Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu PDF

Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Editörler: Prof. Dr. İbrahim H. Diken Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu  Editörler: Prof. Dr. İbrahim H. Diken Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu ZİHİN YETERSİZLİĞİ VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU...

Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Editörler: Prof. Dr. İbrahim H. Diken Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu  Editörler: Prof. Dr. İbrahim H. Diken Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu ZİHİN YETERSİZLİĞİ VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU ISBN 978-605-318-634-2 DOI 10.14527/ 9786053186342 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2016, Ankara Yayın-Proje: Elif Bultan Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: [email protected]  BÖLÜMLER VE YAZARLARI 1. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK VE NEDENLER Yrd.Doç.Dr. Selma AKALIN 2. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: ÖZELLİKLER Dr. Nuray ÖNCÜL 3. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TARAMA, TANILAMA VE DEĞERLENDİRME Arş. Gör. Gamze ALAK 4. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ Dr. Meral Çilem ÖKCÜN-AKÇAMUŞ 5. ZİHİN YETERSİZLİĞİ: İYİ UYGULAMALAR Dr. Şeyda DEMİR 6. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TANIM, SINIFLAMA, YAYGIN- LIK ve NEDENLER Özel Eğitim Uzmanı Ali KAYMAK 7. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÖZELLİKLER Dr. Gökhan TÖRET 8. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TARAMA, TANILAMA VE DE- ĞERLENDİRME Yard.Doç.Dr. Veysel AKSOY ve Araş.Gör. Şerife ŞAHİN 9. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ Doç. Dr. Yeşim Güleç-Aslan 10. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): İYİ UYGULAMALAR Dr. Onur ÖZDEMİR 11. ZİHİNSEL YETERSİZLİK VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNDA (OSB) AİLELER VE TUTUMLAR Arş. Gör. Gülefşan Özge AKBEY ve Arş. Gör. Cem KALAYCI 12. ZİHİN YETERSİZLİĞİ VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÜLKEMİZDE YASAL DÜZENLEMELER VE HAKLAR Dr. Zeynep BAHAP-KUDRET  ÖN SÖZ Gelişimsel Yetersizlik grubu içerisinde yaygınlığı en yüksek olan iki grup olan Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu gruplarını bu kitapta tanıtmaya çalıştık. Kitap Özel Eğitim Öğretmenliği Lisans programında okuyan öğrenciler başta olmak üzere Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu hakkında güncel ve giriş düzeyinde temel bilgiler elde etmek isteyen tüm okuyucular için hazırlanmıştır. Kitapta Zihin Yetersizliği grubunu tanıtan beş ve Otizm Spektrum Bozukluğu’nu tanıtan beş ve iki de ortak bölüm olmak üzere toplam 12 bölüm yer almaktadır. Kitabın birinci bölümü Zihin Yetersizliği’nin “tanımı, sınıflandırması, yaygınlık ve nedenleri” üzerine odaklanırken, ikinci bölümü “özellikler” üzerine, üçüncü bölümü ise “tarama, tanılama ve değerlendirme” süreçlerine odaklan- maktadır. Zihin Yetersizliği olan bireylerin “eğitim ve öğretim süreci” kitabın dör- düncü bölümünü oluştururken, beşinci bölüm Zihin Yetersizliği olan bireylerin eğitimi alanında “iyi uygulamalar” açıklanmaktadır. Kitabın altıncı bölümü Otizm Spektrum Bozukluğu’nun“tanımı, sınıflandır- ması, yaygınlık ve nedenleri” üzerine odaklanırken, yedinci bölümü “özellikler” üzerine, sekizinci bölümü ise “tarama, tanılama ve değerlendirme” süreçlerine odaklanmaktadır. Otizm Spektrum Bozukluğu olan bireylerin “eğitim ve öğretim süreci” kitabın dokuzuncu bölümünü oluştururken, onuncu bölüm Otizm Spekt- rum Bozukluğu olan bireylerin eğitimi alanında “iyi uygulamalar” açıklanmakta- dır. Kitabın onbirinci ve onikinci bölümünde “aileler ve tutumlar” ve “ülkemizde yasal düzenlemeler ve haklar” konularına, Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu alanları ortak ele alınarak odaklanılmıştır. Kitabın yazımına farklı üniversitelerde özel eğitim alanında görev yapan öğ- retim elemanları katkı vermiştir. Başta yazarlara ve sonra PEGEM AKADEMİ’ye kitabın okuyucular ile buluşmasını sağladıkları için teşekkür eder, kitabın özel eği- tim alanına katkı getirmesini dileriz. Prof. Dr. İbrahim H. Diken Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu Eş Editörler  İÇİNDEKİLER Bölümler ve Yazarları.................................................................................................................iii Ön Söz........................................................................................................................................... v 1. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK VE NEDENLER GİRİŞ............................................................................................................................................. 2 ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN TANIMI...................................................................................... 3 ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN SINIFLAMASI......................................................................... 10 Psikolojik Sınıflama................................................................................................................... 10 Eğitsel Sınıflama........................................................................................................................ 11 Destek Türlerine Göre Sınıflama............................................................................................. 13 ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN YAYGINLIĞI............................................................................ 15 ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN NEDENLERİ............................................................................ 16 Önemli Noktalar (Dikkat)........................................................................................................ 21 Özet............................................................................................................................................. 21 Yararlanılan Kaynaklar............................................................................................................. 