Биология анықтамалықтар PDF

1 @tanym.bilim  Биология Биология (грекше ‘βιολογία’; ‘βίος'- тірі немесе өмір, ‘λόγος’- ғылым)- тірі ағзаларды зерттейтін ғылым саласы. Биология – тірі ағзалардың құрылысың, қызметін, қоршаған ортамен арақатынасын, дамуын зерттейді. 2 @tanym.bilim...

1 @tanym.bilim  Биология Биология (грекше ‘βιολογία’; ‘βίος'- тірі немесе өмір, ‘λόγος’- ғылым)- тірі ағзаларды зерттейтін ғылым саласы. Биология – тірі ағзалардың құрылысың, қызметін, қоршаған ортамен арақатынасын, дамуын зерттейді. 2 @tanym.bilim  ГЕОХРОНОЛОГИЯ Архей 900 млн жылдан көбірек Кезеңдерге бөлінбейтін заман Тіршіліктің дүниеге келуі Алғашқы прокариоттар пайда болды Жер қыртысы тарихындағы ежелгі ең ұзақ заман Көкжасыл балдырлар мен бактериялардың болуы Алғашқы тірі ағзалар пайда болды Өсімдіктер əлеміне тəн ірі ароморфозы: фотоситез процесінің жүруі Протерозой 2 млн жылға жуық Алғашқы желілілердің (бассүйексіздер типі) пайда болған дəуірі Жануарларда мүшелер жүйесі пайда болды Көпжасушалы балдырлар болды(өсті) Теңіз ішекқуыстылар губкалар буылтық құттар былқылдақденелілер пайда болды Палеозой 340 млн жыл Алғашқы қылқанжапырақтылар пайда болды Бауырмен жорғалаушылардың басым болған дəуір Бунақденелілрдің ұшатын формалары қай дəуірде пайда болды Жануарлардың құрлыққа шығу дəуірі жалаңаш тұқымдылар кеңінен таралған өсімдіктер судан құрлыққа шықты Қосмекенділердің жерде кең тараған дəуірі Папоротник тəрізділердің жер бетінде кеңінен таралу дəуірі Қаланың атымен аталған палеозой кезеңі☻Пермь 3 @tanym.bilim Мезозой 165 млн жыл Орта өмір заманы Басаяқты молюскаларлың кеңінен тараған дəуірі Динозаврлар дəуірі болып есептелетін заман Жабық тұқымдас өсімдіктердің пайда болған дəуірі Жабық тұқымдылар пайда болды Жемістер пайда болу Өсімдіктер əлеміне тəн ірі ароморфоз: Гүлдің пайда болуы Франция мен Швейцарияның шекарасында орналасқан қаланың атауымен аталатын мезозой кезеңі☻ЮРА Кайнозой 66 млн жыл Приматтардың миы жəне сезім мүшелері дамыды Органикалық дүниенің дамуының кезеңдері Нағыз қазіргі кездегі заман Жоғарғы жүйке əрекетінің пайда болуы Бунақденелердің кеңінен таралу дəуірі Балықтарда ми пайда болды Адамның жаралуы жəне пайда болуы Австролипитектің пайда болуы 4 @tanym.bilim  Анықтамалық материалдар Биология ғылымының негізгі салалары 1. Альгология – балдырлар туралы ғылым. 2. Анатомия – тірі ағзаладың ішкі құрылысын зерттейді. 3. Антропология – адамның шығу тегін, дамуын, нəсілдердің пайда болуын зерттейді. 4. Арахнология – өрмекшітектестерді зерттейтін ғылым. 5. Батрахология – қосмекенділерді зерттейтін ғылым. 6. Биогеография – Жер бетінде түрлердің таралу заңдылықтарын зерттейтін ғылым. 7. Биоритмология – биологиялық ырғақ туралы ғылым. 8. Биосфералогия – биосфера туралы ғылым. 9. Биотехнология – тірі организмдер мен биологиялық процестерді адамның мақсатына сай өндірісте қолдану. 10. Ботаника – өсімдіктерді зерттейді 11. Бриология – мүктер туралы ғылым. 12. Валеология – салауатты өмір туралы ғылым. 13. Вирусология – вирустарды (анциттер) зерттейді 14. Гельминология – паразит құрттар туралы ғылым. 15. Гематология – қанды жəне оның құрамын зерттейтін ғылым. 16. Генетика- тұқым қуалау заңдылықтарын жəне өзгергіштік туралы ғылым. 17. Генетикалық немесе ген инженериясы– генетика мен молекулалық биология негізінде қалыптасқан ғылым, бұрын табиғатта болмаған жаңа генетикалық бағдарламалар жасау. 18. Герантология – қарт адамдар мен ұзақ өмір сүру туралы ғылым. 19. Герпетология – бауырмен жорғалаушыларды зерттейтін ғылым. 20. Гинекология – аналық жыныс мүшелерінің ауруларын емдейтін ғылым. 5 @tanym.bilim 21. Гистология – ұлпалар туралы ғылым. 22. Дерматология – тері туралы ғылым. 23. Диалектика – қоғамның жəне ойлаудың дамуының жалпы заңдары туралы ғылым. 24. Зоология – жануарларды зерттейді. 25. Иммунология – организмнің қорғаныштық қасиеті туралы ғылым. 26. Ихтиология – балықтар туралы ғылым. 27. Кардиология – жүрек туралы ғылым. 28. Карцинология – шаянтектестерді зерттейтін ғылым. 29. Кинология – иттердің мінез-құлқы туралы ғылым. 30. Лихенология – қыналар туралы ғылым. 31. Малакология – ұлуларды зерттейтін ғылым. 32. Маммалогия (териология) – сүтқоректілер туралы ғылым. 33. Микология – саңырауқұлақтар туралы ғылым. 34. Микробиология – микроағзалар туралы ғылым. 35. Миология – бұлшық еттер туралы ғылым. 36. Морфология – ағзаның сыртқы құрылысы туралы ғылым. 37. Невропатология – жүйке жүйесінің зақымдануы туралы ғылым. 38. Орнитология – құстар туралы ғылым. 39. Ортопедия – тірек-қимыл аурулардын зерттейтін жəне емдейтін ғылым. 40. Палеонтология – жойлып кеткен ағзалардың қалдықтары туралы ғылым. 41. Протозоология – қарапайымдарды зерттейтін ғылым. 42. Психология – əр адамның жеке қасиеттерін зерттейтін ғылым. 43. Селекция ( сұрыптау) – өсімдіктердің сорттарын, жануарлардың асыл тұқымың, жаңартудың əдістерін зерттейтің ғылым. 6 @tanym.bilim 44. Систематика (жүйелеу) – ағзалардың топтарға бөлінуін, яғни жіктелуін зерттейтін ғылым. 45. Стаматология – тіс туралы ғылым. 46. Урология – бүйрек, зəр шығару жүйесі туралы ғылым. 47. Фенология – табиғаттың маусымдық өзгерістерін зерттейтін ғылым. 48. Физиология – тірі ағзалардың мүшелер мен жүйелердің қызметін зерттейді. 49. Хронобиология – тірі организмдегі мерзімді ырғақты зерттейтін ғылым. 50. Цитогенетика – жасушалардағы хромосомаларды зерттейтін ғылым. 51. Цитология – жасуша туралы ғылым. 52. Эволюция – Жерде тіршіліктің пайда болуы мен дамуы туралы ғылым. 53. Экология – ағзалардың бір-бірімен жəне қоршаған ортамен байланысы туралы ғылым. 54. Эмбриология – ұрықтың дамуы туралы ғылым. 55. Эндокринология – ішкі секреция бездері туралы ғылым. 56. Энтомология - бунақденелілер (насекомдар) туралы ғылым. 57. Этология – жануарлардың мінез-құлқын зерттейтін ғылым. 7 @tanym.bilim ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНАН МИНИ-КУРСТЫ ТЕГІН АЛ МИНИ-КУРС КУРСҚА ЖАЗЫЛУ  ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК 1. Аллель – белгінің дамуын анықтайтын гендердің бір немесе бірнеше жұбы. 2. Амплификация – ДНҚ-ның немесе геннің санының бірнеше есе өсуі. 3. Антигендер – қанда жəне басқа ұлпаларда антидене түзетін организм үшін бөгде заттар. 4. Антибиотиктер – микробтардың өніп-өсуін, оларды жоятын заттар. 5. Антидене (антитела) – организмге бөгде протеиндер енгенде түзіліп, оның зиянды əсерін жоятын протеинді заттар. 6. Аутбридинг – туыс емес дарақтарды (особьтарды) шағылыстыру. 7. Бактериофагтар (фаг тар) – бактерияның ішінде дамитын вирустар. 8. Вариациялық қатар – белгінің өзгеруіне қарай орналастырылған сан арқылы берілген өрнек. 