Dış Kuvvetler ve Yer Şekilleri PDF

DIŞ KUVVETLER Akarsular Akarsular, yeryüzünün şekillenmesinde en etkili olan dış kuvvettir. Karaların 75'inde etkili olurlar. Bir akarsuyun doğduğu yere kaynak, denize döküldüğü yere ağız...

DIŞ KUVVETLER Akarsular Akarsular, yeryüzünün şekillenmesinde en etkili olan dış kuvvettir. Karaların 75'inde etkili olurlar. Bir akarsuyun doğduğu yere kaynak, denize döküldüğü yere ağız ya da taban seviyesi, ağız ile kaynak arasındaki eğime ise yatak eğimi denir. Akarsuyun yatağını enine ve derinlere doğru aşındırması sonucu yatak eğimi azalır ve taban seviyesine yaklaşır. Aşındırmanın en son evresinde yatak eğiminin aldığı şekle denge profili denir. Akarsu yatağının denge profiline ulaşması ağızdan kaynağa doğru aşamalı bir şekilde gerçekleşir. Buna geriye aşındırma denir. Yatak eğimi azalmıştır. akış hızı, taşınan yük miktarı, Akış hızı yavaşlamıştır. yatak eğimi, yatağın genişliği, Aşındırma azalmış, biriktirme su miktarı, akarsuyun yatağındaki çoğalmıştır. kayaçların cinsi Enerji potansiyeli azalmıştır. akarsu yatağının Üzerinde taşımacılık ve ulaşım çevresindeki bitki örtüsü gibi faktörler yapılabilir. etkilidir. Aşınım Şekilleri Şelale Arazideki eğim kırıklıklarından dolayı yüksekten düşen sulardır. Daha küçük olanlarına çağlayan denir. Dev Kazanı Akarsuların şelaleler oluşturduğu yerlerde görülür. Plato Akarsuların derin vadilerle yardığı düzlüklerdir. Kırgıbayır Bitki örtüsünün cılız olduğu ve genelde kurak arazilerde sel sularının etkisiyle oluşan bozuk arazi yapısıdır. Peneplen Deniz seviyesine yakın aşındırılmış hafif dalgalı düzlüklerdir. 46  Peribacaları Volkanik yani tüflü arazilerde cılız bitki örtüsüyle beraber, rüzgarın da dolaylı etkisiyle akarsu ve sel sularının oluşturduğu şekillerdir. Vadi Akarsuyun aktığı yatağa vadi denir. Çentik Vadi V profilidir. Dağlık alanlarda, genç arazilerde yukarı çığırda görülür. Boğaz Vadi Dağların kıyıya paralel uzandığı yerlerde oluşan vadilerdir. Kanyon Vadi Derine aşındırmanın ve karstik arazilerin yaygın olduğu yerlerde görülen vadilerdir. Tabanlı Vadi Akarsu aşındırmasının son safhalarında oluşan vadilerdir. Birikim Şekilleri 1. Birikinti Konisi Akarsular, eğimin azaldığı yamaç eteklerinde alüvyonları koni şeklinde biriktirirler. 2. Dağ Eteği Ovası Birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşmuş dalgalı ovalardır. 3. Dağ İçi Ovası Dağlık alanların iç kısımlarında eğimin azaldığı yerdeki birikmeler sonucu oluşur. Türkiye'de Doğu Anadolu Bölgesi'nde yaygındır. 4. Taban Seviyesi Ovası Akarsuyun deniz veya göle yaklaştığı ve eğimin azaldığı yerde görülen ovalardır. 5. Deltalar Akarsuların getirdiği alüvyonların deniz ya da göle ulaştığı yerde biriktirmesiyle oluşan verimli ovalardır. Türkiye'de Çukurova, Bafra, Çarşamba, Silifke Ovaları delta özelliği gösterirler. 47  Hem Aşınım Hem Birikim Şekilleri Menderes Akarsular eğimin azaldığı yerlerde kıvrımlar yaparak akar. Hem aşınım hem biriktirme sonucu bu kıvrımlar daha da genişleyerek menderesleri oluşturur. Seki Alüvyal tabanlı vadi üzerinde akarsuların yeniden canlanarak yatağını kazması sonucunda oluşan yüksekte kalmış eski vadi tabanlarıdır. Akarsu Kavramları Havza Akarsuyun sularını topladığı alan. Açık Havza Sularını denize ulaştırabilen akarsu. Kapalı Havza Sularını denize ulaştıramayan akarsu. Akarsu Rejimi Akarsuyun yıllık akım düzenidir. Düzensiz Rejim Bazı mevsimler yağış alıp, bazı mevsimler yağış almayan yerler düzensiz rejime sahiptir. Düzenli Rejim Her mevsim yağış alan yerler düzenli rejime sahiptir. Amazon, Kongo Debi Akım Akarsudan bir saniyede geçen su miktarıdır. Biriktirme Kesiti Akarsu fazla aktığı dönemde büyük malzeme taşır. Az aktığı dönemde ise küçük malzemeler taşır. 48  KARSTİK YER ŞEKİLLERİ Karstik Aşınım Şekilleri Lapya En küçük Dolin Lapyaların Uvala Dolinlerin karstik erime şeklidir. büyümesi ile oluşur. büyümesi ile oluşur. 49  Polye En büyük karstik erime şeklidir. Mağara Yer altına sızan Oluşumlarında tektonik hareketler suların araziyi eritmesi ile de etkilidir. oluşmuş boşluklardır. Düden Suların yer altına Kör Vadi Çıkmaz vadiler Obruk Yer altındaki indiği ve çıktığı yerlere ağız kısmı kapalı olan karstik boşlukların verilen isimdir. vadilerdir. Bu sular düden çökmesi sonucunda yardımıyla yer altına gider. oluşan çukurlardır. Karstik Birikim Şekilleri Traverten Karstik bölgelerde yer altından çıkan suların içindeki eriyik kirecin yamaçlarda merdiven biçiminde oluşturduğu şekillerdir. Sarkıt Mağara tavanlarından Sütun Sarkıt ve sarkan şekillerdir. dikitlerin birleşmesi ile oluşur. Dikit Mağara içinde yer tabanından yükselen şekillerdir. Kireç taşı, alçı taşı jips ve tuz gibi su ile kolay çözülebilen metaryalin bol olduğu arazilere denir. 50  RÜZGARLAR Rüzgarların etkili olduğu yerlerin özellikleri; Kurak ve yarı kurak bölgelerde etkilidir. Fiziksel çözülme fazladır. Bitki örtüsü zayıftır. Arazi kurudur. Rüzgar hızı fazladır. Yağışın ve nemin az olduğu alanlardır. Rüzgar Aşınım Şekilleri Mantar Kaya Rüzgarların zeminden 1 m kadar havaya kaldırdığı kum tanelerini kayaların alt kısımlarına çarpıtarak aşındırmasıyla ortaya çıkan mantar görünümlü kayalardır. Nevşehir'de görülür. Tafoni Kayaçların sular tarafından yumuşak kısımlarının eritilmesi ve aşındırılması sonucu kayaçlar üzerinde küçük oyuklar oluşur. Bu oyuklara tafoni denir. Yardang Farklı dirence sahip yüzeylerde yumuşak ve dayanıksız kısımların aşınmasıyla oluşan girintili çıkınıtılı bozuk kayalık yüzeylerdir. Hamada Yerli kayayı örten, alüvyal bir örtünün yüzey erozyonuna uğraması sonucunda oluşan çöl kaldırımına hamada denir. Şahit Tepe Aşınma karşı farklı dirençteki malzemelerden oluşan kayalarda, rüzgarın aşındırması ya da mekanik çözülme sonucu gevşemiş malzemenin koparılması gibi sebeplerle oluşan yüksekliklerdir. Birikim Şekilleri Barkan Rüzgarın biriktirmesi sonucu meydana gelen hilal biçimdeki birikim şeklidir. 