23 2. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: ÖZELLİKLER GİRİŞ........................................................................................................................................... 26 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN ÖĞRENME VE BİLİŞSEL ÖZELLİKLERİ......................................................................................................... 27 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN DUYGUSAL VE SOSYAL ÖZELLİKLERİ........................................................................................................... 32 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN DİL VE KONUŞMA ÖZELLİKLERİ........................................................................................................................... 38 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN MOTOR/FİZİKSEL VE SAĞLIK ÖZELLİKLERİ........................................................................................................... 42 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN DAVRANIŞ ÖZELLİKLERİ........................................................................................................................... 46 Önemli Noktalar (Dikkat)........................................................................................................ 50 Özet............................................................................................................................................. 50 Yararlanılan Kaynaklar............................................................................................................. 52 viii Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu 3. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TARAMA, TANILAMA VE DEĞERLENDİRME GİRİŞ........................................................................................................................................... 59 ERKEN ÇOCUKLUK ÖZEL EĞİTİM (EÇÖE) HİZMETLERİ......................................... 59 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERDE TARAMA.................................................. 65 Doğum Öncesi (Prenatal) Tarama.......................................................................................... 65 Yenidoğan (Neonatal) ve Doğum Sonrası (Postnatal) Tarama........................................... 68 Tarama Araçları......................................................................................................................... 70 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERDE TANILAMA VE DEĞERLENDİRME.................................................................................................................. 75 Zihinsel İşlevlerin Değerlendirilmesi..................................................................................... 76 Zihinsel işlevlerin değerlendirilmesinde kullanılan zeka testleri........................................ 77 Uyumsal Davranışların Değerlendirilmesi............................................................................ 81 Uyumsal becerilerin değerlendirilmesinde kullanılan ölçekler.......................................... 82 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN TANILANMASI VE DEĞERLENDİRİLMESİNDE YAŞANAN GÜÇLÜKLER VE OLASI ÇÖZÜM ÖNERİLERİ.............................................................................................................. 84 Önemli Noktalar (Dikkat)........................................................................................................ 87 Özet............................................................................................................................................. 88 Yararlanılan Kaynaklar............................................................................................................. 89 4. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ GİRİŞ........................................................................................................................................... 95 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE YÖNELİK EĞİTİM PROGRAMLARI....................................................................................................................... 95 Erken Çocukluk Özel Eğitimi.................................................................................................. 96 Erken Müdahale/Eğitim (EM)................................................................................................. 97 Okul Öncesi Özel Eğitim.......................................................................................................... 99 İlköğretim Birinci Kademe Özel Eğitimi.............................................................................102 Okul Çağı Özel Eğitimi...........................................................................................................102 İlköğretim Döneminde Zihin Yetersizliği Olan Çocukların Eğitimi...............................104 Ortaöğretim Döneminde Zihin Yetersizliği Olan Bireylerin Eğitimi..............................105  İçindekiler ix Yetişkinlik Döneminde Özel Eğitim.....................................................................................106 Okuldan Yetişkinliğe/İşe/Toplumsal Yaşama Geçiş............................................................107 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE HİZMET SUNMA MODELLERİ...........................................................................................................111 Erken Çocukluk Döneminde Hizmet Sunma Modelleri...................................................111 Okul Çağında Hizmet Sunma Modelleri.............................................................................113 Genel Eğitim Sınıfları.............................................................................................................113 Özel Eğitim Sınıfları................................................................................................................114 Gündüzlü ve Yatılı Özel Eğitim Okulları..............................................................................115 ZİHİN YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN EĞİTİMİNDE KULLANILAN ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ.......................................................................116 Doğrudan Öğretim.................................................................................................................116 Akran Aracılı Öğretim............................................................................................................118 İşbirliği ile Öğrenme...............................................................................................................119 Yanlışsız Öğretim.....................................................................................................................120 Doğal Öğretim.........................................................................................................................121 Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................122 Özet...........................................................................................................................................123 Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................124 5. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: İYİ UYGULAMALAR GİRİŞ.........................................................................................................................................131 GELİŞİMSEL AÇIDAN UYGUN UYGULAMALAR........................................................131 ÖNERİLEN UYGULAMALAR............................................................................................135 Liderlik......................................................................................................................................136 Değerlendirme.........................................................................................................................137 Çevre/Ortam............................................................................................................................137 Aile............................................................................................................................................138 Öğretim.....................................................................................................................................138 Etkileşim...................................................................................................................................139 Ekip ve İşbirliği........................................................................................................................139 Geçiş..........................................................................................................................................140 x Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu KANITA/DELİLE DAYALI YA DA BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR...................................................................................................................141 Geçerliliği Kanıtlanmamış Müdahalelerin Albenisi...........................................................147 EN İYİ UYGULAMALAR.....................................................................................................149 Ailelerin Sürece Dahil Edilmesinde Kullanılabilecek En İyi Uygulamalar......................149 Öğretim Sürecinde Kullanılabilecek En İyi Uygulamalar..................................................149 Kapsamlı Müdahale Paketleri ve Aşamalı Modeller...........................................................151 Müdahaleye Tepki Modeli......................................................................................................154 Temel Yapı Taşları....................................................................................................................155 Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................157 Özet...........................................................................................................................................157 Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................159 6. BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK ve NEDENLER GİRİŞ.........................................................................................................................................164 TANIM.....................................................................................................................................166 TANI ve SINIFLAMA.............................................................................................................170 YAYGINLIK ve NEDENLER.................................................................................................179 Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................184 Özet...........................................................................................................................................185 Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................187 7. BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÖZELLİKLER GİRİŞ.........................................................................................................................................192 Duyusal Özellikler...................................................................................................................193 Akademik Beceri Özellikleri..................................................................................................195 Ebeveynleri ile Olan Etkileşimleri.........................................................................................198 Sosyal, Davranış ve Duygu Özellikleri.................................................................................200 Sosyal Özellikleri.....................................................................................................................200 Davranış Özellikleri................................................................................................................202  İçindekiler xi Duygu Özellikleri....................................................................................................................204 