of dicht, felle bewegingen, onregelmatige AH De neonatus is in de eerste plaats een slaper. Hij slaapt ongeveer zestien uur per etmaal. De helft daarvan is REM- of droomslaap (REM = Rapid eye movement). Bij een volwassene is ongeveer 20% van zijn slaap REM-slaap. Van bij de geboorte daalt de hoeveelheid slaap progressief tot de acht uur die de volwassene gemiddeld nodig heeft. Tijdens de actieve fase van de slaap functioneert het centraal zenuwstelsel zeer intens, zelfs intenser dan in een toestand van waken. Vooral kort na de geboorte zou dit zorgen voor de structurele maturatie en differentiatie van belangrijke sensorische en motorische zones in het centraal zenuwstelsel. De REM-activiteit zou dus de ontwikkeling van het centrale zenuwstelsel bevorderen. Gedurende de eerste 3 à 4 weken maakt de gemiddelde baby 7 of 8 korte slaapperiodes door. De korte waakperiodes vallen samen met de voedingstijden. Een pasgeboren baby heeft zes à acht voedingen nodig, regelmatig verspreid over het etmaal. Op de leeftijd van zes weken is het aantal slaapperiodes gereduceerd tot 2 à 4 periodes en is het patroon van ’s nachts slapen en overdag wakker zijn al redelijk aanwezig. De slaapperiodes overdag nemen voor elk 38 kind geleidelijk af en in de loop van het derde levensjaar doen de meeste Belgische kinderen geen middagslaapje meer. 4 Perceptuele ontwikkeling 4.1 Tastzin Vooral de tastzin is bij de neonaat goed ontwikkeld. Het hele lichaam bevat min of meer receptoren. De tastzin is heel belangrijk voor de emotionele ontwikkeling van de pasgeborene. Meisjes blijken meestal gevoeliger dan jongens. Hun huid is eerder “gerijpt”. Daarom reageren meisjes vaak meer op knuffelen en belonen op deze manier ook het knuffelgedrag van de volwassene (Tieleman, 2023). Aanraking is ook een kalmeringsmiddel voor het kindje. Het kindje stopt met huilen, de hartslag wordt langzamer en het kind gaat rustiger slapen. Een andere toepassing die van de ontwikkelde tastzin gebruikt maakt is het kangoeroeën dat wordt toegepast bij premature baby's. Door de baby alleen met een luier aan op de borst van een van de ouders te leggen, wordt de ontwikkeling van het kindje bevorderd. 4.2 Smaak en reuk De smaak en reuk lijken erg belangrijk voor de pasgeborene. De mond bevat een groter aantal receptoren dan bij volwassenen. Het kind reageert positief op bepaalde smaken, vooral zoet en negatief op andere (zout, bitter en zuur). Er is ook een duidelijke voorkeur voor bepaalde geuren (bijvoorbeeld voor banaan en boter). Dit tonen ze door te glimlachen. (Feldman, 2022). Baby’s ontwikkelen een voorkeur voor de geur van de moederborst en verkiezen deze boven de borst van een andere zogende vrouw. Ze zijn in staat om de geur van de moeder te onderscheiden. De mond is ook heel belangrijk als tastorgaan, vooral de lippen en de tong. Zo leert de baby allerlei eigenschappen van materialen en vormen kennen. Daarom wordt de mond ook wel kenorgaan van de pasgeborene genoemd. De baby “kijkt” als het ware met de mond (Tieleman, 2023). 39 4.3 Zicht Het oog kan reageren op licht, en waarschijnlijk is er ook een beperkte vorm- en kleurperceptie. Soms constateert men zelfs al wat vluchtige en houterige volgbewegingen, met de ogen en met het hele hoofd. Maar de oogspieren zijn nog niet goed onder controle. Het convergeren gaat moeilijk, waardoor het kind soms nog wat scheel ziet. De jonge baby kan ook enkel scherp zien wat zich op zo'n 20 cm afstand van zijn ogen bevindt. Er blijkt wel een zekere voorkeur te bestaan voor sommige patronen en contrasten zoals vb. het gezicht. Tussen het oog en het gezicht is er veel kleurencontrast: een donker oog tegenover de lichte kleur van de huid. De vorming van de kegeltjes op het netvlies, noodzakelijk voor het waarnemen van kleuren, vindt pas plaats na de geboorte. Zachte pasteltinten worden ook nog niet direct onderscheiden. De primaire kleuren (rood, groen, geel, blauw) zijn de meest prikkelende voor baby’s. (Tieleman, 2023). 