51  Lös Rüzgarın taşıdığı ince boyuttaki malzemeleri hızının azaldığı yerde biriktirmesiyle oluşan depolardır. Kumullar Kum tanelerinin oluşturdukları yığındır. BUZULLAR Buzul Aşınım ve Birikim Şekilleri Buzullar da diğer dış kuvvetler gibi aşındırma ve biriktirme faaliyetlerini yaparak yer şekillerini biçimlendirir. Takke Buzulu Yüksek dağların üst kısmında oluşan buzullardır. Örneğin; Ağrı Dağı. Vadi Buzulu Bir yamaç içine birikmiş ve zamanla bu vadiyi genişletmiş buzullara denir. Örtü Buzulu Kutup bölgelerinde görülür. Örneğin; Antarktika ve Grönland. Sirk Buzulu Yüksek dağlık alanlardaki küçük çukurlukları dolduran buzullardır. Yurdumuzda bazı yüksek dağlık bölgelerde görülür. Örneğin; Ağrı, Tendürek, Süphan. Sirk Çukuru Dağların yüksek kesimlerinde buzulların ilk oluşmaya başladığı yerlerdeki küçük aşınım çukurlarıdır. Buzul Vadisi Buzulun içinde hareket ettiği, enine kesiti U şeklinde olan akarsu vadisinden daha büyük aşınım şeklidir. Hörgüç Kaya Ana kayanın buzullar tarafından işlenmesi sonucunda oluşan kaya tepeleridir. 52  Moren Buzulların aşındırdıkları malzemeleri biriktirmesiyle oluşur. Drumlin Buzul hareketi sonucu oluşan uzun ve balina şeklinde bir tepeciktir. DALGALAR VE AKINTILAR Dalgaları Oluşturan Nedenler Kıyıların Şekillenmesinde; Dünya'nın Dönmesi Dalgalar Akıntılar Rüzgarlar Gel git Akarsular Depremler Buzullar İç Kuvvetler Denizaltı Heyelanı Canlılar mercanlar en az etkili Volkanizma Rüzgarlar dolaylı Aşınım Şekilleri Falez Kayaların aşınması ile oluşan yüksek eğimli kıyılardır. Diğer ismi yalıyardır. Aşınım Düzlüğü Dalgaların kıyıyı kara içine doğru aşındırması ve kıyıyı geriletmesi ile oluşan falezler önündeki az eğimli düzlüktür. Doğal Kemer Dalgaların aşındırması sonucunda kademeli olarak daralan köprü çeşididir. Birikim Şekilleri Plaj Dalgalar derin olmayan sığ denizlerde, kıyıya gelmeden, zemine dokunarak kırılır, tabandaki kum ve çakılları kıyıya doğru sürükleyerek kıyı önünde biriktirir. Böylece plajları oluşturur. Kıyı Oku Kum ve çakılların, karanın denize doğru çıkıntı yaptığı burun yerlerde birikmesi ile oluşmuştur. Kıyı Kordonu Dalgaların getirdiği kum ve çakılların bir koyun önünde birikmesi ile oluşmuştur. Lagün Kıyı kordonlarının bir koyun önünü kısmen kapatması ile oluşmuştur. Tombolo Kıyı yakınındaki bir adanın bir kordonla kıyıya bağlanması sonucu oluşan yarım adalara denir. 53  Kıyı Tipleri Boyuna Kıyılar Dağların denize paralel uzandığı yerlerde görülür. Ülkemizde Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında görülür. Girinti çıkıntı azdır. Doğal limanlar azdır ve hinterlandları dardır. İç kesimlere ulaşım zordur. Dolgu aşındırması ve falez oluşumu fazladır. Kıyının gerçek uzunluğu ile kuş uçumu uzunluğu arasındaki fark azdır. Enine Kıyılar Dağların denize dik uzandığı yerlerde görülür. Girinti çıkıntı fazladır. İç kesimlere ulaşım kolaydır. Kıta sahanlığı geniştir. Limanların hinterlandı geniştir. Koy, körfez ve doğal limanlar fazladır. Falezler azdır. Ege kıyılarında görülür. Dalmaçya Kıyı Kıyıya paralel uzanmış dağların çukur kısımlarının deniz suları altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir. Dağların yüksek kısımları kıyıda adaları oluşturur. Türkiye'de Finike Kaş arasında görülür. Dünya'da Adriyatik kıyılarında görülür. Ria Kıyı Akarsu vadilerinin deniz ilerlemesi sonucunda sular altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir. Türkiye'de İstanbul Çanakkale Boğazları, Haliç ve Güneybatı Anadolu kıyıları örnektir. 54 Kalanklı Kıyı Karstik oluşumlu kanyon vadilerinin sular altında kalmasıyla dar ve derin koylardan oluşan kıyı tipidir. Türkiye'de Mersin Silifke arasında görülür. Limanlı Kıyı Geniş tabanlı vadilerin veya koy körfezlerin deniz suları altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir. Türkiye'de Büyükçekmece ve Küçükçekmece kıyılarında görülür. Haliçli Kıyı att Kıyı Fiyortlu Kıyı Gel git olayının etkisiyle Gel git olayının etkisiyle Buzul vadilerinin akarsu ağızlarında bazen kara bazen de sular altında aşındırma ile oluşan deniz durumuna gelen kalmasıyla oluşan doğal limanlardır. kıyılardır. Ülkemizde kıyılardır. Ülkemizde Ülkemizde görülmez. görülmez. görülmez. Kuzeybatı Avrupa Kıyıları Batı Avrupa Kıyıları Norveç Kıyıları Mercanlı Kıyı Sıcak denizlerde yaşayan mercanların kalıntılarından oluşan kıyı tipidir. Mercan Adaları Kıyıları Avustralya Kıtasının Doğusunda Skayer Kıyı Örtü buzullarının oluşturduğu hörgüç kayalar ile moren depolarının oluşturduğu tepelerin sular altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir. Türkiye'de görülmez. 