Sinir Hücresi: Nöron - PDF

Sinir hücresi: Nöron İnsan vücudu trilyonlarca hücreden meydana gelmiştir. Bu hücrelerden bir kısmı da nöron denilen sinir hücreleridir. Nöronlar elektro kimyasal bir işlemle bilgi taşımak için için özelleşmiş hücrelerdir. İnsan beyninde yaklaşık 90-100 milyar nöron vardır. Bu nöronlar değişik şekil...

Sinir hücresi: Nöron İnsan vücudu trilyonlarca hücreden meydana gelmiştir. Bu hücrelerden bir kısmı da nöron denilen sinir hücreleridir. Nöronlar elektro kimyasal bir işlemle bilgi taşımak için için özelleşmiş hücrelerdir. İnsan beyninde yaklaşık 90-100 milyar nöron vardır. Bu nöronlar değişik şekil ve büyüklüktedirler. Nöronlar diğer hücreler ile ortak özelliklere sahip olmasına rağmen bazı özellikleri ile diğer vücut hücrelerinden ayrılırlar. Nöronlar hücre gövdesine ilave olarak, dendrit ve akson denilen özel uzantılara sahiptirler. Nöronlar birbirleriyle elektrokimyasal bir işlemle haberleşirler. Nöronlar sinaps gibi özel yapılar ve nörotransmitter gibi özel kimyasal maddeler içerirler. NÖRON’UN YAPISI Başlıca bölümleri: 1. Soma (hücre gövdesi) 2. Akson 3. Dentrit Diğer önemli yapılar: Schwan hücresi Myelin kılıfı Ranvier düğümü 4 Dendritler kısa, oldukça çok sayıda dallanmış ve diğer sinir hücrelerinden gelen Eksitatör (aktive edici) ve İnhibitör (inhibe edici) sinyalleri alırlar. Dendritik dikenler (dallar) Memeli beyinlerinde bulunan eksitatör sinapsların post-sinaps kısmıdır. Doğum sonrası dönemde hızlı şekilde çoğalırlar yetişkinliğe doğru niceliklerinde önemli azalma görülür. Dendiritik dalların sayıları ve büyüklükleri çeşitli kalıtsal ve çevre faktörleri tarafından belirlenmektedir. Dendirik dalların dinamik yapıları Beyin plastisitesinde önemli rol oynamaktadır. Ayrıca dentrik dalların beyinde bilgi depolanmasında da önemli rol oynadıkları iddia edilmektedir. SİNİR DOKUSU HÜCRELERİ 1. NÖRONLAR 2. NÖROGLİAL HÜCRELER PSS’de Schwan hücreleri Uydu (satellit) hücreler MSS’de Astrositler Oligodentrositler Mikroglial hücreler Epandimal hücreler 9 Nöron sayısının 10-50 katı kadardır. Boyutları nöronlardan daha küçüktürler. Tek tip uzantıları bulunur. Sinaptik bağlantılar oluşturmazlar. Yetişkinlerde bölünme kapasiteleri vardır. Beyin dokusuna destek olurlar. Nöronlarda izolasyonu sağlayan miyelin kılıfı oluştururlar. Nöronun iyon ve peptid dengesini korurlar. Kan-Beyin Barriyeri (KBB)’ni oluştururlar. Nöronları mekanik ve metabolik anlamda destekler ve besleyici fonksiyon yapabilirler. Birbirleri ile gap junction aracılığı ile bağlantı kurarlar. Sinir impulslarına yanıt oluşturma ya da diğer hücrelere iletme gibi bir fonksiyonları yoktur. Mikroglia Mononüklear fagositik sisteme ait hücrelerdir. Kemik iliğinden köken alır. Hücre gövdeleri küçük, yoğun ve uzamıştır. Çekirdek oval/ üçgenimsi ve heterokromatindir. Hücreye dikenli bir görünüm veren kısa uzantılara sahiptir. MSS’de her yerde bulunurlar. Sinir dokusunda hasarlanmış yapılar ve debrislerin ortadan kaldırılmasından sorumludurlar Ependimal hücreler Beyinde ventriküllerin, medulla spinaliste santral kanalın içini döşeyen alçak silindirik ya da kübik epitelyal hücrelerdir. Gelişim sırasında embriyonik nöroepitelden köken alır. Sitoplazmaları bol mitokondri, apikal yerleşimli Golgi kompleksi, GER, intermediate filament demetleri içerir. Bazı yerlerde hücrelerin apikal yüzlerinde sil bulunur. Koroid pleksus yapısına