4.4 Gehoor Een pasgeboren baby kan de eerste uren of zelfs de eerste dag niets horen. Dat komt doordat er nog veel vruchtwater achter het trommelvlies zit. Na een dag hoort de baby al beter dan in de baarmoeder. De baby reageert opgewonden op hoge en intense tonen en van lage tonen wordt hij rustig. Kort na de geboorte vertoont hij reeds een voorkeur voor de menselijke stem, in het bijzonder die van de moeder waaraan hij al gewend is tijdens de zwangerschap. Men merkt trouwens ook in het algemeen een vlugge gewenning ten aanzien van regelmatig voorkomende geluiden. 5 Cognitieve ontwikkeling Bij de geboorte zijn de zintuigen klaar om te functioneren, maar er wordt nog maar weinig met de opgevangen prikkels gedaan. Het kind ervaart geen zinvolle waarnemingen, maar wordt overdonderd door een chaos van gewaarwordingen. Er is zelfs geen differentiatie tussen interne en externe gewaarwordingen. Het kind maakt dus nog geen onderscheid 40 tussen zijn eigen subjectieve gewaarwordingen en de prikkels die afkomstig zijn van objecten uit de buitenwereld. Er is nog geen subject-object splitsing. Het ervaart de prikkels als een continue stroom van diffuse gewaarwordingen die zijn lichaam beroeren. 5.1 Leerprocessen Ook neonaten kennen al een heel aantal leerprocessen (Feldman, 2022, p. 127-129). Klassieke conditionering: bij klassieke conditionering leert het organisme op een bepaalde manier te reageren op een neutrale stimulus die dat type respons normaal gesproken niet teweeg brengt. Ook bij kleine kinderen treedt dit leerproces op. Denk maar aan kleine baby Albert die aanvankelijk dol was op dieren met een zachte vacht. Maar door herhaaldelijk aanbieden van hard geluid telkens hij speelde met het schattig ratje werd hij angstig. Baby’s leren al heel vroeg dingen via klassieke conditionering. Kinderen van een of twee dagen oud die vlak voordat ze een druppeltje van een zoet smakende vloeistof krijgen, worden over het hoofd geaaid, leren al snel hun hoofd om te draaien en zuigbewegingen te maken zodra ze over hun hoofd worden geaaid. Een baby leert bijvoorbeeld dat als hij een slabbetje krijgt aangebonden dat hij dan voeding krijgt. Het kindje kan op het slabbetje na enkele keren dan al reageren met het trappelen met de beentjes van ongeduld of met het produceren van speekselvloed omdat het geleerd heeft dat er voeding volgt. Dit leermechanisme werkt ook in functie van pijnprikkels. Zo kan een baby die herhaaldelijk een perifere veneuze bloedafname moet krijgen al beginnen te huilen bij het neerleggen op het zorgenkussen, dus vooraf aan de pijnprikkel. Ook in functie van slapen kunnen er associaties ‘geleerd’ worden door een baby, een baby kan bijvoorbeeld in slaap vallen associëren met wiegen of met autorijden. Zo kan een kind ‘leren’ afhankelijk te zijn van ouderlijk gedrag om de slaap te vatten. Habituatie: gewenning is de afname in reactie op een stimulus die plaatsvindt na herhaaldelijke aanbieding van die stimulus. Gewenning bij baby’s is gebaseerd op het feit dat de presentatie van een nieuwe stimulus meestal een oriëntatie reactie opwekt, waarbij de baby stil en aandachtig wordt en een tragere hartslag krijgt. Als de nieuwigheid na herhaaldelijke blootstelling aan de stimulus verdwijnt, reageert de baby niet langer met een oriëntatie reactie. Maar wanneer er een andere stimulus wordt getoond, 41  reageert de baby opnieuw met een oriëntatie reactie. Bij alle zintuigen kan sprake zijn van gewenning. Operante conditionering: hierbij wordt een vrijwillige respons versterkt of verzwakt door de koppeling met de negatieve of positieve gevolgen. Een baby die leert dat ze direct de aandacht van haar ouders trekt als ze op een bepaalde manier huilt, vertoont een vorm van operante conditionering. Dit leerproces treedt onmiddellijk na de geboorte in werking. Onderzoekers hebben zelfs ontdekt dat pasgeboren baby’s via operante conditionering leren dat ze aan een tepel moeten blijven zuigen als dat er toe leidt dat hun moeder een verhaaltje blijft vertellen of dat ze naar muziek kunnen blijven luisteren. 