55  Türkiye'de Dış Kuvvetler Akarsuların Oluşturduğu Şekiller Peribacaları Ülkemizde volkanik Kırgıbayır Yağışlar ya da kar arazilerin olduğu alanlarda erimeleriyle akışa geçen sular, bitki rastlanır. örtüsünden yoksun ve geçirimsiz Kuladokya Kula Manisa tabakalardan oluşan yamaçlarda Vanadokya Başkale Van kırgıbayır görülür. Kapadokya Göreme Nevşehir Kapadokya yöresi, Mut, Ankara çevresi. Menderes Türkiye'de az eğimli alanlarda akarsuların oluşturduğu büklümlere birçok yerde rastlanır. Büyük Menderes ve Küçük Menderes. Platolar Akarsular tarafından derin yarılmış düzlüklerden oluşan platolar Türkiye'de geniş yer kaplar. Obruk, Taşeli, Gaziantep, Ardahan, Çatalca Kocaeli. Delta Ülkemizin delta ovaları Akdeniz'de; Çukurova Seyhan Ceyhan Silifke Taşucu Göksu Karadeniz'de; Ege'de; Çarşamba Yeşilırmak Gediz Küçük Menderes Bafra Kızılırmak Bakırçay Büyük Menderes 56  Karstik Arazide Oluşan Şekiller Karst topoğrafyası karbonatlı suların; kireçtaşı, jips ve kaya tuzu gibi kayaçlarla suda kolay çözülebilen kayaçlar teması sonucu oluşur. Karstik şekillenmelerde irili ufaklı birçok lapya, dolin ve uvala şekillerine rastlanır. Obruk oluşumuna ülkemizden örnekler; Mersin Cennet Cehennem Obrukları Konya Timraş Kızören Obrukları Traverten oluşumuna ülkemizden örnekler; Denizli Pamukkale Travertenleri Denizli Karahayıt Travertenleri Mağara oluşumuna ülkemizden örnekler; Antalya Karain Mersin Narlıkuyu İstanbul Yarımburgaz Burdur İnsuyu Rüzgarların Oluşturduğu Şekiller Rüzgarlar kurak, yarı kurak ve çöllerde etkilidirler. Ülkemizde özellikle İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu'da rastlanır. Konya Karapınar çevresinde, Kıyı kesimlerde kıyı kumulları şekillenmelerinde etkilidir. 57  Türkiye'nin Dağları Antiklinal ve Senklinal oluşumları bu dağ sıralarının olduğu yerde görülür. Türkiye'nin Platoları Türkiye'nin Ovaları 58  DÜNYADAKİ ÜÇ UNSUR SU, TOPRAK, BİTKİ O Katmanı Organik katman, TOPRAK daha çok canlı kalıntılarından oluşan toprağın verimli A Katmanı Organik ve kısmıdır. Humus içerir. mineral karışımından oluşan yıkanma B Katmanı Kireç, tuz vb. katmanıdır. metaryel biriktirdiği yerdir. C Katmanı Ana kayadan ayrışmış D Katmanı Ana kayadır. metaryellerin yoğun olduğu katmandır. Fiziksel Çözülme Kayaçların fiziksel olarak Dünya'da en çok çöllerde; Türkiye'de ise İç Anadolu, Doğu yapısal özelliklerinin değişmeden görüntülerinin Anadolu ve Güneydoğu Anadolu değişmesi şeklinde gerçekleşen çözülmedir. bölgelerinde görülür. Karasal alanda, Sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerde görülür. Ekvator, Akdeniz, Kimyasal Çözülme Kayaçların minerallere Okyanusal iklimlerde. ayrışması ve yapısında değişiklik meydana gelmesidir. Yağışlı ve nemli bölgelerde çözülme Toprak Oluşumunu daha hızlı gerçekleşir. Etkileyen Faktörler Yeryüzü Şekilleri Biyolojik Çözülme Canlıların kayaçları Biyolojik Faktörler parçalaması ile oluşur. Anakaya Zaman İklim 59 Laterit Topraklar Ekvatoral iklimde görülür. Aşırı yıkandığı için tarımsal verim düşüktür. Oksitlenerek toprağın kırmızı olmasını sağlar. Humus miktarı azdır. Kahverengi Orman Toprakları Ilıman Okyanusal iklim bölgelerinde görülür. Humus yönünden zengindir. Tarımsal verim yüksektir. Terra rossa Kırmızı Topraklar Akdeniz iklim bölgesinde görülür. Oksitlenmeden dolayı rengi kırmızıdır. Kireç oranı fazla olduğu için tarımsal verim düşüktür. Sulama ve gübreleme yapılırsa yüksek verim elde edilir. Çöl Toprakları Yüzey kısmında buharlaşma fazladır. Yağış miktarının az olduğu yerlerde görülür. Tuzlu ve kireçli topraklardır. Tarıma uygun değildir. Tundra Toprakları Kutuplara yakın bölgelerde görülür. Tarıma elverişli değildir. Kışın donup yazın bataklığa dönüşen topraklardır. Kahve ve Kestane Renkli Bozkır Toprakları Step iklim alanlarında görülür. Kuraklığa bağlı olarak kireç oranı fazladır. A horizonunda kireç birikmiştir. Humus bakımından fakirdir. 60  Çernezyom Kara Topraklar Sert karasal iklim alanlarında görülür. Çayır bitki örtüsü altında oluşur. Mineral ve kireç bakımından zengindir. Dünya'nın en verimli topraklarıdır. Podzol Topraklar Nemli ve soğuk iklimin olduğu alanlarda görülür. İğne yapraklı ormanlar altında oluşur. Boz gri renklidir. Alüvyal Toprak Lös Toprak Moren Toprak Akarsular tarafından Rüzgarların Buzulların taşınır. taşıdığı taşıdığı Verimli topraklardır. malzemenin malzemenin Tarıma elverişlidir. birikmesiyle oluşan birikmesiyle oluşan Mineralce zengindir. topraklardır. topraklardır. Kolüvyal Toprak Litosol Toprak Regosol Toprak Dağ eteklerinde Dağlık yamaçların Volkanlardan oluşur. eğimli yamaçlarında çıkan kumlu Oluşumunda akarsu ve oluşan taşlı topraklardır. seller etkilidir. topraklardır. 61 Halomorfik Topraklar Tuzlu toprakları ifade eder. Kurak ve yarı kurak bölgelerde görülür. Suyun buharlaşmasıyla tuzun toprağın yüzeyinde birikmesiyle oluşur. Hidromorfik Topraklar Bataklık, sazlık gibi sulu topraklardır. Taban su seviyesi yüksektir. Drenaj kötüdür. Kalsimorfik Topraklar Vertisol Taş doğuran topraklardır. Killi, Ana kayanın kalkerden kireçli eski göl tabanlarında oluşurlar. oluştuğu alanlarda görülen Rendzina Yumuşak kireçtaşı üzerinde kireçli topraklardır. İkiye oluşan topraklardır. ayrılırlar; BİTKİ Ağaç Formasyonları Ekvatoral Yağmur Ormanları Yıl boyu sıcak ve yağışlı iklime sahip yerlerde görülür. Yıl boyu yeşil kalan geniş yapraklı ağaçlardır. Biyoçeşitlilik fazladır. Muson Ormanları Muson iklim kuşağında görülür. Kışın yaprak döken geniş yapraklı ağaçlar. Tipik ağacı TAEK AĞACI Orta Kuşağın Karışık Ormanları Ilıman okyanusal iklim bölgelerinde görülür. Kışın yaprak döken, yıl boyunca yeşil kalan geniş yapraklı ağaçlar ve kışın yaprak dökmeyen iğne yapraklı ağaçlar. 