9. Вектор – генді бір клеткадан басқасына тасымалдай алатын плазмадан немесе сақина тəрізді вирус ДНҚ-сынан алынған ДНҚ молекуласы. 10. Вирус – клетка иесінің ішінде дамитын нуклеин қышқылы (ДНҚ немесе РНҚ) жəне протеиннен тұратын инфекциялық организм. 11. Гаметалар – жануарлар мен өсімдіктердің гаплоидты жыныс клеткалары. Олар бір-бірімен қосылғанда диплоидты клетка – зигота түзіледі. 12.Гемофилия – ерекше протеинді заттың болмауы салдарынан қанның ұюымен сипатталатын, анасы арқылы тұқым қуалайтын еркекке тəн ауру. 13. Ген – хромосоманың белгілі бөлігіне орналасқан тұқым қуалау ақпаратының генетикалық өлшем бірлігі. 14. Геном – клетка хромосомасы немесе организмнің гендерінің гаплоидты жиынтығы. 8 @tanym.bilim 15. Генетикалық карта – генетикалық рекомбинация негізінде жасалған хромосомадағы жеке гендердің орналасу ретін көрсететін сызба. 16. Генетикалық код – ДНҚ немесе РНҚ-ның аминқышқылдары арқылы протеин түзетін кодондарының кезегін тұқым қуалау ақпараты түрінде нуклеин қышқылдары молекуласында жазу жүйесі. 17. Генетикалық анализ – организмнің тұқым қуалау қасиетін зерттейтін əдістер жиынтығы. 18. Гендер банкі – рекомбинатты ДНҚ негізінде алынған белгілі организмдердің гендерінің жиынтығы. 19. Генотип – организмнің фенотипінде көрінетін гендер тобы. 20. Генофоид – популяциядағы белгілі жиілікпен кездесетін гендер жиынтығы. 21. Гетерозигота – белгілі геннің əр түрлі аллелі гомологты хромосомаларда орналасқан əр түрлі гендер. 22. Гетерозис – əр түрлі екі тұқымды шағылыстырғандағы бірінші ұрпақ дарақтарының өнімділігі, өсімталдығы, салмағы жəне т.б. қасиеттерінің ата-анасынан артық болуы. 23. Гибрид, будан – генетикалық əр түрлі пішіндерді шағылыстырғанда пайда болатын гетерозиготалы гендер. 24. Гомозигота – гомологты хромосомада белгілі геннің бірдей жұп аллельдері орналасқан диплоидты организм. 25. Гистон – хромосомада құрылыс қызметін атқаратын белок. 26. Гонадалар – жыныс клеткалары қалыптасатын жыныс жүйесінің мүшесі. 27. ДНҚ (дезоксирибонуклеин қышқылы) – төрт нуклеотид өзара байланысқан (А-Т, Д-Г) қос тізбекте генетикалық ақпарат сақталған жоғары молекулалық полимер. 9 @tanym.bilim 28. Делеция – хромосомалардағы немесе цитоплазмадағы генетикалық материалдың (бір геннің, кейде түгелдей хромосоманың) бөлініп қалуы. 29. Диплоид – хромосомалардың толық жиынтығы. 30. Доминанттық – гетерозиготалы организмнің бір аллелінің ғана фенотипте көрінуі. 31. ДНҚ-полимераза – бір тізбекті ДНҚ-дан қос тізбек синтездейтін фермент. 32. ДНҚ-лигаза – қос тізбекті ДНҚ-ның біреуі үзіліп қалғанда фосфодиэфир байланысын қалыптастырып, үзілген жерді «тігетін» фермент. 33. ДНҚ-ның жабысқақ ұшы – ДНҚ-ны əр түрлі ресриктазалармен үзгенде ДНҚ-ның ұшында пайда болған бірнеше нуклеотидтен тұратын ДНҚ-ның бір тізбегі. Ол рекомбинатты ДНҚ-ны құрастырарда əр түрлі үзінділерді жалғау үшін пайдаланылады. 34. Дивергенция – эволюция процесі түріндегі белгілердің ажырауы. Оның негізінде бір түрден жаңа түрлер пайда болады. 35. Дупликация – белгілі бір бөлікте бір реттен көбірек біркелкі хромосома жиынтығы болатын хромосомалардың құрылымдық өзгерісі. 36. Зигота – гаплоидты аталық жəне аналық жыныс клеткаларының қосылуынан пайда болған диплоидты клетка. 37. Жыныс хромосомасы – құрылымы мен қызметі аутосомадан өзге жəне жынысты қалыптастырудың генетикалық құрылымы. 38. Жыныспен тіркескен гендер – жыныс хромосомаларында орналасып өзара тіркесіп тұқым қуалайтын гендер. 39. Инбридинг – жақын туыс дарақтарды өзара шағылыстыру. 10 @tanym.bilim 40. Инверсия – хромосома немесе плазмиданың бір бөлігінің 180˚-қа бұрылып орналасуы. 41. Кариотип – клетканың немесе организмнің барлық хромосомалырының саны, формасы жəне құрылым ерекшеліктерін бояу арқылы анықтап көрсету. 42. Клон – бір дарақтан вегативті жолмен даму арқылы пайда болған бір типті клеткалар тобы. 43. Клондау (молекулалық) – жасанды ортада өсіру арқылы рекомбинатты ДНҚ молекуласын анықтау əдісі. 44. Кодон – белгілі аминқышқылын немесе трансляцияның соңын анықтайтын нуклеин қышқылының үш нуклеотидтен тұратын бөлігі. 45. Кері транскиптаза (ревертаза) гендері – РНҚ-дан тұратын вирустарда синтезделеді. РНҚ матрицадан ДНҚ синтезі реакциясы катализдейтін фермент. 46. Комплементарлық – сутектік жəне басқа байланыстар арқылы қосылып комплекс құрайтын молекулалар. (Мысалы, нуклеин қышқылдарында А-Т, Ц-Г, сонымен қатар, антиген- антидене өзара комплементарлы). 47. Коньютация (қосылу) – бактериялардағы ДНҚ алмасу процесі. Бұл жағдайда ДНҚ беретін клетка (донор), ДНҚ-ны қабылдайтын клеткамен (акцептор) қосылады. 48. Кроссинговер – гомологты хромосомалардың бөліктерінің өзара армасуы. 49. Локус – геннің хромосомада орналасқан жері. 50. Мутация – генетикалық материалдағы нуклеотидтердің санының, орналасу ретінің жəне түрлерінің өзгеруі. 51. Мутагендер – мутация туғызуға қабілетті заттар. 52. Мутациялық сұрыптау – тəжірибелік жолмен алынған мутанттардың көмегімен жүретін сұрыптау. 53.Репликация немесе редупликация (ДНҚ) – ДНҚ-ның материалдық молекуласының жаңа тізбегін синтездеу. Бұл процесті ДНҚ-полимераза жүргізеді. 11 @tanym.bilim 54. Ретровирустар – генетикалық ақпаратты РНҚ-дан тұратын жануарлар вирусы, кері транскриптаза ферментін кодтайды. 55. РНҚ (рибонуклеин қышқылы) – рибонуклеотидтерден тұратын полимер. Көптеген вирус ЧЧЧЧЧЧ-тардың РНҚ- лары генетикалық ақпаратты сақтайды. Ақпараттық РНҚ (аРНҚ) немесе матрицалық РНҚ (мРНҚ) – генетикалық ақпараттың ДНҚ-дан транскрипциялануынан пайда болады. Тасымалдаушы РНҚ (тРНҚ) – протеин синтездеу үшін аминқышқылдарын рибосомаға тасымалдайды. 56. Рибосомалық РНҚ (рРНҚ) рибосоманың құрылымына кіреді. 57. Рибосома – полипептидтер синтезделетін цитоплазмалық құрылым. 58. Рекомбинантты ДНҚ – əр түрлі ДНҚ-ның екі үзіндісін қосып тіркегенде пайда болады. Рекомбинация екі жолмен жүреді: табиғи жəне жасанды (гендік инженерия жолымен алынған). 59. Рестриктазалар – ДНҚ-ның нуклеотидтер тізбегін белгілі жерден үзетін фермент. 60. Рецессивтік – доминантты белгі дамыған жағдайда, аллельдің басылып қалуы. 61. Репорация – физикалық жəне химиялық мутагендердің əсерінен бұзылған ДНҚ құрылымының қалпына келуі. 62. Редукция – мейоз процесі кезінде диплоидты хромосома санының екі есе азаюы. 63. Секвинирование – нуклеин қышқылы тізбегіндегі нуклеотидтердің немесе протеиндердегі аминқышқылдарының орналасу ретін анықтау. 64. Сибстер – адам генетикасында монозиготалы егіздер емес ағайындарды айтады. 65. Сұрыптау – шаруашылыққа қажетті жаңа тұқымдар, іріктемелер жəне штамдар алу үшін қолданатын əдістер жиынтығы. 12 @tanym.bilim 66. Транскрипция – ДНҚ-матрицадан РНҚ-ның синтезделуі. 