Dil Özellikleri...........................................................................................................................205 Sözel Olmayan Sosyal İletişim Becerileri Özellikleri..........................................................210 Ortak Dikkat............................................................................................................................211 Taklit.........................................................................................................................................212 Oyun.........................................................................................................................................215 Motor Beceri Özellikleri.........................................................................................................217 Günlük Yaşam Beceri Özellikleri..........................................................................................218 Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................220 Özet...........................................................................................................................................221 Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................222 8. BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): TARAMA, TANILAMA VE DEĞERLENDİRME GİRİŞ.........................................................................................................................................230 Tarihsel Gelişim.......................................................................................................................231 TARAMA.................................................................................................................................233 1. Düzey Tarama Modeli........................................................................................................234 2. Düzey Tarama Modeli.......................................................................................................235 TANILAMA.............................................................................................................................237 DSM-IV-TR OSB Tanı Ölçütleri..........................................................................................240 DSM-5 OSB Tanı Ölçütleri..................................................................................................243 ICD-10 (2010) OSB Tanı Ölçütleri......................................................................................244 DEĞERLENDİRME................................................................................................................250 Sosyal ve Uyumsal Davranışların Değerlendirilmesi.........................................................252 Dil ve İletişim Becerilerinin Değerlendirilmesi..................................................................254 Eğitsel değerlendirme.............................................................................................................256 Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................257 Özet...........................................................................................................................................258 Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................259 xii Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu 9. BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİ Giriş...........................................................................................................................................264 Eğitim ve Öğretim Uygulamaları..........................................................................................265 Uygulamalı Davranış Analizi (UDA)...................................................................................266 Ayrık Denemelerle Öğretim (ADÖ)....................................................................................268 Doğal Öğretim Yöntemleri.....................................................................................................269 Temel Tepki Öğretimi.............................................................................................................269 Erken Yoğun Davranışsal Eğitim (EYDE)............................................................................270 PCDI (Princeton Child Development Institute) Program................................................270 Denver Erken Müdahale Modeli (The Early Start Denver Model/ESDM)......................270 EĞİTİM VE ÖĞRETİM ORTAMLARI...............................................................................271 EĞİTİM VE ÖĞRETİM SÜRECİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN ETMENLER.........................................................................................................271 Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................274 Özet...........................................................................................................................................274 Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................275 10. BÖLÜM OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): İYİ UYGULAMALAR GİRİŞ.........................................................................................................................................282 İYİ UYGULAMA İLKELERİ.................................................................................................285 OSB’nin Değerlendirilmesi....................................................................................................285 OSB’ye Yönelik İlk Müdahaleler............................................................................................286 Öğretmenler İçin Genel Bir Uygulama Çerçevesi...............................................................287 KANITA DAYALI UYGULAMALAR..................................................................................288 Arttırılmak İstenen Davranışlar/Beceriler...........................................................................291 Azaltılmak İstenen Davranışlar.............................................................................................293 