5.2 Motoriek De pasgeborene leert zijn wereld ook kennen door de motoriek. Hier spreekt men over de “sensomotorische ervaringen”. Deze sensomotorische ervaringen verlopen volgens een vast patroon. Dit patroon is samengesteld uit een aantal regels die de organisatie en sturing van de bewegingen beschrijven. Volgende regels zijn van toepassing (Tieleman, 2023, p. 53): De oriëntatieregel: als er iets opvallend gebeurt, richt de baby zijn waarneming en aandacht op die gebeurtenis. De baby draait in de richting van het geluid. De onderzoeksregel: als de baby iets ziet of voelt, gaat hij het exploreren met zijn ogen of handen. Het is een soort letten op de vormveranderingen van het beeld, bijvoorbeeld een hoek of een omtrek van een gezicht. De regel van het scannen: als de baby een voorwerp volgt en dat voorwerp verandert, gaat hij met zijn ogen zoeken waar dit voorwerp is gebleven, of waar het opnieuw zal verschijnen. De preferentieregel: als de baby de keuze heeft tussen verschillende voorwerpen, bekijkt, betast of beluistert hij bij voorkeur het interessante voorwerp. Vooral de kwantitatieve kenmerken vindt hij interessant, zoals grootte, helderheid. Hij gaat dan intenser kijken. De habituatieregel: als de baby een voorwerp heeft gezien, besteedt hij er daarna minder aandacht aan. Als de baby iets nieuws ziet, raakt hij geïnteresseerd, daarna raakt hij verzadigd. 42  De omkeringsregel: kenmerken van een voorwerp die de baby kan voelen, kan hij ook zien en omgekeerd. Bij het betasten krijgt de baby een soort ruimtelijk gevoel dat zijn waakzaamheid bij visuele aanbieding vergroot. De circulaire reacties: als een handeling iets leuks heeft opgeleverd in het verleden, voert de baby die handeling opnieuw uit. Als een baby van een maand of vier toevallig een mobiel heeft aangeraakt en dan bewegingen ziet, is hij geneigd die aanraking te herhalen. Dit wordt ook wel “Funktionslust” genoemd of functieplezier. Het kind kan als het ware een nieuwe functie eindeloos herhalen en lijkt nooit ontmoedigd te worden. Dit leidt ertoe dat de functie wordt verfijnd. 6 Taalontwikkeling In de taalontwikkeling kan je een onderscheid maken tussen de passieve en actieve taalontwikkeling. Passieve taalontwikkeling gaat over het begrijpen van de gesproken taal terwijl de actieve taalontwikkeling gaat over het produceren van taaluitingen. Deze periode noemen we de “voortalige” periode omdat er van echte woorden en zinnen nog geen sprake is. Deze periode is wel een belangrijke voorwaarde voor de komende taalverwerving (Tieleman, 2023). De pasgeboren baby kan huilen bij een onlustprikkel. Daarop volgt een reactie van de buitenwereld om de onlust weg te nemen. Huilen is een efficiënt communicatiemiddel: het dwingt de volwassene om voor het kind te zorgen. Toch is dit nog geen echt taalgedrag. Het is een respons die volledig wordt uitgelokt door een of andere stimulus. 7 Sociale ontwikkeling De pasgeborene heeft een algemene voorkeur vast voor bepaalde zintuiglijke prikkels die afkomstig zijn van soortgenoten. Dit is een zintuiglijke voorkeur, maar nog geen sociale gerichtheid. Nochtans is het wel zo dat de pasgeborene de volwassene nodig heeft: zonder diens hulp en bescherming kan hij niet overleven, dit is echter een biologische behoefte en geen psychologische behoefte aan mensen. 