67. Транслокация – геномдағы геннің немесе хромосома бөлігінің бір локустан екіншісіне орын ауыстыруы. 68. Трансляция – аРНҚ матрицасынан протеиннің синтезделуі (көшіріп аудару). 69. Трондукция – плазмиданың жəне фагтардың көмегімен ДНҚ-ны клеткадан клеткаға тасымалдау. 70. Тетраплоид немесе триплоид – клеткалардағы хромосомалар саны үш, төрт есе өскен организм. 71. Трансплантация – бір дарақтың клеткасын, ұлпасын, т.б. басқа дараққа тасымалдап салу. 72. Тритикале (Triticale) – бидай мен қара бидай гибриді. Бұл гибридті аналық форма ретінде бидайды пайдаланып алады. 73. Фенотип – генотип пен қоршаған ортаның əсерінен қалыптасқан белгілердің жиынтығы. 74. Фермент – тірі организмдері биохимиялық процестерді жеделдетіп жіне бағыттап, катализатор қызметін атқаратын протеиндер тобы. 75. Хромосомалар – клетка ядросында құрылымы жіпше тəрізді орналасқан нуклеопротеиндер. Олар митоз жəне мейоз кезінде бояу арқылы анықталады. Хромосоманың негізгі компоненті – ДНҚ жəне ядролық протеин – гистон. 76. Хроматин – негізінен ДНҚ мен гистоннан (дезоксирибонуклеопротеид комплексі), аздаған бөлігі РНҚ- дан тұрады. 77. Штамм – бір клеткадан тараған клетка линиясы. Штамдағы барлық клеткалар генетикалық ұқсас (бірдей). 78. Экспрессия (геннің) – ДНҚ-да кодталған генетикалық ақпараттың транскрипция жəне аРНҚ трансляциясы арқылы іске асуы. 13 @tanym.bilim Фантазия білімнен маңыздырақ. Өйткені білімнің Альберт шегі ба р. Эйнштейн 14 @tanym.bilim  Аурулар 1. Айналма – тентек (ценуроз) – қой шаруашылығына зиян келтіретін миқұрты туғызатын ауру. 2. Акромигалия – гипофиз өсу гормонын көп бөлгенде, адамның саусақтары, аяқтары, мұрны, иегі, қабағы үлкейіп өседі. 3. Амнезия – естің нашарлауы немесе жойылуы. 4. Анемия (қаназдақ) – қан мөлшерінің, эритроциттер санының, гемоглабиннің азаюы. 5. Арахноидит – мидың торлы қабақшасының қабынуы. 6. Артроз (буын шеміршегінің өзгеруі) – буын шеміршегі жылтыр, тегіс күйінен айырылады, бұдырланады, сары су жиналады. 7. Астма (тыныс демікпесі) – тыныс алуы қиындап, булықтыратын ұстамалы ауру. 8. Атрофикалық тұмау – құрғақ климат, шемен, селикат, темекі тозаңдарынан болатын ауру. 9. Ақшам (тауық) соқыр – Родопсиннің түзілуі А дəруменіне байланысты, оның жетіспеуінен пайда болатын ауру. 10. Əкаяқ (əсіресе тауықта) – мамықкене туғызады, сирақтағы қабыршақтар қопсып, аяқта ақшыл томпақтар түзіледі, ұлпа тіршілігін жояды, тауық саусағын қимылдата алмай ақыры өледі. 11. Базедов (бақшаңкөз) ауруы – қалқанша безінің қызметі жоғары болғанда, жүйке жүйесінің қозғыштығы, зат алмасуы жоғары болады, жүрек соғысы жылдамдайды, ішкен асы сіңбегендіктен, адам арықтап, көз шарасынан шығып кетеді. 12. Бактериялар тудыратын аурулар – оба, сіреспе, туберкулез, іш сүзек, баспа (ангина), топалаң, көкжөтел, қызамық, құздама (ревматизм), ботулизм, пневмония (өкпенің қабынуы), бруцеллез (сарып) – шикі қайнатылмаған 15 @tanym.bilim  сүттен жұғады, дифтерия (күл ауруы), гоммоз (шайыр ағу) – мақта өсімдігін зақымдайды. 13. Безгек – Анофелес туыстас маса (безгек масасы) безгек ауруының қоздырғышын таратушы. Безгек масасы қыста ересек күйінде қыстайды. 14. Бери-бери ауруы – В1 дəрумені жетіспегендіктен, жүрек, қарын жұмысы бұзылады. 15. Бөсір (аскаридоз) – ішексорғы (аскарида) бөлген улы заттардан ішек қызметінің бұзылуы. 16. Бронхит (ауатамырдың қабынуы) – сирек жөтеледі, қақырық көкшіл тартады, аздап дене қызуы көтеріледі. 17. Буынның шығуы – адам абайсызда ойлы-шұқырлы жерден аяғын ыңғайсыз басуда болады. 18. Бүкірлік – дене тұлғасының жоғарғы жағында əртүрлі аурудың əсерінен жəне омыртқа жотасының зақымдануынан болады. 19. Вирустар тудыратын аурулар – тұмау, СПИД, ұшық, сары ауру, балалардың сал аурулары (полиомелит), шешек, қызылша. 20. Гельминтоз – ішқұрт ауруы. 21. Гемофилия – қан ұйымайтын ауру. 22. Гигантизм (алыптық) – гипофиз безі өсу гормонын артық бөлгенде болады. 23. Гипертония – қан қысымының жоғарылауы. 24. Гиподинамия – қимыл-қозғалыстың төмендеуі. 25. Гипотония – қан қысымының төмендеуі. 26. Грипп (тұмау) – мұрын қуысының шырышты қабықшасының қабынуы. 27. Дальтонизм – түсті ажырата алмайтын, тұқым қуалайтын ауру. 28. Даун ауруы – хромосомалардың 21-жұбында бір хромосома артық болады. 29. Дерматит – Н дəрумені жетіспегендіктен болатын тері ауруы 16 @tanym.bilim 30. Дикроцелиоз – таспаша сорғыш шөпқоректі жануырлардың бауырын зақымдайды. 31. Дранкулез – аяқ терісін суыртқының зақымдауы, Қазақстанда тіршілік етпейді 32. Инфанктилизм – жыныс бездерінің жетіспей кешігіп дамуы 33. Итай-итай – ағзада кадмий мөлшері көбейген жағдайда болады, бүйрек қызметі бұзылып, сүйектің майысуы (Жапонияда кең тараған) 34. Криес(тəсжегі) – тістің бұзылуы 35. Карлик(ергежейлік) – гипофиз безі өсу гормоны жеткіліксіз бөлінгенде болады 36. Катаракт ауруы – В2 дəрумені жеткіліксіздіктен көздің мөлдір қабықшасының қабынуы 37. Клайнфельтер ауруы – ер адамда болады. Хромосомалардың соңғы 23-ші жұбында артық бір жыныстық Х хромосома болады. (ХХУ) 38. Коньюктивит – кір қолмен, сүлгімен көзді сүрткенде микробтар əсерінен болатын көз ауруы 39. Кретинизм(нақұрыстық-жарымес) – қалқанша бездің қызметі балалық жаста төмендеуінде пайда болатын ауру 40. Күбіртке – саусақтағы тырнақ кебісінің іріңде қабынуы 41. Күйдіргі(сибирская язва) – адамда түйнеме, ешкі мен қойда топалаң, кебенек жылқыда жамандат, сиырда қарасан, түйеде ақшелек д.а. 42. Қантышқақ – тоқ ішекке түскен қантышқақ амебасынан болады (кір қолдың ауруы) 43. Қант диабеті – ұйқы безі инсулинді аз бөлгенде науқыс адамдың араны ашылып, тамаққа тоймайды, асты үнемі іше береді, негізгі белгісі шөлдеу 44. Қотыр – қышыма кенесінің теріні зақымдауы 45. Қояншық(селкілдеу) – В6 дəрумені жетіспеуінен болады 17 @tanym.bilim 46. Құздама(ревматизм) – дəнекер ұлпасы қабынады, домықпа пайда болады 47. Қырқұлақ(цинга) – С дəрумені жетіспегендіктен тіс түбірі қанайды 48. Лейкемия(аққан ауруы) – оейкоциттердің тез көбейіп қан асып толтырып жіберуден пайда болатын ауру 49. Лейшманиоз – құм шіркейлері арқылы таралатын тері ауруы, құмыты арқылы таралатын адам мен жануарлар жасушасының ішінде паразиттік жолмен тіршілік ететін қарапайымды лейшмания əрекетінен пайда болатын ауру 50. Лямблиоз – аш ішекте өт өзегінде паразиттік жолмен тіршілік ететітн қарапайымды – ляблияның əрекетінен пайда болған ауру 51. Мешел(рахит) – Д дəрумені жетіспеуінен сүйектерінің қисауы 52. Микседема(шырышты ісік) – қалқанша безінің жұмысы жеткіліксіз болғанда орталық жүйке жүйесінің қызметі төмендейді, есте сақтау, қозғалыс, сөйлеу қабілеті, көңілкүйі төмендейді. 