Yerleşmiş Uygulamalar...........................................................................................................293 Davranışsal müdahaleler........................................................................................................293 Bilişsel davranışsal müdahale paketi.....................................................................................294 Küçük çocuklara yönelik kapsamlı davranışsal müdahaleler............................................294  İçindekiler xiii Dil eğitimi (ifade edici)...........................................................................................................295 Model olma.............................................................................................................................295 Doğal öğretim stratejileri......................................................................................................296 Aile eğitimi paketi..................................................................................................................297 Akran eğitimi paketi..............................................................................................................297 Temel tepki öğretimi..............................................................................................................299 Çizelgeler.................................................................................................................................299 Replikler....................................................................................................................................300 Kendini yönetme....................................................................................................................301 Sosyal beceriler paketi...........................................................................................................302 Öykü temelli müdahaleler.....................................................................................................303 Gelişmekte Olan Uygulamalar...............................................................................................303 Destekleyici ve alternatif iletişim sistemleri........................................................................303 Gelişimsel ilişki temelli müdahaleler....................................................................................304 Teknoloji temelli müdahaleler...............................................................................................305 Yerleşmemiş Uygulamalar......................................................................................................306 Özet...........................................................................................................................................307 Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................307 11. BÖLÜM ZİHİNSEL YETERSİZLİK VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNDA (OSB) AİLELER VE TUTUMLAR GİRİŞ.........................................................................................................................................312 Zihinsel Yetersizliği ve OSB’li Çocuğu Olan Ailelerin Özellikleri....................................313 ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİ VEYA OSB OLAN ÇOCUĞA SAHİP AİLELERİN TEPKİLERİ VE EVRELERİ............................................................................314 AŞAMA MODELİ...................................................................................................................315 Şok ve İnkar..............................................................................................................................315 Suçluluk ve Öfke......................................................................................................................315 Pazarlık.....................................................................................................................................316 Umutsuzluk ve Depresyon.....................................................................................................316 Kabullenme..............................................................................................................................316 Kronik/Sürekli Üzüntü Modeli..............................................................................................317 xiv Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Kişisel Yapılanma Modeli......................................................................................................318 Çaresizlik, Güçsüzlük ve Anlamsızlık...................................................................................318 Ailelerin Yaşadığı Psikolojik Süreçler...................................................................................319 Ailelerin Yaşadığı Sosyal-Duygusal Süreçler.......................................................................320 TUTUM....................................................................................................................................323 Zihinsel Yetersizliği veya OSB Olan Çocuğa Yönelik Tutumlar........................................325 Zihinsel Yetersizliği veya OSB olan Çocuklara Yönelik Tutumların Değiştirilmesi.......328 Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................329 Özet...........................................................................................................................................329 Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................330 12. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ VE OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU (OSB): ÜLKEMİZDE YASAL DÜZENLEMELER VE HAKLAR GİRİŞ.........................................................................................................................................336 YASAL DÜZENLEMELER VE HAKLARA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR..........................................................................................................337 YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN ULUSLARARASI YASAL DÜZENLEMELER....................................................................................................339 İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (1948).......................................................................339 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (1950).............................................................................339 Avrupa Sosyal Şartı (1961).....................................................................................................339 Birleşmiş Milletler Sakat Hakları Bildirisi............................................................................340 Sakatların Mesleki Rehabilitasyonu ve İstihdamı Hakkında 159 sayılı Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Sözleşmesi..................................................................340 Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (1989)...............................................................................341 Engelliler İçin Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kurallar Bildirisi (1993)...................341 Özel Eğitim Hakkında Salamanca Bildirisi (1994).............................................................342 Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (2006)...................................................................342 YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ’NDEKİ (ABD) YASAL DÜZENLEMELER...............................................344 Mesleki Rehabilitasyon Yasası (Amendment to Vocational Rehabilitation Act)-(1973)....................................................345 Tüm Engelli Çocuklar için Eğitim Yasası (Education for All Handicapped Children Act)-1975........................................................345  İçindekiler xv Engelli Bireylerin Eğitimi Yasası (Individuals with Disabilities Education Act-IDEA)-(1990).............................................347 Engelli Amerikalılar Yasası (Americans with Disabilities Act -ADA)-(1990)................................................................348 Hiçbir Çocuk Geride Kalmasın Yasası (No Child Left Behind)-(2001)...........................349 YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN AVRUPA’DAKİ YASAL DÜZENLEMELER....................................................................................................351 YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE İLİŞKİN TÜRKİYE’DEKİ YASAL DÜZENLEMELER..................................................................................................................352 2916 sayılı Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanunu (1983)..............................................353 573 sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (1997)........................354 Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (2005)....................................................................355 Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2006)........................................................................356 TÜRKİYE’DE YASAL DÜZENLEMELER KAPSAMINDA YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN SAHİP OLDUKLARI HAKLAR VE ALDIKLARI HİZMETLER...........................................................................................................................359 Bakım Hizmetleri....................................................................................................................360 Eğitim Hizmetleri....................................................................................................................360 Bilgilendirme ve Bilinçlendirme Hizmetleri........................................................................361 Erişilebilirlik ve Ulaşılabilirlik Hizmetleri...........................................................................361 İstihdam Hizmetleri................................................................................................................362 Sağlık ve Sosyal Güvenlik Hizmetleri...................................................................................363 Mali Kolaylık Hizmetleri........................................................................................................364 Sosyal Hayata İlişkin Hizmetler............................................................................................364 Önemli Noktalar (Dikkat)......................................................................................................365 Özet...........................................................................................................................................366 Yararlanılan Kaynaklar...........................................................................................................367 Yazarların Özgeçmişleri..........................................................................................................371 xvi Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu  1. BÖLÜM ZİHİN YETERSİZLİĞİ: TANIM, SINIFLAMA, YAYGINLIK VE NEDENLER Anahtar Kavramlar Zihin yetersizliği, sınıflama, yaygınlık, nedenler, zihinsel işlevler, zeka, uyumsal davranışlar, özel gereksinimli çocuklar Öğrenme Hedefleri Bu bölümü tamamladıktan sonra; Zihin yetersizliğini tanımlayabilecek, Zihin yetersizliği olan bireyleri sınıflayabilecek, Zihin yetersizliğinin yaygınlığına ilişkin bilgi verebilecek, Zihin yetersizliğinin nedenlerini açıklayabileceksiniz. İçindekiler Giriş Zihin Yetersizliğinin Tanımı - Zihinsel İşlevler - Uyumsal Davranışlar - Gelişim Dönemi (Oluşum yaşı) Zihin Yetersizliğinin Sınıflaması - Psikolojik sınıflama - Eğitsel sınıflama - Destek türlerine göre sınıflama Zihin Yetersizliğinin Yaygınlığı Zihin Yetersizliğinin Nedenleri Önemli Noktalar (Dikkat) Özet Yararlanılan Kaynaklar 2 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu GİRİŞ Özel gereksimli bireylerin varlığı insalık tarihi kadar eski olmasına karşın, eğitimleri o kadar eskiye dayanmamaktadır. Özel gereksinimli bireylerin eğitim- lerinin geç başlaması ve çeşitli evrelerden geçmesi toplumun bu bireylere karşı bakışından ve tutumlarından kaynaklanmaktadır. Toplumun özel gereksinimli bireylere yönelik tutumları da