43 Een belangrijke ontdekking was wel dat pasgeboren baby’s het vermogen hebben om gedrag van anderen te imiteren. Eind jaren ‘70 ontdekten onderzoekers dat als een baby geconfronteerd werd met een volwassen die een gedragspatroon imiteerde van een kind, zoals zijn mond opendoen of zijn tong uitsteken, de baby het gedrag imiteerde. Dit kan zeker gezien worden als de start van de sociale vaardigheden. Toch bleek in later onderzoek dat dit alleen gebeurde bij het uitsteken van de tong en bij geen andere gedragingen. 8 Emotionele ontwikkeling De behoeften van een pasgeborene beperken zich tot de louter vitale sfeer: honger, dorst, ontlasting, slapen, activiteit, zuurstof en temperatuurbehoud. Op gevoelsvlak is er enkel een onderscheid tussen behagen en onbehagen. Bij sterke onlust huilt het kindje. Wanneer het helemaal bevredigd is in zijn vitale behoeften, vertoont het soms een “gastric smile”, een solitaire glimlach, die endogeen wordt opgewekt en dus geen reactie is op de aanwezigheid van mensen. 9 Persoonlijkheidsontwikkeling Ook bij baby’s bestaan er verschillen in temperamenten. Vanaf de leeftijd van ongeveer 3 maanden kunnen zich minstens 8 individueel verschillende reacties- of gedragsstijlen voordoen op de gebieden van activiteit, regelmaat, stemming, aanpassing, toenadering, terugtrekking, reactie-intensiteit, reactiedrempel, aandachtspanne en afleidbaarheid. Deze kenmerken kan je groeperen tot 3 typen van baby’s: De “gemakkelijke” baby’s die zich snel aanpassen, snel een regelmaat vinden in eten/drinken/slapen, ze zijn opgewekt en tonen vaak positieve reacties. De “moeilijke/pittige” baby’s: zijn hebben weinig regelmaat in de biologische functies zoals eten en slapen, zijn snel van slag, reageren vaak slechter op vreemden, zijn vaak huilerig, snel van slag en negatief gestemd. De “langzame starters”: deze baby’s zijn een combinatie van de bovenstaande types: zij hebben eerst wat tijd nodig om een gemakkelijke baby te worden. Belangrijk bij de ontwikkeling van deze types zijn de manieren waarop de verzorgers ervaren dat hun baby moeilijk of gemakkelijk is: verzorgers kunnen een moeilijke baby gemakkelijk 44 vinden of omgekeerd. De omgang van de verzorgers met de baby en hun temperament zal mee bepalen hoe de ondersteuning van het kind zal gebeuren (Tieleman, 2023, p. 66). 10 Zelfstudie-opdrachten - Leg volgende reflexen in eigen woorden uit: Mororeflex, Babinskyreflex en Glabellareflex. - Wat zijn de soorten gedragstoestanden van het pasgeboren kind? - Wat weet je over de perceptuele ontwikkeling van de pasgeboren baby, m.b. over het zicht? - Tot welke leerprocessen is de pasgeboren baby in staat? - Geef 3 regels die pasgeboren baby’s toepassen bij hun motorische ontwikkeling en leg ze uit. - Welke types van baby’s bestaan er? Leg uit. - Wat zijn de verschillende gebieden waarop het temperament van baby’s kan beschreven worden? 45 HOOFDSTUK 5: DE BABY (1 MAAND – 18 MAANDEN) 1 Lichamelijke ontwikkeling In het eerste levensjaar maakt een baby op lichamelijk vlak grote veranderingen door. Een pasgeboren baby weegt tussen de 3.5 en 4 kilogram. Dit gewicht verdubbelt wanneer ze 6 maand oud zijn en verdriedubbelt tegen de leeftijd van 1 jaar. Vanaf een jaar of twee tot aan de puberteit komen kinderen gemiddeld zo’n 3 à 4 kilo per jaar bij aan gewicht. Ook qua lichaamslengte treedt er een snelle groei op. Een baby is gemiddeld 50 cm groot. Na 3 maanden is een baby reeds 10 cm gegroeid. Na 1 jaar is de baby ongeveer 25 à 28 cm gegroeid. Vanaf dan groeien ze zo’n 5 à 7 centimeter per jaar. Lengte en gewicht kunnen nadelig beïnvloed worden door ondervoeding of slechte voeding. Tijdens het groeien gaan de lichaamsproporties geleidelijk veranderen. Zo heeft een pasgeboren baby een relatief groot hoofd en kleine ledematen. Naarmate het kind ouder wordt zal het hoofd in vergelijking met de rest van