53. Минамата – сынаппен уланғанда болады, есту, көру, сөйлеу қызметінің бұзылып тіпті өлімге душар болуы(Жапонияның Минамата өзені бойындағы тұрғындардың улануы) 54. Олигофрения – ақыл-ойдың кемдігі. 55. Опистархоз – мысықсорғыш туғызады. Адамның оң жақ қабырға астындағы қазан толмас ауырып, лоқсиды, кейде құсады, сілекей шұбыршып кекіре береді 56. Пироплазмоз – қан сигек ауруы. Нəзікбас кенесі арқылы жұғады, қан аралас зəр шығады, мал арықтайды, əлсірейді. 57. Пневмония(өкпенің қабынуы) – дене қызуы 39-40 градус көтеріледі, жөтел пайда болады, бүйірі шанштды, несептің түсі сарғыштанып аз бөлінеді 58. Циррозит – бауыр ауруы 18 @tanym.bilim 59. Соқырішек ауруы(апендицит) – соқыр ішектің (апендикс) ас, микробтардың əсерінен қабынуы 60. Теміреткі – паразит саңырауқұлақтар тарататын тері ауруы 61. Туберкулез – жөтелгенде қан түкіретін жұқпалы ауру, тұқымқуалайтын ауру 62. Тұмау – мұрын қуысының сілемейлі қабықшасының қабынуы 63. Уремия – бүйрек қызметінің бұзылуынан қанда несепнəр мөлшерінің шектен тыс көбеюі 64. Ұйқы ауруы – ыстық елдерде тараған трипоносоманың əрекетінен болады, түйе, пілғ итте – суауру, сиырда – нагана, жылқыда – қарақаптал 65. Фациолез – бауыршірік ауруы, мал бауырындағы бауырсорғыш құртынан болған ауруы 66. Цистит – зəр шығару жүйесінің ауруы 67. Цистицеркоз(финноз) – сиыр цепені финасы бар шала пісірілегн шошқа етінен жұғып адам соқыр болып қалады 68.Цитиноз – ата-анасынан ұрпаққа берілетін цитин аминқышқылы алмасуының бұзылуына байланысты сүйек ауруы, бала сау туылғанымен 1 жасқа келгенде ауру басталады, денесі мен салмағы аз өседі тамаққа тəбеті нашарлап құсады, сүйекте күрделі өзгерістер басталады, 6-8 жасқа дейін өмір сүреді. 69. Шемен(эхинококкоз) – финкасы жас баланың эхинококк таспа құртының бауыр өкпе бүйректі зақымдауы 70. Шернишевский-Тернер ауруы – қыз балаларда кездеседі, 22 аутосома ХО жыныс хромосомасының бір Х хромосомасы болмайды 71. Шистомотоз – дара жыныстық қансорғыш(айырдене) күріш егетін адамдардың қолы, аяғы терісіне еніп, денесі қатты қышып, теріде бөріткен пайда болады 72. Энурез – түнде зəр тоқтамауы 19 @tanym.bilim 73. Энцефалит(ми ауруы ) – тасмалдаушы тайга кенесінен жұғады. Тәннің ләззаты — саулығында, Жанның ләззаты — білімінде. Милеттік Фалес 20 @tanym.bilim ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНАН МИНИ-КУРСТЫ ТЕГІН АЛ МИНИ-КУРС КУРСҚА ЖАЗЫЛУ  Ғалымдар А.А.Ухтомский☻еңбек етуде адамның жеке бас қасиетін психикасын жəне сана сезімінің ерекше маңызы бар екенін дəлелдеді А.Браконо☻1820ж француз ғалымы нəруызды ыдырату аминқышқыл глицинді алды А.Везалий☻анатомияның негізін қалады А.И.Опарин, Д.Холдейн☻жер бетінде тіршілік абиогендік жолмен түзілуін дəлелдеді А.Клод☻ 1943ж рибосоманы ашты А.Левенгук: © 1674ж бактериялар, қарапайымдылар, эритроциттер мен сүтқоректілердің сперматозоидтарын жан-жақты зерттеген © 1676ж пластидтер мен хромотофорды сипаттады А.Н.Радицев☻табиғат біртұтас ондағы даму қарапайымнан күрделіге қарай жүреді деген пікірді айтты А.Н.Северцов: © Эволюцияның негізгі бағыттарын анықтады © Биологиялық алға басу туралы ілімді анықтап зерттеуге үлес қосқан А.О.Ковалевский☻қандауыршаның көбеюі мен дамуын зерттеді А.С.Фаминцин, О.А.Бараненский☻қынаның саңырауқұлақ жіпшелері мен біржасушалы жасыл балдырлардың бірігіп тіршілік етуінен түзілген ағза екенін анықтады А.Тенсли☻«экожүйе» терминін енгізді А.Трамбле☻гидраны ашты А.Ы.Жандеркин, Ə.Е.Есенжолов☻Қазақстан арқар-меринос, түбітті ешкісін алған 21 @tanym.bilim Анри Мари Бленил☻«тип» терминін ғылымға енгізді Аристотель: © Зоология ғылымының негізін қалаған © Құрттар топырақтан, шыбындар шіріген еттен пайда болады деп есептеген Б.Л.Астауров☻жасанды партеногенездік жолмен көбею қабілеті бар жібек құртын алды Б.М.Мусин☻қазақтың ақбас сиырын алуға қатысты Б.П.Токин☻1928ж фитонциттерді ашты В.В.Докучаев☻топырақтану ғылымының негізін салған В.Вальдейер☻«хромосома» терминін 1888ж ұсынды В.Вирхов☻1858ж «əрбір жасуша тек аналық жасушадан пайда болады» қағиданы ұсынды В.Гарвей: © 1628ж қанайналымды ашты © «Барлық тіршілік жұмыртқадан пайда болады» В.И.Беляев☻1898ж жыныс жасушаларының мейоз жолымен бөлінетінін сипаттады В.И.Вернадский☻биосфера ілімінің негізін қалады В.Иогансен☻1903ж «популяция», 1909ж «генотип»,«фенотип» терминін ғылымға енгізді В.Н.Сукачев☻1940ж биогеоценоз теориясын дəлелдеді В.О.Ковалевский☻жылқылардың қаңқасын, тістерін, аяқтарын зерттеді. Жылқылардың тарихи дамуын, филогенезін қалпын келтірді В.Прейер☻тіршілік жер бетінде мəңгілік деген теорияны ұсынды 22 @tanym.bilim В.Флеминг, П.И.Перемеренко☻1878ж жануар жасушасын митоздық жолмен бөлінетіндігін ашты В.Флеминг☻1882ж митохондрияны ашты Г.Белинский☻қызылқұм аймағынан құс жамбасты сұмпайыкесірткенің толық қаңқасын тапты Г.Г.Хитенков☻1951ж жылқының мініске арналған қолтұқымын алды Г.Д.Карпеченко☻орамжапырақ пен шомырды будандастырып түраралық буданның тұқым бермеуін жойған Г.Мендель: 1865ж тұқымқуалау заңдылықтарын ашты 1 заңы☻Біркелкілік 2 заңы☻Белгінің ажырауы 3 заңы☻Тəуелсіз тұқым қуалау © © Тəжірибелерінде белгілердің тұқымқуалаушылығын зерттеудегі қолданған əдісі – гибридологиялық © Зерттеулеріндегі асбұршаққа тəн белгі – өздігінен тозаңданушы өсімдіктер Г.Рихтер☻панспермия теориясын 1865ж ұсынды Д.И.Ивановский☻1892ж вирусты ашты Д.Уотсон, Ф.Крик☻1953ж ДНҚ-ның қостізбегінің моделін жасап құрылымын анықтады Де Дюв☻1956-59ж лизосоманы ашты Дж.Беркли, О.Эвери☻Колхитсен əдісімен өсімдіктердің іріктемелерін алуды зерттеген Дж.Пристли☻1778ж өсімдіктерден оттегінің бөлінетінін анықтады Джозеф Питон де Турнефор☻ «класс» терминін ғылымға енгізді 23 @tanym.bilim Джон Рей☻1688ж «түр» деген ұғымды енгізді Е.Руска, М.Кнолль☻ 1931ж электронды микроскопты ашты Е.Сирс☻ генетикалық инженерия тарихын тұңғыш ашқан ғалым Əкелі-балалы Янцендер☻ алғаш микроскопты ашушылар Ж.Б.Ламарк: © 1802ж «биосфера» терминін енгізді © 1809ж эволюциялық ілімінің алғашқы негізін салушы © «Жəндіктер-омыртқажотасыздар» деген сөздің авторы © Еңбектерінің мəні – тірі материяның қарапайымнан күрделісіне берілетінін мазмұндау © Пікірі бойынша эволюцияның ең негңзгң қозғааушы күші – ағзалардың ең бір жоғары сатыға көтеріле дами түсуі © Түрлердің алуан түрлілігін жəне олардың қоршаған орта жағдайларына бейімделушілігін – қоршаған ортаға байланысты тек пайдалы өзгерістер ғана болып тұрады жəне ол тұқымқуалайтынын түсіндірді © 1809ж «Зоология философиясы» еңбегінің авторы © Ең көрнекті трансформист © Адамның адам тектес маймылдан шыққандығы туралы алғаш жазған ғалым © Тірі табиғаттың эволюциялық идеяларын баяндады © Омыртқасыздарды 10 классқа бөлді И.В.