bilim, teknoloji ve uygarlığın gelişiminden önemli ölçüde etkilenmektedir. Tarihte bir dönem, “sakat” olarak adlandırılan bu bireyler, geçim sıkıntısı ve bakım sorunu gibi nedenlerle ya da kendisinin veya anne-ba- basının bir suçundan dolayı tanrı tarafından cezalandırıldıkları ve bu yüzden de onlara yardım etmenin günah olarak kabul edilmesi gibi nedenlerle ölüme terk edilerek kurtulunmaya çalışılan bireyler olmuşlardır. Bunun yanı sıra, bir dönem bu bireyler yok edilmemiş, ancak forsalık yaptırılma, değirmen ve su dolaplarında hayvan yerine koşulma, fuhuş ya da dilencilikte kullanılma gibi kötü işlerde çalış- tırılmış ve toplumda hor görülmüşlerdir. Bazı toplumlarda ise bu bireyler cüzzam- lıllar gibi ayrı koloniler halinde yaşamaya zorlanmışlardır. Ancak daha sonraları Hristiyanlık ve İslamiyet gibi büyük dinlerin etkisiyle ve bilimdeki gelişmelerle birlikte, toplumun özel gereksinimli bireylere karşı bakışı ve tutumları da değiş- miş, onların da insan olduğu ve insanca yaşama haklarının bulunduğu görüşü yaygınlaşmıştır (Özsoy, Özyürek ve Eripek, 1998). Günümüzde ise toplumda bire- yin yeri ve önemi, eğitim hakkı, demokratik değerler ve eşitlik gibi kavramların da etkisiyle, toplumların özel gereksinimli bireylere karşı tutumları da olumlu yönde değişmiş, bilim ve eğitim alanındaki gelişmelerle de bu bireylere verilen eğitim ve bakım hizmetleri de hız kazanmıştır (Sucuoğlu, 2009). Toplumdaki tüm bireyler, fiziksel, zihinsel, dilsel, sosyal-duygusal ve öğren- me özellikleri açısından birbirlerinden farklılıklar göstermektedir. Bireylerin bu özelliklerindeki farklılıkları, onların bazı büyüme ve gelişme gereksinimlerinin de farklılaşmasına neden olmaktadır. Bu bireyler özellikleri açısından önemli düzey- de farklılıklar yaşadıklarında genel eğitim ortamlarından yararlanamamakta ve özel birtakım desteklere ve uyarlamalara ihtiyaç duymaktadırlar. Günümüzde, bu durumdaki bireylere özel eğitim gerektiren birey denilmekte ve onların, özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve yöntemleri ile engel türü ve özelliklerine uygun ortamlarda, eğitim gereksinimlerinin karşılanması için ya- pılan düzenlemeler olarak tanımlanan özel eğitime ihtiyaç duymaktadırlar (MEB, 1997). Zihin yetersizliği olan çocuklar, özel gereksinimli bireyler içinde yer almak- ta ve bu çocuklara gereksinimleri doğrultusunda özel eğitim desteği sunulmakta- dır. Bu bölümde öncelikle yeni tanı ölçütlerine göre zihin yetersizliğinin tanımı yapılacak, zihin yetersizliğinin sınıflandırılması ve yaygınlığı hakkında bilgi veri- lecek ve son olarak zihin yetersizliğinin nedenleri üzerinde durulacaktır.  Zihin Yetersizliği: Tanım, Sınıflama, Yaygınlık ve Nedenler 3 ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN TANIMI Zihin yetersizliği olan bireyler özel gereksinimli bireyler arasında en popüler olan gruptur. Zihin yetersizliğinin tanımı ve özellikleri konusunda farklı yakla- şımlar olmakla birlikte, bu bireyler genellikle öğrenme güçlüğü çeken ve günlük yaşamlarında hep başkalarının desteğine ihtiyaç duyan kişiler olarak görülmekte- dir (Çifci-Tekinarslan, 2014). Zihin yetersizliğini tanımlamaya geçmeden önce, geçmişten günümüze bu yetersizliği tanımlamada kullanılan terimlere bakmak faydalı olacaktır. Zihin ye- tersizliğinin ne olduğunu anlamaya dair yapılan çalışmalar, 1900’lü yıllara kadar dayanmaktadır. O yıllara bakıldığında, zekaca geri anlamında kullanılan ilk teri- min idiot (idiocy) olduğu sanılmakta ve Yunanca’dan gelen bu terimin “meslek/ beceri sahibi olmayan kişi” anlamında kullanıldığı görülmektedir. Bu dönemde zihin yetersizliğini adlandırmada, durumu daha hafif olanlar için, Latince’de “za- yıf ” ya da “güçsüz” anlamına gelen embesil (imbecility), durumları bundan daha da hafif olan ve normal gelişen bireylere oldukça yakın olanlar için de aptal (simp- leton) terimleri kullanılmıştır (Eripek, 2005). Dünya’da olduğu gibi Türkiye’de de zihin yetersizliğini tanımlamaya ilişkin çeşitli terimler kullanılmış ve bu terimler zaman içerisinde değişikliğe uğra- mıştır (Eripek, 2012). Ülkemizde eğitim alanında, zihin yetersizliğine ilişkin ilk tanımlara, 1975 yılında çıkarılan “Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Hakkındaki Yönetmelik”, 1983 yılında çıkarılan “Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanunu” ve 1986 yılında çıkarılan “Özel Eğitimle İlgili Kanun ve Yönetmelikler”de rastlan- maktadır. Bu yasal düzenlemelerde zihin yetersizliğini tanımlamak için ilk olarak “geri zekalılık” terimi kullanılmıştır. Daha sonraki yıllarda ise, Milli Eğitim Bakan- lığı (MEB) Özel Eğitim, Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün (1992) yayınlarında “öğrenme güçlüğü”, Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde (2000) de “zihinsel öğrenme yetersizliği”, aynı yönetmeliğin 2004 yılı revizyonun- da ise “zihinsel yetersizlik” terimlerinin kullanıldığı görülmektedir. 1983’ten bu yana, üniversitelerin, eğitim fakülteleri bünyesinde özel eğitim bölümleri içerisin- de yer alan programlarda ise “zihin engeli” ya da “zihin engelli” terimleri kulla- nılmıştır. 2016 yılına gelindiğinde ise, Yükseköğretim Kurulu (YÖK) tarafından üniversitelerin özel eğitim alanına ilişkin öğretmenlik programları yeniden dü- zenlenmiş ve bugüne kadar farklı yetersizlik türlerine göre özel eğitimin farklı alanlarında öğretmen yetiştiren programlar “Özel Eğitim Öğretmenliği Programı” adıyla tek bir çatı altında birleştirilmiş (YÖK, 2016a) ve bu programda okutulan ders içeriklerinde de “zihin yetersizliği” terimi kullanılmaya başlanmıştır (YÖK, 2016b). 