62  Tayga Ormanları Sert karasal iklimde görülür. Kışın yaprak dökmeyen iğne yapraklı ormanlar. Tipik ağaçları; Çam, Göknar, Ladin. ÇALI FORMASYONLARI Maki Psödomaki Yalancı Maki Akdeniz ikliminde görülür. Nemli iklim Makinin babası Kızılçam'dır. bölgelerinde ormanların Zeytin, defne, zakkum, tahrip edildiği yerde keçiboynuzu, mersin en önemli oluşan çalılardır. türleridir. Karadeniz Bölgesi'nde dağların denize bakan yamaçlarında görülür. Garig Makilerin tahribiyle oluşur. Muğla Menteşe'de görülür. Adaçayı, Laden, Katran Ardıcı. OT FORMASYONLARI Savan Bozkır Step Yazlar yağışlı kışlar Ilıman karasal iklim alanlarında görülür. kurak geçer. İlkbaharda yağışlarla yeşerip, yaz kuraklığı ile Savan ikliminin bitki sararan kısa boylu ot topluluklarıdır. örtüsüdür. Antropojen Bozkırlar Ormanların tahrip edilmesiyle oluşurlar. 63  Çayır Sert karasal iklim alanlarında görülür. Yaz yağışlarıyla yeşeren otlardır. En fazla yağış yazın, en az yağış ise kış dönemindedir. Tundra Tundra iklim bölgelerinde görülür. Soğuğa dayanıklıdır. Uzun bir süre sıcaklıklar 0 C'nin altındadır. ÇÖL FORMASYONLARI Çöl bölgelerinde görülür. Kurakçıl kaktüsler, otlar ve çalılardan oluşur. Su depolayabilirler. Yaşlık yağış 200 mm'in altındadır. Bitki Örtüsünün Dağılışını Etkileyen Faktörler İklim etkisi, Yeryüzü şekillerinin etkisi, Toprağın etkisi, İnsanların etkisi. Türkiye'nin Bitki Örtüsü Türkiye, bitki örtüsü çeşitliliği bakımından zengindir. Nedeni İklim çeşitliliği, Yer şekilleri, Toprak yapısı, Coğrafi konum, Jeolojik zaman iklim değişimleri. 64  Endemik Belirli bir bölgede yaşayan ve başka sahalarda rastlanmayan bitki türlerine endemik yerli bitki denir. Ülkemizde en fazla Toros Dağları'nda bulunmaktadır. Sığla Günlük Ağacı Fethiye Köyceğiz Datça Hurması Datça ve Teke Yarımadaları Kazdağı Göknarı Kazdağları Kasnak Meşesi Göller Yöresi İspir Meşesi Kastamonu ve Yozgat Relikt Geçmiş jeolojik zamanlardan kalma bitkilerdir. Kayın Ağacı Amanos Dağları Sığla Ağacı Köyceğiz Gölü Sedir Ağacı Kelkit Çayı Vadisi Ihlamur Ağacı Bey Dağları Kocayemiş Çoruh Vadisi KARADENİZ ORMANLARI Türkiye'nin en gür ormanlarına sahip bu alanlar, orman altı bitki örtüsünün zenginliği açısından ilk sırada yer almaktadır. 1000 metreye kadar yükseltide geniş yapraklı ağaçlar bulunur. Kayın, Gürgen, Kızılağaç. Doğu Karadeniz tarafında Ladin, Göknar, Sarıçam ağaçlarından oluşan iğne yapraklı ormanlar vardır. Sarıçam, Göknar, Karaçam ağaçlarının yaygın olduğu iğne yapraklı ormanlar yüksek bölgelerde görülür. AKDENİZ ORMANLARI Toros Dağları'nın denize bakan yamaçlarında görülmekte olup daha çok kızılçam ağaçlarından oluşur. Reçinesinden dolayı kolay yanar. Orman yangınları en fazla burada görülür. Kızılçam ağırlıklı ağaçlardan oluşur. Türkiye genelinde en yaygın yetişen ağaçtır. İÇ BÖLGEDEKİ ORMANLAR İç bölgelerde kıyılarda var olan dağların denize paralel uzanması dolayısıyla yağışın iç kısımlara ulaşmasını engellemesi, bu bölgeler yağış azlığından dolayı orman batımından fakirdir. Bu bölgelerde daha çok meşe ve karaçam ağaçlarının oluşturduğu ormanlar görülür. 65  ÇALI FORMASYONU GÖLLER Göl Sularının Kimyasal Özelliğini Etkileyen Unsurlar İklim koşulları, Beslenme kaynakları, Gölün bulunduğu arazinin yapısı, Gölün büyüklüğü ve derinliği, Gideğenin göl olup olmaması etkili olmaktadır. Bir göle buharlaşma yoluyla kaybettiği sudan fazla su gelirse göl seviyesi yükselir. Yükselen gölün fazla suları dışarı akmaya başlar. Gölün fazla sularını boşaltan bu akarsuya gideğen ya da göl ayağı denir. Dünyadaki en büyük göl Hazar Gölü'dür. Dünya'nın en derin gölü Baykal Gölü'dür. Heyelan Set Gölü Heyelan olayı sonucunda kayan kütlelerin, akarsu vadilerini kapatmasıyla oluşan göllerdir. 66 Volkanik Set Gölü Volkanlardan çıkan lavların ve katı malzemelerin çukurluğun veya akarsu vadisinin önünü kapamasıyla oluşur. Alüvyal Set Gölü Akarsuların taşıdığı alüvyonları akarsu vadilerinde, koy ve körfezlerin önünü kapaması sonucu oluşur. Kıyı Set Gölü Kıyılarda koy ve körfezlerin önünü dalgaların getirdiği malzemelerle kıyı kordonlarıyla kapaması sonucu oluşur. TÜRKİYE'NİN GÖLLERİ Tektonik Karstik Buzul Heyelan Set Kıyı Set Göller Gölleri Gölleri Göller Kızören Gölleri Büyükçekmece Burdur Avlan Kilimligöl Sera Akyatan Acıgöl Salda Aynalıgöl Tortum Terkos Sapanca Kestel A Yedigöller Küçükçekmece İznik Elmalı Sat Gölü Abant Baraj Gölleri Tuz Timraş Karagöl Zinav Atatürk Fırat Keban Fırat Manyas Alüvyal Set Volkanik Set Karakaya Fırat Ulubat Volkanik Gölleri Gölleri Hirfanlı Kızılırmak Hazar Mogan Balık Deriner Çoruh Akşehir Göller A Menzelet Ceyhan Meke Eymir Haçlı Seyhan Seyfe Marmara Çıldır Demirköprü Almus Gediz Yeşilırmak Eber Nemrut Bafa Çamiçi Erçek Sır Ceyhan Beyşehir Gölcük Akgöl Van Kralkızı Dicle Eğirdir A Devegeçidi Dicle Köyceğiz Nazik Ilısu Dicle 67  NÜFUS Nüfusun Özellikleri Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı Kır ve kent nüfusunun dağılımı Çalışan nüfusun sektörel dağılımı Nüfusun cinsiyetine göre dağılımı Nüfusun gelir dağılımı Nufüsun eğitim durumuna göre dağılımı Genç nüfus az gelişmiş ülkelerde fazladır. Yaşlı nüfus gelişmiş ülkelerde fazladır. Az gelişmiş ülkelerde azdır. Nüfus Artışı Doğal Nüfus Artışı Doğumlardan ölümlerin çıkarılmasıyla ortaya çıkan nüfus artışıdır. Gerçek Nüfus Artışı Doğum ve ölümlerin yanında göçlerin de hesaplanmasıyla oluşur. Nüfus Artış Hızının Düşmesinin; Nüfus Artış Hızının Artmasının; Olumlu Sonuçları Olumlu Sonuçları Kişi başına düşen milli gelir artar. Mal ve hizmetlere talep artar. Sağlık ve eğitim hizmetleri Üretim ve vergi gelirleri artar. kalitesi artar. İş gücü maliyeti azalır. Yaşam düzeyi yükselir. Olumsuz Sonuçları Olumsuz Sonuçları Kişi başına düşen milli gelir azalır. Nüfus azalır. İşsizlik, suç oranı ve tüketim Uzun vadede nüfus dinamizmini artar. kaybeder. Eğitim, sağlık imkanları yetersiz Yaşlı nüfus artar. kalır. 