Мичурин: © Атақты селекционист © Ментор əдісімен шығарылған алма іріктемесі – Бельфлер- Китаика © Антоновка мен Ананас ранетін оңтүстік іріктемелерін гибридтеу арқылы словянка алма ағашын алды © Табиғат жөнінен И.В.Мичурин сорттары күрделі гетерозиготалы түрлеріне жатады 24 @tanym.bilim И.Д.Чистяков☻1874ж өсімдік жасушаларын митоздық жолмен бөлінетіндігін ашты И.М.Сеченов: © 1863ж «Ми рефлекстері» деген кітаптың авторы © Адам есте сақтау қабілеті болмаса, ол өмір бойы жаңа туылған нəресте қалпында қалар еді © 1862ж ірі жаңалық: ОЖЖ-де қозу мен тежелуді ашты © Жануарлардың мінез-құлығы мен адамның мінез құлығының, оның сапасы мен ең күрделі көріністерінің, мидың рефлекторлық қызметімен байланысы туралы орыс физиологтарының ішінен бірінші болып ұсынды © Бұлшықеттің босаңсуын зерттеген И.Павлов: © Жоғары дəрежелі жүйке қызметінің негізін салушы © «Анализатор туралы» ұғымды ғылымға енгізді © «Шартты жəне шартсыз рефлекстер туралы» туралы ілімді ашқан © Таза асқазан сөлін алған © Сілекей безінің қызметін зерттеген © Асқорту процесін зерттегені үшін орыс физиологтарының ішінен Нобель сыйлығын иеленді © Əлемге əйгілі еткен еңбегң «Жануарлар мен адамның шартты рефлекстері туралы» © Қарын сөлінің гуморальдық реттелу жолын көрсетті © Итке тəжірибе жасау арқылы шартты рефлекстерді зерттеді К.А.Тимерязев☻1903ж фотосинтез процесі түсіндірілді, «Күн, тіршілік, хлорофил» еңбегі К.Бэндос☻«митохондрия» терминін енгізді К.Гольджи☻1882-85ж гольджи жиынтығын ашты 25 @tanym.bilim К.И.Скрябин☻ішқұрттарға қарсы күрес шараларын ұйымдастырды К.Корренс, Э.Баур☻цитоплазмалық тұқымқуалауды зерттеудің негізін салды К.Ландштейнер☻1900ж адам қанының топтарын анықтады К.Линней: © 1735ж түрді латын тілінде қосарлана атауды (бинарлық номенклатура) ұсынды © Тірі организмдерді жүйелеуде аса зор еңбек сіңірген ғалым © 1735ж адамды сүтқоректілер классы прематтар тобына жатқызған ғалым © 1735ж табиғат жүйесі, «ботаника философиясы» еңбегінің авторы © Жүйелеу атасы © Өсімдіктерді аталығы мен аналығының санына қарай 24 классқа бөлді © Жануарлар дүниесінің қанайналымы мен тыны салу мүшелерінің құрылысына қарай 6 классқа жіктеді К.М.Бор: © 1828ж ұрықтардың ұқсастық заңын ашты © 1826ж сүтқоректілердің жұмыртқа жасушасын ашты К.Мебиус☻«биоценоз» ұғымын ұсында К.Портер☻1948ж эндоплазмалық торды ашты К.Шмит☻1844ж «көмірсу» терминін ғылымға енгізді Л.Полинг☻нəруыздың 2-ші реттік құрылымын ашқан, орақ пішінді жасушалы анемияны пайда болу себебін анықтады М.В.Ломаносов☻жануарлар мен өсімдіктер арасында өтпелі формалардың бар екенін ашты М.Ə.Айтхожин☻1878ж информосоманы ашты 26 @tanym.bilim М.Мальпигий☻1661ж өте ұсақ қылтамырларды ашты М.Родс☻ цитоплазмалық аталық ұрықсыздықты ашты М.Хейл ☻«эволюция» термиін енгізді М.Шлейден, Т.Шванн☻1838-39ж жасуша теориясын ашты Н.В.Тимофеев-Ресовский ☻«микроэволюция» терминін енгізді Н.В.Цицин☻Түраралық будандастыру арқылы бидайдың гибридтерін алды Н.И.Вавилов: © Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі гомлогты қатарлар заңын ашты © Мəдени өсімдіктердің шығу орталықтарын ашты Н.И.Лунин☻1880ж дəрумендерді аштф Н.И.Мечников: © Фагоцитоз құбылысын ғылымға енгізді © Иммунитет туралы ілімнің негізін қалаушысы © Лейкоциттердің бөгде бөлшектерді сіңіріп қорыту процесін ашқан ғалым Н.И.Пирогов☻сүйек сынғанда алғаш гипс шендеуіш салуды жүзеге асырған Н.Н.Любавин☻1871ж нəруыздардың аминқышқылдарынан тұратынын анықтады Н.Ф.Гамалея☻1899ж бактериофагты ашты П.И.Мариковский☻қарақұрттың уын жанып тұрған сіріңкемен күйдіріп қайтару əдісін ұсынды П.К.Анохин☻ағзаның арнаулы қызмет атқару жүйесі туралы теория жасаушы, ағзаның өзін-өзі реттеу идеясын дамытушы академик П.Лукьяненко☻Безостоя-1 сортын ашты 27 @tanym.bilim Р.Броун☻1831ж жасуша ядросын ашты Р.Гук☻1665ж жасушаны ашты Р.Декарт☻рефлекс ұғымын ғылымға алғаш рет енгізген француз ғалымы Р.Кох☻1882ж туберкулез таяқшасын ашты С.Г.Навашин☻1898ж гүлді өсімдіктердің қосарлана ұрықтануын ашты С.Миллер☻Опарин-Холдейн болжамын сынақ тəжірибемен дəлелдеген ғалым С.Н.Виноградский☻1887ж хемосинтез құбылысын ашты, микробиология ғылымында күкіртті бактерияларды зерттеген С.С.Четвериков☻эволюциялық теорияны генетикамен байланыстыра зерттеді С.Факс☻1957ж аминқышқылдары судың қатысуынсыз-ақ пептидті байланыс түзуі мүмкін деген пікір ашты Т.Морган☻1914ж тұқымқуалаудың хромосомалық теориясын ашты Т.Сведберг☻ нəруыз молекуласының шар пішінді болатынын дəлелдеді У.Байлис, Э.Старлинг☻1904ж «гормон» терминін ұсынды У.Бэтсон☻1906ж «генетика» терминін енгізді Ф.Кебер☻1953ж сперматозоидтың жұмыртқа жасушасына енетінін сипаттады Ф.М.Мұқамбетқалиев☻қазақстанда алғаш рет трансплантация жолмен қозы алынды Ф.Мишер☻1886ж нуклейн қышқылын ашты Ф.Мюллер, Э.Геккель☻1864ж биогенетикалық заңды ашты 28 @tanym.bilim Ф.Реди☻тіршіліктің өздігінен пайда болады деген теорияға ұарсы шықты, шыбын дернəсілдерін жұмыртқадан дамуын дəлелдеді Ф.Энгельс: © «Маймылдың адамға айналуында еңбектің рөлі» деген сөздің авторы © «Тіршілік» деген ұғымға алғаш рет анықтама берді Х. Де Фриз☻ мутация ұғымын ғылымға енгізген голландиялық ғалым Х.А.Алпысбаев, Ə.Х.Марғұлан☻ертедегі адамдардың мекенжайларын Қазақстан жерінде тапқан Х.Д.Досмұхамедов☻жануарлар оқулығының авторы Х.Де Фриз, В.Пфеффер☻1885-86ж вакуольді ашты Ханштейн☻1880ж сферосомаларды ашты Харди-Вейнберг теңдеуінің қорытындысы: ешқандай сыртқы факторлар кедергі келтірмейтін еркін будандастырылатын популяция тепе-теңдік сақтай алады. Ч.Дарвин: © Тірі табиғаттағы эволюциялық теорияны жасаған © Эволюцияның қозғаушы күштерін ашты (тұқымқуалаушылықғ өзгергіштік, тіршілік үшін күрес, табиғи сұрыпталу) © Жас ғалым У.Уоллес пен Ч.Дарвиннің тұжырымы табиға сұрыпталу жүреді © Еңбектері: 1859ж «табиғи сұрыпталу жолымен түрлердің пайда болуы» © 1868ж «Үй хайуанаттары мен мəдени өсімдіктердің өзгеруі» © 1871ж Адамның шығу тегі жəне жыныстық сұрыпталу Ш.Лаверан☻безгек ауруының қоздырғыш паразитін ашты Э.Геккель☻ «Экология терминін» ғылымға енгізді 29 @tanym.bilim Э.Дженнер☻шешек ауруына вакцина(екпе) тапқан Э.Дюбуа☻Ява аралынан питекантропты тапты Э.Леруа, П.Т.Шарден☻1927ж «ноосфера» терминін енгізді Э.Пфлюгер☻1875ж тотығу процестері қанда емес ұлпада жүретіндігін дəлелдеді Э.Фишер☻аминқышқылдардың пептидтік байланыспен байланысатынын дəлелдеді Э.Чаргафф☻ДНҚ молкуласының құрамына 4 нуклеотид кіретінін тапты: аденин – тиминге, гуанин – цитозинге сəйкес екенін анықтады Ю.А.Филипченко☻1927ж «макроэволюция» терминін енгізді Я.Беккори☻нəруыз молекуласын тұңғыш рет 1736ж зерттеді Я.