katılıp beyin-omurilik sıvısı salgılar ve sil hareketi ile BOS akışına yardımcı olur. Tanisit denen tipleri uzantılarını hipotalamustaki nörosekretuar hücreler civarına gönderir ve bu hücrelere BOS’tan aldıkları kimyasal sinyalleri iletirler PSS’nin Nöroglial Hücreleri 1.Schwann Hücreleri Myelinli periferal nöronlarda bulunan myelin maddesini üretirler Sinir iletimini hızlandırır 2.Uydu Hücreler (satellit) Nöron hücre gövdesi topluluklarını (gangliyon) desteklerler 16 Schwann hücreleri PSS’de bulunan ve aksonları miyelin kılıf ile kuşatan hücrelerdir. Yassılaşmış hücrelerdir, sitoplazma küçük bir Golgi komp. ve birkaç mitokondri taşır. Nöral kristadan köken alırlar. Miyelin kılıf, Schwann hücre membranının akson etrafında defalarca kıvrılmasıyla oluşur. Schwann hücresi ve oligodendrosit karşılaştırılması İki hücre arasındaki temel fark, Schwann hücresinin , periferik sinir sisteminde bulunan sinir hücrelerinin aksonlarının etrafına sarılı kalması, oligodendrosit ise, merkezi sinir sisteminde bulunan sinir hücrelerinin aksonlarının etrafına sarılmasıdır. Schwann hücreleri sadece bir akson etrafına sarılabilir. Buna karşılık, oligodendrositler, 50'ye kadar sinir hücresinin aksonlarının etrafına dolanabilir. Gangliyonlar MSS dışındaki sinir hücre gövdelerinin kümeler halinde yerleştiği yapılar gangliyon olarak adlandırılır. Gangliyonlar sıkı bağ dokusu bir kapsül ile sarılmış, periferik sinir lifleri ile ilişkili ovoid yapılardır. Gangliyonlar çevresel ve merkezi sinir sistemleri gibi farklı nörolojik yapılarda aktarma ve ara bağlantı noktaları sağlar. Genel olarak iki ana gruba ayrılırlar; Dorsal Kök Gangliyonlar(Spinal Gangliyonlar), duyusal sinir hücreleri grupları içerir. Otonom Gangliyonlar, otonom sinir hücreleri gruplarından oluşur. NÖRON ÇEŞİTLERİ Nöronların, büyüklüğü ve şekli ile sahip oldukları akson ve dendrit sayısı farklılık gösterebilir. A. Yapılarına göre nöron çeşitleri 1. Multipolar nöronlar 2. Bipolar nöronlar 3. Unipolar nöronlar B. Fonksiyonlarına göre nöron çeşitleri 1. Afferent (duyu) 2. Efferent (motor) 3. İnternöron (ara nöron-bütünleştirici) 24 Yapılarına göre nöron çeşitleri Multipolar nöronlar Nöronların %99’u Çok sayıda uzantıya sahip MSS’deki nöronların çoğu Bipolar nöronlar İki uzantılı Göz, kulak, burun Unipolar nöronlar Tek uzantı PSS’nin gangliyonları Duyusal Aksonsuz Nöronlar: Miyelinsiz özel uzantılara sahiptir. Merkezi sinir sistemi ve özel duyu organlarında bulunur. Duysal (afferent)nöronlar PSS’in duysal reseptörleridir AP’leri MSS’ne götürüler Somaları Unipolardır PSS’ni ganglialarında lokalizedir. Internöronlar (assosiasyon) MSS’delokalizedir Tüm nöronların >%99 ~ hepsimultipolar Bilgilerin entegrasyonu Motor (efferent)nöronlar Multipolar Somaları MSS’dedir AP’leri kas ve salgı bezlerine götürürler Sinirlerin Yarı Çapı, İleti Hızları ve Fonksiyonları Sinirlerde ileti hızını belirleyen iki faktör vardır: 1) Aksonun çapı: (Kalın akson daha hızlı). 