68  Türkiye Nüfusunun Gelişimi Ülkemizin nüfusu 1927'deki ilk nüfus sayımında 13.6 milyon çıkmıştır. 1927'den günümüze nüfusun değişimi 3 dönemde incelenir. Birinci Dönem 1927 1960 arası Hem iş gücü hem de asker ihtiyacı nedeniyle nüfus arttırıcı politikalar benimsendi. Mübadeleyle ülkemize gelen göçler ve 1939'da Hatay'ın anavatana katılması nüfusu arttırmıştır. II. Dünya Savaşı döneminde doğum oranları ciddi şekilde azalmıştır. Savaş sonrası doğumda ve nüfus artışında patlama yaşanmıştır. İkinci Dönem 1960 1985 arası Fazla nüfus ekonomik sıkıntılara sebep olmuştur. Aile planlaması olarak adlandırılan doğum oranlarını düşürme politikası izlenmiştir. Yurtdışına işçi göçleri yaşanmıştır. Üçüncü Dönem 1985 Günümüz Doğum oranları düşmeye devam etmiştir. Bunun sebepleri; Kadınların iş hayatına atılması. Evlilik yaşının ve eğitim seviyesinin yükselmesi. Ülkemizdeki nüfus artış Şehirleşmeye bağlı aile yağışının değişmesi. hızı 2019'da 13,9 iken Tarım dışı sektörlerin ortaya çakması gibi durumlar. 2020'de 5,5 olmuştur. Nüfusun Büyüklüğü ve Artış Hızındaki Değişimler 90 50 80 45 Nüfus Artış Hızı Binde 70 40 35 Nüfus Milyon 60 30 50 25 40 20 30 15 10 20 5 10 0 7 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 0 0 8 2 3 192 193 194 194 195 195 196 196 197 197 198 198 199 200 20 20 Nüfus Milyon Nüfus Artış Hızı 69  👱 🧑🦱 NÜFUS PİRAMİTLERİ Yüksek doğum ve ölüm oranlarına sahip ülkelere aittir. Örneğin, Bangladeş. Sanayi devrimi öncesi toplumların çoğu bu piramit örneğini yaşamıştır. 👱 🧑🦱 0 5 yaş grubundaki ölüm oranlarının azalmaya başladığı ancak doğum oranlarının yüksel olduğu ülkelerin piramididir. Örneğin; İran ve Nijerya. 👱 🧑🦱 Düşük doğum ve ölüm oranlarının görüldüğü ülkelerin nüfus piramididir. Düşük doğum oranları nedeniyle piramidin tabanı vardır. Gelişmiş ülkelere aittir. Örneğin; İngiltere, Fransa, İsveç vb. 👱 🧑🦱 Uzun bir zaman sürecinde düşük doğum ve ölüm oranlarından sonra doğum oranlarının arttığını göstermektedir. ABD ve Kanada gibi ülkelere özgü bir piramittir. Doğum oranında hızlı bir düşüş görüldüğü ölüm oranında da düşüş olduğu piramittir. Japonya gibi büyük nüfus problemi yaşadıktan sonra hızla gelişen ülkelere özgü bir piramittir. 70  YERLEŞME Yerleşme; insanların barındıkları, ekonomik ve sosyal faaliyetlerini sürdürdüğü yerleri ifade eder. İnsanların ilk dönemlerindeki yerleşim alanı seçimlerinde yerleşme alanına ait bazı özellikler etkili olmuştur. Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler Fiziki Faktörler İklim, yer şekilleri, su olanakları, toprak yapısı. Beşeri Faktörler Sanayi, tarım, ulaşım, madenler, turizm. Yerleşmeyi Sınırlandıran Faktörler Denizler, buzullar, yükselti, yer şekilleri, kuraklık, gür bitki örtüsü, bataklıklar. Akdeniz Medeniyetleri Mezopotamya Çin Aztek Mısır Maya Hint İnka İlk Medeniyetlerin Kurulduğu Yerlerin Genel Özellikleri İklim uygundur. Orta Kuşak Ilıman İklim Yer şekilleri yaşamaya elverişlidir. Toprak verimlidir. Akarsu kenarlarında kurulmuşlardır. Hint Ganj ve İndus Nehirleri Çin Sarıırmak ve Gökırmak Nehirleri Mısır Nil Nehri Mezopotamya Dicle ve Fırat Nehirleri Yerleşme Tipleri Yerleşmeler, kır yerleşmeleri ve kent yerleşmeleri olarak genellikle ikiye ayrılırlar. 1. Kırsal Yerleşmeler Geçim kaynağı tarım, hayvancılık ve ormancılıktır. 71 a. Köy Altı Yerleşmeler Mahalle Divan Oba Çiftlik Yayla Ağıl Mezra Kom Dam Mahalle Divan Çiftlik Mezra Kalıcı köyaltı yerleşmeleri. Yayla Ağıl Oba Kom Geçici köyaltı yerleşmeleri. Çiftlik Yayla Divan Dam Mezra Kom Çiftlik Ağıl Dam Oba Yayla Çiftlik Dalyan b. Köy Yerleşmeleri Kır yerleşmelerinin en büyüğüne köy denir. Nüfusları genellikle 2000'den azdır. c. Kasabalar Köy ile kent arasında geçiş özelliği gösterir. Ekonomik etkinlikleri yönünden köylere benzer. 2. Kentsel Yerleşmeler Büyük yerleşmelere kent şehir denir. Kent yerleşmelerinde iş bölümü belirgindir. Ekonomik faaliyetleri sanayi, ticaret, turizm, teknoloji gibidir. YERLEŞME DOKULARI A. Toplu Yerleşme Su kaynaklarının sınırlı olduğu ve yer şekillerinin düz olduğu yerlerde görülür. B. Dağınık Yerleşme Su kaynaklarının fazla olduğu ve yer şekillerinin engebeli olduğu yerlerde görülür. C. Kıyı Yerleşmeleri Deniz ya da göllerin kıyılarında görülen yerleşmelerdir. Kıyı boyu yerleşmeleri de denir. 72 D. Dairesel Yerleşmeler Yer şekillerinin az engebeli olduğu ovalık alanlarda görülen yerleşme tipidir. Bu yerleşmelerin merkezinde okul, cami, idari merkez, çarşı vb. yapılar bulunur. E. Çizgisel Yerleşmeler Akarsu ya da önemli kara yollarının kenarında gelişen yerleşme tipidir. Cittaslo Sakin Şehir İtalya'da ortaya çıkmıştır. Sakin şehir kriterleri; Nüfusunun 50.000'in altında olması, Şehrin beşeri unsurlarının uyum içinde olması, Doğasının sanayi vs. ile bozulmamış olması gerekir. Ülkemizdeki ilk sakin şehir İzmir Seferihisar olmuştur. Türkiye'deki Sakin Şehirler Seferihisar ve Foça, İzmir Göynük ve Mudurnu, Bolu Akyaka ve Köyceğiz, Muğla Gerze, Sinop Gökçeada, Çanakkale Şavşat, Artvin Perşembe, Ordu Yenipazar, Aydın Vize, Kırklareli Ahlat, Bitlis Yalvaç ve Eğirdir, Isparta Güdül, Ankara Taraklı, Sakarya Arapgir, Malatya Halfeti, Şanlıurfa İznik, Bursa En son. Uzundere, Erzurum 73  GÖÇ İnsanların