Пуркинье☻1839ж жасуша протоплазмасын анықтады 30 @tanym.bilim  Дәрігерде үш қару бар. Олар: сөз(психология), өсімдік (фармакология), пышақ(хирургия). Ибн Сина 31 @tanym.bilim ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНАН МИНИ-КУРСТЫ ТЕГІН АЛ МИНИ-КУРС КУРСҚА ЖАЗЫЛУ Ағзалық əлем дегеніміз (тірі табиғат дүниесі) – бүкіл жер бетіндегі тіршілік ететін барлық тірі ағзалар. Дүние жүзіндегі ағзалық əлем, тірі ағзалар 5 дүниеге жіктеледі: Ағзалық əлем Вирустар Бактериялар Саңырауқұлақтар Өсімдіктер Жануарлар (жасушасыз тіршілік иесі) Тіршіліктің негізгі деңгейлері Тірі табиғат өте күрделі құрылымдық деңгейлерден тұрады. Олар: ü Молекулалық деңгей– жасушаның ішінде макромолекулалар (нəруыздар, көмірсулар, майлар) жəне микромолекулалар (С, H2O, N, К, Na, Ca, т.б) зат алмасу процестері осы деңгейде жүзеге асады. Тұқым қуалаушылық (Нуклеин қышықылдар ДНҚ, РНҚ) процестеріде осы деңгейде. ü Жасушалық деңгей – барлық тірі ағзалардың құрылымдық жəне қызметтік бірлігі. ü Ұлпалық деңгей – шығу тегі, құрылысы мен қызметі бір, жасулалар мен жасушааралық заттардан ұлпа түзіледі. ü Мүшелік деңгей – құрылысы мен атқаратың қызметі бір– біріне ұқсас ұлпалар жиынтығы ағзада мүшені құрайды. (Мысалы: жүрек, өкпе т.б). ü Ағзалық деңгей – бір жасушалылар (хломидоманада, хлорокок т.б) өз алдыңда жеке бір ағза, тірі ағзаға тəн қасйеттер (қоректену, тыныс алу, зат алмасу, тітіркену, көбею жəне т.б) жасушаның ішінде жүреді. Ал көп жасушалыларда (адам, жануар, өсімдік) барлық мүшелер жүйесі үйлесімді қызмет атқара отырып тұтас бір ағзаны құрайды. 32 @tanym.bilim  ü Популяциялық-түрлілік деңгей – өзіне тəн табиғи орта жағдайында бір түрге жататын белгілі бір аймақта таралған даралардың жиынтығы популияцияны құрайды. ü Биогеценоздық деңгей – құрылымдық деңгейі əр түрлі бір табиғи орта жағдайында ғана тіршілік етуге ғана бейімделген көп түрлі организмдердің жиынтығы. Оны кейде табиғи құрамында бірлестік деп те атайды. Биогеоценоздың бейорганикалық жəне органикалық қосылыстар жəне тірі организмдер болады. ü Биосфералық деңгей – жер ғаламшарындағы барлық тірі организмдер мен олардың тіршілік ететін жалпы табиғи орта жағдайларының жиынтығы.Биосфералық деңгейде бүкіл жер бетіндегі заттар мен энергияның айналымы биосферадағы барлық тірі организмдердің тікелей қатысуы арқылы жүріп отырады Жасуша – териясы, құрылысы, қызметі, химиялық құрамы Жасуша –барлық тірі ағзалардың құрылымдық жəне қызметтік бірлігі. Ағзаның ең кіші бөлігі, өз–өзін реттеуге, өсуге, дамуға жəне көбеюге, сыртқы орта тітіркендіргішке жауап қайтаруға қабілетті. Ағзалардың химиялық құрамы Жасушада кездесу мөлшеріне қарай химиялық элементтер үш топқа бөлінеді: 1. Макроэлементтер – Биоэлементтер (органогенді) немесе органикалық заттрға кіретің элементтер: оттегі (О), көміртегі (С), сутегі (Н), азот (N). 98% құрайды 2. Микроэлементтер – Кальций (Са), магни (Мg), натри (Na), фосфор (Р), күкірт (S), калий (K), темір (Fe) хлор (Cl) / – 1,9% құрайды. 3. Ультрамикроэлементтер – Марганец (Mn), мырыш (Zn), йод (I), мыс (Cu), фтор (F), кобальт (Co), бор (B), никель (Ni), алтын (Au), селень (Se) т.б – 0,01-0,02% кездеседі. 33 @tanym.bilim С, Н, О барлық органикалық заттардың құрамына кіреді. Азот (N) – барлық аминқышқылдардың, ақуыздың (нəруыз), нуклеин қышқылдардың (ДНҚ, РНҚ), ферменттердің, хлорофил, гемоглобин, витаминдердің құрамына кіреді. Кальци (Са) – сүйек, тіс құрамында болады, нервтік импульстерді өткізуге қатысады, қан ұйуына, жəне бұлшықет жиырлуына қатысады. Магни (Mg) – хлорофил құрамына кіреді, сүйек жəне тістердің құрамына кіреді, ДНҚ жəне энергетикалық алмасуды активтиді. Натри (Na) – ион түрінде қан құрамына кіреді, ағзаның су алмасуының ретеуіне қатысады жəне ДНҚ синтезің белсендіреді. Фосфор (Р) – сүйектің құрамына кіреді, тіс эмалінде, нуклеин қышқылына, АТФ жəне кейбір ферменттер құрамында болады. Күкірт (S) – кейбір аминқышқылдар, ферменттердің құрамына жəне В тобтағы витаминдердің құрамына кіреді. Калий (К) – жасуша күрамында ион түрінде кездеседі, жасуша полярлығын қамтамасыз етеді, жүректің қалыпты жиырлуына қатысады, фотосинтез процесіне қатысады. жəне (Fe) – көптеген ферменттердің, гемоглобин Темір миоглобин құрамына кіреді, хлорофилдің биосинтезіне жəне фотосинтезге қатысады. Хлор (СІ) – қарын сөлінің құрамына кіреді, қанның осмостық қысымың сақтайды. Марганец (Mn) – кейбір ферменттердің құрамына кіріп жəне оны фотосинтезге белсендіреді, сүйектің қалыптасуына жəне қатысады. Мырыш (Zn) – аталық жыныс гормонының құрамында болады. Йод (І) – қалқанша безі гормоның (тирозин, тироксин) құрамында болады. Мыс (Cu) – қан түзу процесіне қатысады. Фтор (F) – сүйекте жəне тісте ермейтін тұздар күйінде кездесіп берікттік қасиет береді, жетіспегенде кариес пайда болады. 34 @tanym.bilim болады, Кобальт (Co) – В12 витаминнің құрамында эритроциттердің дамуына жəне өсімдіктерге атмосферадағы азотты бекітуге қатысады. Бор (В) – өсімдікке өсу үшін қажет. Химиялық элементтер жасушаның құрамында күрделі бейорганикалық жəне органикалық қосылыстар күйінде кездеседі. Бейорганикалық Органикалық заттар заттар Су Минералды Нəруыз Майлар Көмірсулар– Нуклейн 70- тұздар – 1- (ақуыз) –1-5% 0,2-2% қышқылдары 80% 1,5 % 10-20% 1-2% Бейорганикалық заттар. Су адам ағзасының 80% құрайды ( сүйекте 20% мида 85%). Судың ерекше қасиеті ол басқ азаттармен еркін əректтеседі, бұл қасиет оның молекулаларының ерекше дипольды құрылысында. Су зат алмасуға белсенді қатысады, жылуды реттейді. Су тіршіліктің негізгі көзі себебі ол ерітіді болып табылады заттардың жасушаға өтуін сондайақ ыдырау өнімдерін шығаруын қамтамасыз етеді. Су өзінің ерткіш қасиетіне байланысты екіге бөлінеді: гидрофильді (суды сүйетіндер) жəне гидрафобты (судан қорқатындар). Гидрофильді заттар – суда жақсы еритін заттар: нəруыздар (ақуыз), көмірсулар (глюкоза, фруктоза, сахароза т.б) жəне тұздар, қышқылдар мен сілтілер т.б. – суда Гидрофобты ерімейтіін заттар: заттар майлар, кейбір көмірсулар (крахмал, гликоген, жасұнық (клечатка), кейбір витоминдер, нуклейн қышқылдары, АТФ. 35 @tanym.bilim Минералды тұздар – (К+, Ca+, Mg+, Na+) катиондар мен (НСО3-, CI-, HPO42-) аниондар күйінде жасушаның ішкі жəне сыртқы орта тұрақтылығын сақтайды. Мысалы: катиондар Na+ жасуша мембранасының сыртыңда ал К+ ішінде осы иондар орын алмастыра отырып біздін жүйке жасушамызда импульс өтеді (мидан колға қозғалу бұйрығы немесе тізе шынтақ рефлексі). Ca+ ионы жасушаның сыртынан ішке өтіп бұлшықеттерді жиырлтады тағы қан ұю процесіне қатысады (тробоциттердін ішіне өтіп оларды активтиді). Мысалы: аниондар НСО3-, CI-, HPO42- жасуша ішінде жəне сыртыңда рН деңгейін тұрақты ұстап тұрады (егер жасушаның ішіндегі рН жоғары болса онда жасуша сыртындағы сулар(сұйықтық) ішке өтіп жасуша ісініп жарылады ал егер рН жасуша сыртында жоғары болса онда жасуша ішіндегі сулар (сұйықтық) сыртқа шығып жасуша солып (қурап) қалады. Сондықтан рН тұрақты болуы өте манызды). Органикалық заттар. Негізгі жасушаның құрамына кіретін органикалық заттар – биологиялық полимер болып табылады, олар: нəруыз, көмірсу, майлар, кіретің нуклеин қышқылы. Органикалық заттрға элементтер: оттегі (О), көміртегі (С), сутегі (Н), азот (N). Органикалық заттар жасушаның орта есеппен 20-30% салмағын құрайды. Нəруыздар (ақуыз, белок, протейн) 1728ж Я.