2) Aksonun miyelinli olup/olmamasına göre ileti hızı değişir. Miyelinsiz sinirlerde: 0,25 m/sn Miyelinli sinirlerde : 100 m/sn dir. MS (Multiple Skleroz) Beyinde ve omurilikte, mesajları taşıyan sinir telleri etrafındaki koruyucu kılıfın (miyelin kılıfı) hastalığıdır. Merkezi sinir sistemi ile organların bilgi iletişimini sağlayan omuriliğin miyelin tabakası üzerindeki fiziksel tahribatın bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Kılıfın hasar gördüğü yerlerde sertleşmiş dokular (skleroz) yer almaktadır. Bu sertleşmiş alana da plak denir. Bu plaklar, sinir sistemi içinde pek çok yerde oluşabilir ve sinirler boyunca mesajların iletilmesini engelleyebilir. MS hastalığında miyelin hasarı vardır. Miyelinin yerini glial hücrelerin oluşturduğu sert bir matriks alır. Bu nöronlar uyaranları iletemez ve nörolojik fonksiyonlar yavaşlar. Sinaps nedir? Sinaps, nöronların (sinir hücrelerinin) diğer nöronlara ya da kas veya salgı bezleri gibi nöron olmayan hücrelere mesaj iletmesine olanak tanıyan özelleşmiş bağlantı noktalarıdır. Sinaps terimi, Sir Charles Scott Sherrington (1932 yılında Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü'nü kazandı) ve meslektaşları tarafından türetilmiştir. 1857-1952 Bir nöronun aksonunun dallanmaları diğer nöronlarla 1000 kadar sinaps yapar. Aksonlar sinaps yaptığı nöronlara direkt temas etmez, aralarında sinaptik (ara = cleft) yaklaşık 20-30 nm kadar bir aralık bulunur. 3 tip sinaps bulunur. 1) Akso-Somatik Sinaps, 2)Akso-Dendritik Sinaps, 3)Akso-Aksonik Sinaps. Sinaps: pre-sinaptik ve post-sinaptik nöronun iletişim kurduğu bölgelerdir. Bilginin (uyarının) taşınması sırasında pek çok nöron sinaps yapar ve bu sinapslar bilginin entegrasyonunda, şekillenmesinde çok önemlidir. Birden fazla sinaptik bağlantı bilginin bir kezden daha fazla işlenmesini sağlar. Uzun sinir yolları, örneğin motor nöron gibi, az sayıda sinaps içerdiğinden bilgi hemen hemen hiç değişmeden hedefe ulaştırılır ki, bu kas kasılması gibi bazı durumlarda çok önemlidir. MSS’de benzer fonksiyonları oluşturan nöronlar kümeler halinde bulunurlar. Bu kümeler periferde ise gangliyon, merkezde ise nükleus olarak adlandırılır. Sinapslar iki çeşittir: 1. Elektriksel sinapslar 2. Kimyasal sinapslar İmpulsun bir nörondan diğerine geçişi kimyasal madde ile gerçekleşirse " kimyasal sinaps"; elektriksel aktivite ile gerçekleşirse "elektriksel sinaps" adını alır. Sinaps iletisinin çoğunluğu kimyasal sinapslarla gerçekleşir. Sinaptik bağlantı bölgelerindeki iki nöron arasında 200-300 Angstromluk bir açıklık bulunur ve bu açıklığa “sinaptik aralık“ denir. – 1 Angström (Å) = 0.1 nm = 1/ 10 000 000 000 m = 1 x 10−10 m Sinaptik iletim çeşitleri Kimyasal sinaps – Sinyal türü kimyasal – Hücreler arası mesafe fazla (20-30 nm) – 2 hücre birbirinden tamamen uzaktır – Yavaştır – Tek yönlüdür Elektriksel Sinaps – Sinyal türü elektriksel – Hücreler arası mesafe çok yakın (2 nm’den daha az) – 2 hücrenin sitoplazmaları neredeyse ortaktır – Çok hızlıdır – Çift yönlüdür 11 Elektriksel Sinaps= Gap junctions Gap junction=gedik kavşak Connexin adı verilen 6’lı alt birimlerden oluşmuştur. 2 hücre arası mesafe çok az Yanıt çok hızlıdır ELEKTRİKSEL SİNAPS Elektriksel sinapslarda ileti çok hızlıdır ve birbiriyle bağlantılı bir grup nöronun aynı anda (senkron) deşarj yapmasına sebep olabilirler. Yan yana bulunan düz kas lifleri arasında ve kalp kası hücreleri arasında aksiyon potansiyelleri bu geçit bölgeleri ya da benzeri bağlantılarla iletilmektedir. Bu tip nöronlar kararlı fonksiyonlar yapabilirler. Visseral düz kaslardaki Gap Junction’lar, kalp kasındaki interkaler diskler bu tip sinapslardır. Elektriksel Sinaps= Gap junctions Presinaptik nöronda gerçekleşen *AP ikinci hücredekiyle neredeyse eş zamanlı gerçekleşir *Aksiyon potansiyeli