herhangi bir sebepten dolayı yaşadıkları yeri terk ederek başka bir yere kalıcı olarak yerleşmesine göç denir. Göçün Nedenleri 1. Doğal; erozyon, kuraklık, yangın, deprem vb. 2. Siyasi; Savaş, mübadele, iç isyan, ihtilal, terör vb. 3. Sosyal; Eğitim, dini neden, kültürel fark, sağlık vb. 4. Ekonomik; İş olanağı, doğal kaynak, tarımda makineleşme, gelir dengesizliği, geçim sıkıntısı vb. Göçün gerçekleşmesinde göç veren yerlerde itici faktörler, göç alan yerlerde ise çekici faktörler önemli etki yapar. İTİCİ FAKTÖRLER ÇEKİCİ FAKTÖRLER Tarımda makineleşme İş olanakları Nüfus artışı Eğitim, sağlık gibi hizmetlerin Tarım topraklarının çeşitliliği parçalanması Kültürel faaliyetlerin çeşitli Doğal afetler olması Eğitim, sağlık gibi hizmetlerin Dini özgürlüğün ve rahat yetersizliği yaşam standartlarının olması Kan davaları Barış ve güven ortamı Etnik kültürel dini baskı Verimli topraklar İklimin elverişli olması Tarihteki Büyük Göçler 1. Türklerin Orta Asya'dan Göçü ve Kavimler Göçü Türklerin Orta Asya'dan çeşitli sebeplerden dolayı başta batıya olmak üzere çeşitli yönlere doğru yaptığı göçlerdir. 2. Yeni Dünya Göçleri Amerika ve Avustralya'nın keşfinden sonra buralara yapılan göçlerdir. Göç Türleri 1. İç Göçler Ülke sınırları içerisinde yapılır. Göçün dört yanı vardır; Bu göçler sonucunda ülke Kırdan kente Kırdan kıra nüfusu değişmez. Fakat ülke içi Kentten kıra Kentten kente nüfus dengesi bozulur. şeklindedir. 74 a. Mevsimlik Göçler Yıl içerisinde belirli dönemde yapılan göçlerdir. Tarım, yaylacılık, inşaat işleri, turizm faaliyetleri gibi nedenlerle yapılan göçlerdir. b. Kalıcı Göçler İnsanların yaşadıkları yerden başka bir yere doğru dönmemek üzere yaptıkları göçlerdir. Genellikle sanayi ve madencilik için yapılan göçlerdir. 2. Dış Göçler Bir ülkeden başka ülkeye yapılan göçlerdir. Ülke nüfusunu değiştirir. Ekonomik Faaliyetler İnsanlar; yaşamlarını devam ettirebilmek, ihtiyaçlarını karşılayabilmek veya daha iyi yaşam standartlarına sahip olabilmek için çeşitli mesleki faaliyetlerde bulunur. Bu faaliyetlere genel olarak ekonomik faaliyetler denir. 1. Birincil Ekonomik Faaliyetler Tarım Üretimin ilk aşaması ham madde elde etmektir. Ürünlerin ilk olarak işlenmeden temin edildiği ekonomik faaliyettir. Bangladeş, Nijerya, Somali, Afganistan, Hindistan gibi. Tarım Madencilik Ormancılık Hayvancılık Balıkçılık 2. İkincil Ekonomik Faaliyetler Sanayi Gelişmiş ve hızla gelişmekte olan ülkelerde yaygın olan ekonomik faaliyettir. Örneğin, Türkiye. İnşaat Otomotiv Demir Çelik Kimya Dokuma Sanayi Enerji Üretimi 3. Üçüncül Ekonomik Faaliyetler Hizmet Sektörü Gelişmiş ve çok gelişmiş ülkelerde yaygın olan ekonomik faaliyettir. Örneğin; Almanya, ABD, Japonya, Hollanda, Fransa, İtalya gibi. Eğitim Bankacılık Ticaret Güvenlik Sağlık Sigortacılık Ulaşım Pazarlama Yargı Muhasebe Turizm 4. Dördüncül Ekonomik Faaliyetler Donanım yazılım hizmetleri, online hizmetler, reklamcılık, grafik tasarımcılığı, internet hizmetleri, eb tasarım gibi. 5. Beşincil Ekonomik Faaliyetler Dördüncül ekonomik faaliyetlerden elde edilen bilginin temeline dayanan karar verme faaliyetleri örnek gösterilebilir. Kamu ve Özel Sektör Yöneticiliği İcra Kurulu Başkanlığı CEO 75  Ülkede birincil Ülkede sanayi ve ekonomik özellikle hizmet faaliyetlerde çalışan sektöründe nüfus fazlaysa çalışanların oranı ülkenin gelişim fazlaysa ülke düzeyi düşüktür. gelişmiştir. 76  KÜRESEL ORTAM BÖLGELER VE ÜLKELER Nüfus Bölgeleri Bu bölgeler oluşturulurken nüfus miktarı ve dağılışı dikkate alınır. Sık Nüfuslu Bölgeler İstanbul ve İzmit çevresi, İzmir ve çevresi, Bursa ve çevresi. Seyrek Nüfuslu Bölgeler Tuz Gölü ve çevresi, Erzurum Kars çevresi, Menteşe yöresi. Tarım Bölgeleri Çin, Hindistan, ABD, Kanada, Arjantin ülke olarak örnek verilebilirken Türkiye'de ise Antalya ovası, Ergene ovası örnek olarak verilebilir. Yerleşim Bölgeleri Dünya'da Güneydoğu Asya, Türkiye'de ise Çatalca Kocaeli yarımadaları yoğun yerleşme bölgelerine örnek olarak gösterilebilir. Sanayi Bölgeleri Rusya, Ukrayna, ABD, Kanada gibi. Doğal bölgelerin Beşeri, ekonomik ve sınırları çok keskin işlevsel özelliklere değildir ve bölge göre oluşturulan bölge sınırları hem keskindir sınırlarının değişimi hem de sınırların çok uzun yıllar alır. değişimi çok kısa sürede olabilir. 77  KANALLAR VE BOĞAZLAR 78  AFETLER Canlı ve cansız çevreye zarar veren; insanların ekonomik, sosyal ve kültürel etkinliklerine olumsuz etki eden, can ve mal kayıplarına yol açan olaylara afet denir. İnsan etkisiyle oluşanlara beşeri afet; insan etkisi dışında oluşanlara ise doğal afet denir. AFETLER Jeomorfolojik ve Klimatik ve Biyolojik Sosyal Teknolojik Jeolojik Afetler Hidrolojik Afetler Afetler Afetler Afetler Deprem Sıcak Hava Erozyon Yangınlar Maden Kazaları Tsunami Dalgası Orman Yangınları Savaşlar Nükleer Santral K. Volkanik Soğuk Hava Böcek İstilaları Terör Olayları Sanayi Kazaları Patlama Dalgası Heyelan Kuraklık Salgınlar Göçler Ulaşım Kazaları Kaya Düşmesi Aşırı Yağışlar Çamur Akıntısı Dolu Yıldırım Düşmesi Kasırga ve Hortum Sel ve Taşkın Buzlanma Çiğ Hava Kirliliği Jeomorfolojik ve Jeolojik Afetler 1. Deprem Jeolojik bir afettir. Yer kabuğunun zayıf olduğu fay hattı ve levha sınırlarında görülen depreme "tektonik deprem" denir. En fazla can ve mal kaybı bu depremlerde görülür. Önceden tahmin edilemez. Volkanik ve karstik şekilde de depremler oluşur. Depremlerin En Yoğun Olduğu Bölgeler Pasifik Ateş Çemberi En fazla ve en şiddetli depremler bu hatta görülür. Kanada, ABD, Meksika, Şili gibi ülkelerin batı kıyıları, Japonya, Filipinler, Çin, Endonezya, Malezya, Sumatra, Yeni Zelanda bu hatta bulunur. 