Беккрари бидай ұнынан алғарет нəруызды алған. Нəруыздар – органикалық заттар шінде көп бөлігін жəне манызды орын алады. Нəруыздар өз кезегінде амин қышқылдардан тұрады (Нəруыыздың мономері амин қышқыл (20 түрі бар)). Кез-келген амин қышқылдың құрылысы: NH2 –аминды топ; СООН – карбокси тобы; R– радикал (құрылысы əртүрлі болу мүмкін) 36 @tanym.bilim  СООН NH2 Н R Эволюцияның барысында адамдар мен жануарлар ағзасы 10 күрделі амин қышқылдарды синтездеуін ұмытып қалған. Оны өсімдіктерден алып отырады. Бұндай амин қышқылдар етте, балықта, жұмыртқада, сүт тағамдарында, асбұршақ тұқымдастарында көптеп кездеседі. Нəруыздың 4 құрылымдық деңгейі бар 20 амин қышқыл əр-түрлі кезепен орналасып нəруызға өзіне тəн қасиет береді (Мысалы: балық етімен жануар еті). Орналасу реттілігі туралы ақпараты хромосома ішіндегі ДНҚ да болады 1. Бірінші реттік құрылым – амин қышқылдардың бір тізбек бойымен пептидтік байланыс пен байланысады. Бірінші реттік құрылым қарапайым болғандықтан арнайы нəруызға тəн қызмет атқара алмайды. 2. Екінші реттік құрылым – ол бастапқы бірінші реттік құрылымның спиральданып қосымша сутектік байланыстар арқылы орналасады. 3. Үшінші реттік құрылым – Екінші реттік құрылым жиырылып глобула (шар) түзеді. Бұл кезде құрамында S атомы бар амин қышқылдар арасында дисульфидті S=S байланыс жəне цистеиннің радикалдары арасында гидрофобты байланыс түзеді. Үшінші реттік құрылымнан бастап нəруыздар арнайы қызмет атқара алады. 4. Төртінші реттік құрылым – Өте күрделі, үшінші реттік құрылымның бірнеше глобулаларынан тұрады. Төртінші реттік құрылым ірі болған сайын оның ағзада манызы 37 @tanym.bilim  артады (Мысалы: гемоглобин 4 глобуладан жəне темір қосындысынаң құралған). Нəруыз қолайсыз жағдайда (сусыздану, температура, радиация, pH-тың өзгеруі) өзінің молекулалық құрлымын жоғалтады (бірінші, екінші, үшінші,төртінші реттік құрлымың) бұл құбылыс денатурация деп атайды. Егер қолайсыз жағдай əсерінен бірінші реттік құрылымды бұзылмаса онд қолайлы жағдай туындағанда нəруыз өз қалпына келеді (2- ші, 3-ші, 4-ші құрылым бұл құбылыс ренатурация. Нəруыз қызметтері: 1. құрылымдық Құрылымдық. материалы. НəруыздарНəруыздың – ағзаныңарқасында жасуша органоидтары мембранасы, митохондрия, голджи, лизасаома т.б түзіледі. 2. байланыстырғыш Тасмалдау. Кейбір қасиетіне нəруыздардың байланысты тасмалдау қабілетін атақара алады. Мысалы: Гемоглобин оттекті байлыныстырып бүкіл ағзаға таратады, бұл ағзалақ тасмалдау. Жасуша ішілік тасмалдау т-РНҚ ядродан рибосомаға РНҚ-ны тасмалдайды. 3. Катализдік. Ферменттердің көпшілігі нəруыздан тұрад. Ферменттер жасуша ішіндегі жəне ағзадағы баолық химиялық реакцияларды оң, жүз, мың есе жылдамдатады. Бір фермент тек бір реакцияны катализдейді. Тандамалы əсер етуі нəруыздың арнайы бөлігіне байланысты (кілт) мысалы амилаза (фермент) тек крахмал мен байланысып оны сахароза, мальтозаға дейін ыдыратады. Бұл жерде амилаза ферментінің арнайы бөлігі бар (кілт) крахмалмен байланысатын, крахмал өз кезегінде субстарт болады немесе құлып. 4. Реттеуші. Гормондар ағзаның өсуін, заталмасуы т.б реттеп отырады (Гармонның бір бөлігі нəруыз). 5. Қорғаныштық. Қорғаныштық қызметін иммунды жүйе атқарады. Ағзаға түскен бөгде денелерді жояды. Иммуноглобулинде нəруыздан тұрады. 38 @tanym.bilim  6. Қозғалыстық. Жиырылу қабілеті бар нəруыздар атқарады. Қозғалысты қарапайымдарда талшықтары атқарады, жануарларда бұлшықет (актин, миозин). 7. Қабылдағыштық. Қоршаған ортадағы сигналдарды қабылдау. Көз арқылы көру (родапсин иодапсин). 8. Энергетикалық. 1 грамм нəруыз тотыққанда 17,6 кДж немесе 4.2 ккал энергия бөлінеді. Бұл құбылыс ағзада басқа энергия көзі болмағанда жүзеге асады (көмірсу, май). Көмірсулар 1844ж К.Шмид көмірсу терминін енгізген. Көмірсулар, органикалық заттар, көмірсу, сутек, оттектен қосылысынан тұратын, жалпы формуласымен Сn(H2O)m. Тірі жасушада 1-5%, өсімдік жасушаларында 90%-ға дейін жетеді (картоп, дəн(бидай т.б)). Көмірсулар қарапайым (жай) немесе күрделі болады. Қарапайым көмірсулар: Моносахаридтер. Құрамында көміртек атомы санына байланысты триоза (көміртектің 3 атомы бар), тетроза (4), пентоза (5 (рибоза, дезоксирибоза жəне АТФ құрамында бар)), гексоза (6 (глюкоза, фруктоза, галактоза)). Дисахаридтер (олигосахаридтер): лактоза (глюкоза+галактоза), мальтоза (глюкоза+глюкоза), сахароза (глюкоза+фрукоза). Сахароза-қант қызылшасы, қант қамысы ал лактоза-сүт. Күрделі көмірсулар: өсімдіктерде Полисахаридтер- крахмал, целлюлоза, жасунық. Жануарларда хитин, гликоген. Полисахаридтердің мономері моносахаридтер. 39 @tanym.bilim  Көмірсулардың қызметі: сінір,Құрылымдық- шеміршек құрамында жануарларда болады.тірек Хитин апаратының күрделі полисахарид саңырауқұлақ жасушасының қабығында жəне бунақденелілердің сыртқы скелетін құрайды. Өсімдіктерде жасуша қабықшасын целлюоза (жасұнық) құрайды. Энергетикалық-жасушадағы негізгі энергия көзі. 1 грамм глюкоза ыдырағанда 17.6 кДж бөлінеді. Қор жинаушы- өсімдіктерде крахмал күйінде ал жануарларда гликоген күйінде жиналады. Құрамдық-рибоза жəне дезоксирибоза күйінде РНҚ жəне ДНҚ құрамында болады. Майлар Мйлар (Липидтер)- жасушада 5-15% кезеседі ал май жасушада 90%-ға дейін жетеді. Майдың құрамы: мономері глицерин (үш атомды спирт) + май қышқылы (жоғары молекулалық зат) тұрады. Қасиеті:гидрофобты (суда ерімейді) Өсімдіктерде май сұйық күйде болады жəне олар қанықпаған май- олеин, линол (күнбағыс, мақта, жержаңғақ, кокоста көп кездеседі/ ЭПТ-да синтезделеді) Жануарларда май қаты күйде болады жəне қаныққан май – поллитин, стеарин (шел майында, тері асты майларда жиналады/ ЭПТ-да синтезделеді) Жасушада тағы май тəрізді заттар бар олар: холестирин, (жыныс лецитин, витаминдер (А,D), кейбір гормондар гормондары). Липидтер қызметтері: Құрылымдық - липидтер жəне липоидтар нəруызбен бірге жасуша жарғақшасының (мембрана) құрамына кіріп жартылай өткізгіштігін қамтамасыз ететді. Жарғақша құрамында фосфолипид күйінде болады. Фосфолипидтің (глицирин + 40 @tanym.bilim фосфор қышқылы + 2 май