79  Akdeniz Himalaya Deprem Kuşağı İspanya'dan başlayıp, İtalya, Yunanistan, Türkiye, İran gibi ülkeleri kapsar. Atlantik Deprem Kuşağı Atlas Okyanusu'nun ortası boyunca uzanır. İzlanda bu hatta yer alır. Ülkemiz genç bir ülke olduğu için bir deprem ülkesidir. Birinci Derece Deprem Bölgeleri İkinci Derece Deprem Bölgeleri Üçüncü Derece Dep. B. Dördüncü Derece Deprem Bölgeleri Beşinci Derece Deprem Bölgeleri Türkiye'de Deprem Bölgeleri Kuzey Anadolu Fay Hattı KAF En büyük ve en şiddetli depremler bu hat üzerinde görülür. Batı Anadolu Fay Hattı BAF Ege bölgesinin tamamını kapsar. Doğu Anadolu Fay Hattı DAF Dünya'nın en uzun fay hattıdır. NOT Ülkemizde en fazla can ve mal kaybı depremler dolayısıyla olur. Ülkemizde karstik depremler Akdeniz bölgesinde Teke Taşeli Platolarında NOT olur ve ülkemizde aktif volkanik dağ bulunmadığından volkanik deprem görülmez. NOT Dünya'da deprem, volkanik patlama, jeotermal kaynaklar, fay hatları levha sınırlarında görülürler. Aynı alanlar. 2. Tsunami Jeolojik kökenli bir afettir. Okyanus tabanında meydana gelen deprem, volkanik patlama ve heyelan sonucunda oluşan dev dalgalardır. Önlem alınabilen bir afettir. Depremin olabileceği okyanus kıyılarında tsunami riski fazladır. 3. Volkanik Patlama Levha sınırı ve depremlerin görüldüğü alanlarda görülür. Volkanik patlama hava trafiğini olumsuz etkileyebilir. İklimde soğuma gerçekleşebilir, orman yangınına sebep olabilir ve çevresindeki tarım ve yerleşim alanlarını etkiler. Dünya'da Endonezya, Malezya, Japonya, Filipinler, Yeni Zelanda, İzlanda, ABD, İtalya gibi ülkelerde çok sayıda aktif volkanik dağ bulunur. Ülkemizde volkanik dağların hepsi sönmüş ve pasiftir. 80 4. Heyelan Toprak Kayması Jeomorfolojik kökenli bir afettir. Eğimli bölgelerde yerçekiminin etkisiyle toprağın yamaç boyunca aşağı kayması olayıdır. Heyelanın görülmesi için; arazinin engebeli olması, tabakaların eğim yönünde uzanması, killi tabakanın bulunması, yağışın fazla olması gerekir. Ülkemizde en fazla Doğu ve Batı Karadeniz'de görülür. NOT Heyelanın en fazla ilkbahar mevsiminde görülmesinin sebebi yağışlar ve kar erimeleridir. Klimatik ve Hidrolojik Afetler 1. Kuraklık Yağışın bir bölgede uzun süre görülmemesi Akdeniz sonucu oluşur. Yavaş gerçekleşen bir Moritanya olaydır. Mali Nijer Çad Sudan Eritre Dünya'da kuraklık en fazla Sahel Senegal Burkina Nijerya Faso Bölgesi'nde ve Orta Asya'da görülür. Ülkemizde ise Tuz Gölü çevresinde ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin güneyinde Atlas Okyanusu görülür. Sahel Bölgesi 2. Aşırı Yağışlar, Sel ve Taşkın Önceden tahmin edilebilen, önlem alınabilen afetlerdir. Aşırı yağış sonrasında yeryüzünde suyun akışa geçmesine sel, akarsu yataklarındaki suyun çevreye taşmasına ise taşkın denir. NOT Ülkemizde sel ve taşkın ilkbaharda yoğun olarak görülür. Bunun temel sebebi kar erimeleridir. 3. Tropikal Siklonlar Hortum, Kasırga vs. Ekvator çevresindeki okyanuslarda ani sıcaklık ve basınç değişimi sonucu Harikan ortaya çıkan hızları ve yıkıcılıkları Harikan Tayfun fazla olan rüzgarlardır. Ülkemizde Orta Kuşak'ta olduğu için Siklon yani mutlak konum sebebiyle bu Siklon Siklon afetlerin görülme riski azdır. Tropikal Siklonların 4. Çığ Etki Alanları Rüzgarın İzlediği Yol Eğimli alanlarda kar örtüsünün aşağı doğru kaymasıdır. Doğu Anadolu Bölgesinde görülür. Çiğ en fazla ilkbaharda görülür. Bunun sebebi sıcaklığın artması, karın yumuşayıp ağırlaşmasıdır. 81  Biyolojik Afetler 1. Erozyon İklimin kurak veya yarı kurak, bitki örtüsünün cılız olduğu alanlarda dış kuvvetler veya insan etkisiyle toprağın üzerindeki verimli kısmın taşınıp toprağın verimsizleşmesidir. Erozyonun Sebepleri; Tarım alanlarının boş bırakılması nadas , Bitki örtüsünün tahrip edilmesi, Ani sağanak yağışların görülmesi. Erozyonu Azaltmak İçin; Bitki örtüsü korunmalı ve ağaçlandırma yapılmalıdır. Nadas yerine nöbetleşe ekim yapılmalıdır. Eğimli araziler eğime dik sürülmelidir. Eğimli araziler taraça sekil ile basamaklandırılmalıdır. Anız yakılması önlenmelidir. 2. Orman Yangını Yangınların 99'u insan kaynaklıdır. Doğal kaynaklı olanlar ise yıldırım düşmesi, volkanik patlama, kuraklık ve aşırı sıcaklıklar nedeniyle oluşur. Akdeniz iklim bölgesinde yaz kuraklığı nedeniyle orman yangını ihtimali yüksektir. 3. Salgın Hastalıklar Bir hastalık nedeniyle normal rakamların üzerinde insanın hayatını kaybetmesidir. Özellikle geri kalmış bölgelerde salgın hastalık daha fazla görülür. Geçmişte veba, İspanyol gribi gibi salgınlardan günümüzde ise Covid 19 nedeniyle çok sayıda insan hayatını kaybetmiştir. 82  ÇEVRE VE TOPLUM İnsanlar tarihin ilk gününden günümüze dek doğayla etkileşim halindedir. İnsanlar ihtiyaçlarını karşılamak için doğada bazı değişimler yapmışlardır. Örneğin; Güneydoğu Asya'da pirinç yetiştirmek için eğimli arazilere taraçalama yapıldı. Tarım için sulama sistemleri yapıldı. Örneğin; ABD'de Central Valley Projesi, Libya Yapay Nehir Projesi, GAP. Enerji ihtiyacını karşılamak için barajlar inşa edildi. Örneğin, Mısır'da As an Barajı, Çin'de Üç Boğaz Barajı, ülkemizde ise Atatürk Barajı. Dar kıyı şeridinde deniz doldurularak Karadeniz Sahil Yolu ve Ordu Giresun Havalimanı yapıldı. Yoğun nüfuslu yerlerde kıyıda yeni yerleşim ve kullanım alanları oluşturmak için deniz dolduruldu. Örneğin; İstanbul'daki Marmara Sahil Parkı ve Dubai'deki Palmiye Adası. Ulaşım için kanal, köprü, tünel ve tüp geçitler yapıldı. Örneğin; İngiltere Fransa arasındaki Manş Tüneli, Panama Kanalı, Marmaray, Avrasya Tüneli, Süveyş Kanalı, Osmangazi Köprüsü. Doğal Ortamda İnsan Etkileri 1. İnsanların Atmosfere Etkisi İnsanlar yaptığı faaliyetlerle atmosfere Bu gazlar sıcaklığı emerek zarar verirler. Bu faaliyetlerden başlıcaları; Dünya'nın soğumasını engeller Sanayi faaliyetlerinde, konut ısıtmasında ve sera etkisi nedeniyle ve ulaşımda fosil yakıt kullanılması. küresel ısınma gerçekleşir. Dünya'da hava kirliliği en fazla Çin ve Hindistan'da görülür. 