қышқылы) полярылық қасиеті бар, бір беті гидрофильді (суда ерігіш) екінші беті гидрофобты (суда ерімейді). Энергетикалық – 1 грамм май ыдырағанда 38,9 кДж немесе 9,29 ккал энергия бөлінеді. Сумен қамтамасыз етуі – 1 кг май ыдырағанда 1,1 кг су пайда болады. Осыған байланысты кебір жануарлар сусыз ұзақ жүре алады (түйе 10-12 күн). Қор жинаушы – майлар ағзада жиналып аштық кезде немесе жануарлардың қыстық ұйқыға кеткенде пайдаланылады. Қорғаныштық – тері астындағы қалын май қабаты суықтан жəне механикалық жарақаттарадан қорғайды (Кит, аю). Ретеуші – майлар гормондардың құрамына кіріп ағзадағы зат алмасуды реттейді. Көп тұрған су сасиды, ойламаған ми сасиды. Бауыржан Момышұлы 41 @tanym.bilim Нуклейін қышқылдары: құрамы мен қызметі Нуклейн қышқылдары күрделі органикалық қосылыстар, көміртек (С), сутек (Н), оттек (О), азот (N) жəне фосфордан (Р) тұрады. Нуклейн қышқылдың екі түрі бар ДНҚ жəне РНҚ. ДНҚ ( дезоксирибонуклеин қышқылы) биополимер, мономері нуклеотид. Бір-бірімен байланысқан екі тізбектен тұрады. ДНҚ құрамы: 4 азотты негіз ( олар пуриндер (аденин (А), гуанин (Г)) жəне пиримидиндер (цитозин (Ц), тимин (Т)) + дезоксирибоза (моносахарид) + фосфор қышқылы. А (аденин) мен Т (тимин) бір-бірімен екі сутектік байланыс ал Г (гуанин) мен Ц (цитозин) үш сутектік байланыс түзеді, нəтижесінде =Т жəне Г≡ЦАбұл комплементарлық деп аталады. Егер ДНҚ тізбегінің бір онда екінші тізбекті комплементарлық қасиетіне байланысты табуға болады (Т–Т–Ц–Г–А). Жасушада ДНҚ-ның үш түрі кездеседі олар ядролық (хромосомаларда), митохондрияда жəне пластидтерде (Хромопласт, хлоропласт, лейкопласт). ДНҚ екі тізбегі оңға қарай спираль түзіп орналасқан. Бұл модельді 1953 ж Дж. Уотсон мен Ф.Крик ұсынған. Жасуша бөліну кезінде ДНҚ арнайы нəруыздар (гистондар) арқылы одан сайын ширатылып суперспираль түзеді (бұл кезде ұзындығы қысқарып еңі қалындайды). Арықарай тығыздалып хромосома түзеді. 42 @tanym.bilim РНҚ (рибонуклеин қышқылы) – ДНҚ-ға ұқсас полимер. Азотты негіздердің үшеуі ДНҚ-мен бірдей (аденин (А), гуанин (Г), цитозин урацил (Ц)) (У). Тағы ДНҚ ал тиминнің мен РНҚ (Т) орнына айырмашылығы ол пентозада рибоза дезоксирибозаның орнына. РНҚ-ның бірнеше түрі бар, олар: Ақпараттық РНҚ (аРНҚ) – ядрода жəне цитоплазмада орналасады. Ядроның ішінде ДНҚ-дан генетикалық ақпараты көшіру нəтижесінде пайда болады аРНҚ (мысалы: белгілі бір нəруыз туралын немесе фермент туралы) бұл үрдіс транскрипция деп аталады. Көшірілген ақпарат цитоплазмаға жетіп нəруыз синтезделеді. Рибосомалық РНҚ (рРНҚ) – рибосома құрамында болады. Нəруыз синтезіне қатысады. Цитоплазмалық РНҚ ның көп бөлігін құрайды (80-90). Тасмалдаушы РНҚ (тРНҚ) –цитоплазмада орналасқан. Рибосомаға амин қышқылдарды тасмалдайды. Нəтижесінде нəруыз синтезделеді. 43 @tanym.bilim  ДНҚ жəне РНҚ айырмашылығы № ДНҚ РНҚ 1 Екі тізбекті Бір тізбекті 2 Орналасқан орны: ядрода, Орналасқан орны: ядрода, митохондрияда, цитоплазмада, пластиттерде (хромопласт, митохондрияда, хлоропласт, лейкопласт). пластиттерде, Прокариоттарда, кейбір рибосомаларда, вирустарда. вирустарда 3 Нуклеотиттер: аденин (А), Нуклеотидтері: аденин (А), гуанин (Г), цитозин (Ц), гуанин (Г), цитозин (Ц), тимин (Т). урацил (У) 4 Митоз кезінде ДНҚ-ның ДНҚ-дан транскрипция үрдісі репликация (редупликация) арқылы көшіріледі. нəтижесінде түзіледі. 5 Моносахариді пентоза оның Моносахариді пентоза оның ішінде дезоксирибоза. ішінде рибоза. 6 Қызметі: генетикалық Қызметі: нəруыз биосинтезіне ақпараты сақтау, жасушаның қатысады, вирустарда ішкі заталмасуын реттеу. ақпарат сақтайды. 44 @tanym.bilim 45 @tanym.bilim  Жасушаның зерттелу тарихы Жыл Ғалымдар Ғылымға қосқан үлесі 1590- Əкелі – Микроскопты ойлап тапты 1610 балалы Янсендер. 1609 Г.Галилей оны Микроскопты құрастырып ‘оккиолино’ (кішкентай көз) деген атау ұсынды. 1625 А.Д. Фабер Микроскоп терминнің ұсынды. 1665 Р.Гук Микроскоппен тозды ұлпаның жұқа кесіндісін қарап, ‘жасуша’ деген терминді алғаш пайдаланды. 1668- Антон Ван – бактериялар мен 1677 Левенгук қарапайымдыларды ашты; – пластидтер мен хромотофорды ашты; – қанның құрамындағы эритроциттерді ашты; – алғаш рет спермотозойдты көрді; 1831 Г.Броун Ядроны ашты, өсімдік ядросын сипатады. 1839 Т.Шван, Жасуша теориясын жасады. Г.Шлейдр 1858 Г.Вирхов Əр жасуша - жасушадан бөлінуі арқылы пайда болады деген ұғымға келді. 1868 И.Ф. Мишер Нуклеин қышқылдарды ашты. 1878 В.Флеминг Жасушаның митоздық бөлінуің ашты. 1894 Р.Альтман Митохондрияны анық көріп оны ‘биобласт’ деп атады. 1897 К.Бенда ‘Митохондрия’ терминің ұсынды 1898 К.Гольджи Жүйке жасушаларынан гольджи 46 @tanym.bilim  жиынтығын тапты. 1945 К.Портер Тауық балапанының ұлпасынан эндоплазмалық торды ашты 1955 К. Де Дюв Лизасоманы ашты 1978 М.Ə.Айтқожин Информасоманы ашты (и-РНҚ) 47 @tanym.bilim  Прокариот жəне эукариот жасушаларының құрылысы. Жасушалар құрылыс жағынан екі түрге бөлінеді, ядросыздар (ядросы жоқ) – прокариоттар жəне ядролылар ( ядросы бар) – эукаритоттар. Прокариоттарға жатады: бактерия жəне цианобактерия немесе көкжасыл балдырлар Эукариоттарға жатады: саңырауқұлақтар, өсімдіктер мен жануарлар. Пракриоттар (ядросыздар) Ядросы жəне ядрошығы жоқ оңың орнына генетикалық ақпараты сақтайтын арнайы сақиналы ДНҚ бар. Прокариоттарға жатады: бактерия жəне цианобактерия немесе көкжасыл балдырлар. Органойдтары мүлдем жоқ тек рибосомалары бар эукариоттармен салыстырғанда ұсақ. Мембрана арқылы қоректі зат дифузды жолмен өтеді. Қозғалуы арнайы талшықтар арқылы. Көбейеді екіге бөліну арқылы. Эукариоттар жасушасының құрылысы мен қызметі Эукариоттар (ядросы бар) оларға бір жасушалы өсімдіктер мен қарапайымдылар (кірпікшелі кебіше, инфузория т.б) жəне көп жасушалы өсімдіктер, саңырауқұлақтар мен жануарлар кіреді. Өз кезегінде олар құрылысы мен қызметі күрделі болып келеді. Пішіні жəне құрылысы алуан түрлі болғанына қарамастан құрылысы ұқсас болып келеді 48 @tanym.bilim Прокариот жəне жукариот жасушаларының салыстырма сипаты. Белгілері Прокариотты жасуша Эукариотты жасуша Жауша өлшемі 0,5-10 мкм 40-100 мкм Ядро Ядросы жəне Бар ядрошығы жоқ. Генетикалық ақпарат цитоплазмада орналасады оны нуклеоид деп атайды. Генетикалық Сақиналы ДНҚ Қос тізбекті ДНҚ ақпарат молекуласы, молекуласы, ақуыздармен ақуыздармен байланыспаған, біріккен, хромосома цитоплазмада ядроның күйінде орналасқан. ішінде орналасқан. Көбеюі Митоз жəне миоз жоқ Митоз жəне миоз тек бинарды бөліну арқылы. (екіге бөліну) Хромосомалар жиынтығы 1n, 2n, 4n т.б. Цитоплазмалық Плазмиды – кіші Митохондрия мен ДНҚ сақиналы ДНҚ. пластитте. Жасуша Қалың, қолайсыз Өсімдіктерде - қабықшасы жағдайда жасұнықтан (целлюлоза), саңыр?