2. İnsanların Hidrosfere Etkisi İnsanlar; okyanusları, denizleri, gölleri, akarsuları, yeraltı sularını yani kısaca hidrosferi etkiler. İnsanların hidrosfere yaptığı bazı olumsuz etkiler; Kanalizasyon sularını arıtmadan akarsulara vermek, Sanayi atıklarının arıtılmadan su kaynaklarına verilmesi, Suların aşırı ve bilinçsiz kullanılması sonucu bazı su kaynaklarının kuruması. Orta Asya Aral Gölü Petrol taşıyan tankerlerin okyanus veya denizlerde sızıntı yapması. 3. İnsanların Biyosfere Etkisi İnsanların bitki örtüsünü tahrip etme sebepleri; yakacak temin etme, sanayiye ham madde sağlama, konut inşa etme, tarım ve yerleşim alanı oluşturma vs. 83  İnsan etkisiyle Akdeniz Bölgesi'ndeki kızılçamlar tahrip edilip yerine makiler; İç Anadolu Bölgesi'ndeki ormanların yerini ise antropojen bozkırlar almıştır. Panama ve Süveyş gibi su kanallarının açılması farklı canlı türlerinin bir araya gelmesine, türler arası rekabet nedeniyle bazı türlerin yok olmasına ve hayvanların göç yollarının değişmesine neden olmuştur. 4. İnsanların Litosfere Etkisi İnsanlar toprak ve yer şekilleri üzerinde de etkilerde bulunurlar. Tarımsal faaliyetler ve bitki örtüsünün tahribiyle meydana gelen erozyon, toprağı ve topoğrafyayı değişime uğratır. Eğimli arazilerin taraçalanması ve tarımsal ilaç kullanımıyla toprak kirliliği oluşumu etkilerden biridir. Bataklıkların kurutulması, denizlerin doldurulması, akarsu yataklarının değiştirilmesi yer yapısında değişikliğe neden olur. Taşıma Kapasitesi Belirli özelliklere sahip bir yaşama ortamında bulunabilecek en fazla birey sayısı popülasyonun taşıma kapasitesi olarak ifade edilir. Ekolojik Ayak İzi Ekolojik ayak izi mal ve hizmetlerin üretilmesi için tüketilen su ve toprak gibi ekonomik kaynakların ölçüsüdür. Ayrıca atıkların bertaraf edilmesi için kullanılan kaynakları da kapsar. Karbon Ayak İzi Biyokapasite Ekolojik Ayak İzi Doğal Kaynakların Sürdürülebilir Kullanımı İçin; Doğal kaynak yönetimi ve geri dönüşüm stratejilerinin benimsenmesi, Çevresel değerlerin korunmasına öncelik verilmesi, Gelecek nesillerin ihtiyaçlarının dikkate alınması, Eşitlikçi, sosyal ve ekonomik politikaların geliştirilmesi gerekmektedir. 84  ÜLKELERİN ÇEVRE POLİTİKALARI Devletlerin çevre sorunlarını önleme ve çözmeye yönelik alınan önlemler ve belirlenen ilkeler bütünüdür. Çevre politikalarında dört temel ilke vardır; 1. Kirleten Öder İlkesi Doğada meydana gelen kirliliğin giderilmesi esnasında ortaya çıkan maliyetlerin sorumlu ülke tarafından karşılanması ilkesidir. 2. İleriyi Görme İhtiyat İlkesi Çevre sorunlarını ortaya çıkarabilecek durumların tespit edilip önceden sorunları önleme ilkesidir. 3. Önleme İlkesi Belirginleşen somut bir çevresel sorunun oluşmadan engellenmesidir. 4. İşbirliği İlkesi Bir bölgeden başlayıp geniş bir coğrafyada etkili olan sorun karşısında ülkelerin işbirliği yapması gerektiği ilkedir. Çevresel Örgütler Uluslararası Doğayı Koruma Birliği IUCN Biyoçeşitliliğin korunmasını amaçlar. Yayınladığı kırmızı listeyle nesli tükenmekte olan hayvanlara dikkat çeker. Doğal Hayatı Koruma Vakfı F Amacı; Dünya'nın doğal dengesini korumak insanın doğayla uyumlu yaşamasını sağlamaktır. Biyoçeşitliliği korumayı, yenilenebilir kaynak kullanımını ve tasarrufu teşvik edici çalışmalar yapar. Greenpeace Yeşil Barış Merkezi Hollanda Amsterdam'dadır. Amacı; biyoçeşitliliği korumak; hava, su ve toprak kirliliğini engellemek, barışı desteklemektir. Çevresel Anlaşmalar Çevre sorunları uluslararası alanda ilk kez 1972 yılında Stockholm İnsan ve Çevre Konferansı'nda ele alınmıştır. Rio Dünya Çevre Zirvesi 1992 Brezilya Rio de Janeiro kentinde yapılmıştır. Devletlerin çevre sorunlarının çözümü ilkelerin kabulü açısından önemlidir. Sürdürülebilir kalkınmayı hedeflemektedir. CITES 1973 Nesli tehlike altında olan yabani hayvan ve bitki türlerinin uluslararası ticaretine ilişkin sözleşmedir. 85 Viyana Sözleşmesi 1985 ve Montreal Protokolü 1987 Amaçları, ozon tabakasındaki seyrelmenin önlenmesidir. Habitat Konferansı 1976 Konusu, kentleşme ve konut ihtiyacıdır. Amacı; yerleşim alanlarının insanlar için sağlıklı, güvenli ve yaşanabilir olması için yapılacak çalışmalardır. Ramsar Sözleşmesi İran, 1971 Amacı, sulak alanların korunması ve sürdürülebilir kullanımıdır. Göksu Deltası Mersin Akyatan Lagünü Adana Burdur Gölü Burdur Uluabat Gölü Bursa Seyfe Gölü Kırşehir Gediz Deltası İzmir Manyas Gölü Balıkesir Meke Maarı Konya Sultan Sazlığı Kayseri Yumurtalık Lagünleri Adana Kızılırmak Deltası Samsun Kızören Obruğu Konya Kuyucuk Gölü Kars Nemrut Kalderası Bitlis Türkiye'deki Ramsar Alanları Avrupa'nın Yaban Hayatını ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi BERN Amacı; nesli tehlikede olan bitki ve hayvan türlerini doğal yaşam alanlarıyla birlikte korumaktır. 86