4 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Alanyazında yapılan bilimsel çalışmalarda ve çeşitli kurumlarda, zihin ye- tersizliğini tanımlamak için, “zeka özürü”, “zeka geriliği”, “zihin engeli”, “zihinsel engel”,“zihinsel yetersizlik” ve “zihin yetersizliği” gibi farklı terimler kullanılmak- tadır. Bu kitapta ise, günümüz koşullarında eğitim alanında yaygın şekilde kabul gören ve üniversitelerin Özel Eğitim Öğretmenliği Programı’nda da yer alan “zi- hin yetersizliği” teriminin kullanılması tercih edilmiştir. Zihin yetersizliği, genel anlamda bireylerin zihin gelişimindeki gecikmeler, çevreye uygun olmayan davranışlarda bulunma, akademik, psikolojik, fiziksel, sosyal ve dil gelişim alanlarında ortalamanın altında performansta bulunmayla kendini göstermektedir. Zihin yetersizliği olan çocuklar, akıl yürütme, soyut kav- ramları anlama ve zihinsel işlemler yapmada zorluk yaşadıkları için genellikle ak- ranlarının gerisinde kalmaktadırlar (ASPB, 2014). DİKKAT Akıl yürütme, soyut düşünme ve zihinsel işlemlerde güçlüklere sahip zihin yetersizliği olan çocuklar özellikle bilişsel becerilerde akranlarını geriden takip etmektedirler. Alanyazında, zihin yetersizliği olan bireyler için zeka geriliği (mental retar- dation) ve gelişimsel yetersizlik (developmental disability) terimlerinin sıklıkla birbirinin yerine kullanıldığı görülmektedir (Eripek, 2005). Gelişimsel yetersizlik, daha çok 5 ya da daha büyük yaştaki bireylerde görülen kronik bir yetersizliktir. Bu yetersizlik 22 yaştan önce ortaya çıkmaktadır ve birey disiplinlerarası hizmetlere ve desteklere gereksinim duymaktadır. Gelişimsel yetersizliği olan bireylerde fizik- sel ve zihinsel yetersizlikler görülebilmekte; bu bireylerin özbakım, alıcı ve ifade edici dil, öğrenme, hareket, kendini yönlendirme, bağımsız öğrenme kapasitesi ve ekonomik olarak kendi kendine yetebilme alanlarından üç ya da daha fazlasında kalıcı işlevsel sınırlılıkları bulunmaktadır. Gelişimsel yetersizlik ve zihin yetersiz- liği tanımları arasındaki temel fark, yetersizliğin ortaya çıkış yaşı ile yetersizliğin tanılanmasında kullanılan ölçüttür. Zihin yetersizliğini belirlemede zeka bölümü temel ölçütlerden biri iken, gelişimsel yetersizlik tanımında zeka bölümü bir ölçüt olarak kullanılmamaktadır (Eripek, 2005; Sucuoğlu, 2009). Zihin yetersizliğinin tanımı ve özellikleri uzun yıllar tartışma konusu ol- muştur. Zihin yetersizliğinin karmaşık bir yapıya sahip olması ve bu alanın farklı disiplinler tarafından incelenmiş olması her disiplin alanının kendi bakış açısını yansıtan tanımlamalar yapmasına neden olmuştur. Geçmişten günümüze zihin yetersizliği tanımları incelendiğinde, zaman içerisinde bilim, ekonomi ve sosyal alanlardaki gelişmelere paralel olarak, bu yetersizliğe ilişkin yapılan tanımlamala-  Zihin Yetersizliği: Tanım, Sınıflama, Yaygınlık ve Nedenler 5 rın da değiştiği görülmektedir. Bu süreçte, zihin yetersizliği tıp, psikoloji, sosyoloji ve antropoloji gibi alanlarda farklı bakış açılarıyla ve farklı terimler kullanılarak tanımlanmaya çalışılmıştır. Farklı alanlardan uzmanlar, zihin yetersizliğini kalı- tımla geçen ve tedavi edilemez gibi özelliklerle açıklayan tanımlardan, bireyin zi- hin yetersizliği olup olmadığına karar vermede sadece biyolojik nedenlerin değil, aynı zamanda çevresel ve sosyal faktörlerin de temel alındığı daha esnek tanımlara doğru geçiş yapmışlardır (MEB,2015; Sucuoğlu, 2009). Tarihte zihin yetersizliğini tanımlamaya ilişkin ilk girişimlerin İngiltere ve Amerika’da başladığı görülmektedir. 18.yüzyılın sonlarında İngiltere’de ilk kez, zi- hin yetersizliği olanlar ile ağır derecede zihin bozukluğu gösterenler, o zamanki adıyla deliler ya da akıl hastaları, yasal olarak birbirinden ayrılmıştır. Eripek’in (2005), Maloney ve Ward’dan (1979) aktardığına göre, yine bu dönemde, tıp ala- nında da zihin yetersizliği incelemeye alınmış ve zihin yetersizliği “gelişimin belirli alanlarındaki ve farklı derecelerdeki yetersizliğin sonucu olarak, çevreye uyum sağla- mada ve bağımsız olarak yaşamını sürdürmede başarısızlık”olarak tanımlanmıştır. Zihin yetersizliğinin daha sonraki tanımları Tredgold ve Doll tarafından ya- pılmıştır. 1937 yılında Tredgold tarafından yapılan tanımda bireyin topluma uyum sağlamasında belirli derecede yetersizlik ve tamamlanamamış zihin gelişiminden sözedilmiştir (akt., Sucuoğlu, 2009). 1900’lerin ortalarına gelindiğinde ise, Doll zihin yetersizliğini altı ölçüt sıralayarak tanımlamıştır. Bu ölçütler; zihinsel işlev- lerde normalin altında olma, sosyal-uyumsal davranışlarda yetersizlik, gelişimde duraksamaların ve kesikliklerin olması, olgunlaşmanın gecikmesi, kalıtsal neden- lerin ya da hastalıkların bir sonucu olarak yapısal kaynaklı (doğuştan yada çocuk- luktan gelen) zihin yetersizliği ile kalıcı ve iyileştirilemez bir durumun bulunma- sıdır (Doll, 1940a). Karmaşık gibi görünen bu tanım, daha sonraki yıllarda yapılan birçok zihin yetersizliği tanımı için temel oluşturmuştur. Bu dönemdeki tanımla- malarda iki temel özellik dikkat çekmektedir. Bu özellikler; a) zihinsel işlevlerde yetersizlik; zeka bölümünün belirlenmesiyle birlikte dikkat, bellek ve genellemeye ilişkin öğrenme süreçlerindeki yetersizlikler ile yaşanan tekrarlayan başarısızlık- lar sonucu motivasyonda düşüş ile b) uyumsal davranışlarda yetersizlik; bireyin kendi yaşından ve içinde yaşadığı kültürden beklenen kişisel bağımsızlık ve sosyal sorumluluk görevlerini yerine getirememesidir. Buna göre, zihinsel işlevlerde ye- tersizlik gösteren ancak uyumsal davranışları yeterli düzeyde olan çocuklar hafif derecede zihin yetersizliğine sahip olarak kabul edilmektedir. Kaynağa Git Zihin yetersizliği tanımlamasının sosyal temellerine ilişkin daha fazla bil- gi almak için ilgili kaynağa bakınız. Doll, E. A. (1940b). The social basis of mental diagnosis. Journal of Applied Psychology, 24(2), 160-169. 6 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Tredgold ve Doll’un bu girişimleriyle birlikte zihin yetersizliğinin tanımı- na ilişkin en köklü değişiklikler Amerika’da yapılmıştır. Scheerenberger’e göre, 1900’lerde Amerika’da yapılan ilk bilimsel çalışmalarla, zihin yetersizliği tanımı- nın elemanları belirlenmiştir (akt.,Sucuoğlu, 2009). Zihin yetersizliğiyle ilgili bu çalışmaları gerçekleştiren, ilk kurumsal oluşum Amerikan Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Birliği’dir (American Association on Intellectual and Developmen- tal Disabilities-AAIDD). Birlik, zaman içerisinde zihin yetersizliği ile ilgili terim ve kavramların değişmesine bağlı olarak isim değişikliğine gitmiştir. 1876’da bu kuruluşun ilk adı Amerikan Zeka Eksikliği Birliği (American Association Mental Deficiency-AAMD) iken, 1921’de Amerikan Zeka Geriliği Birliği (American As- sociation Mental Retardation-AAMR) adını; 1 Ocak 2007 tarihinde de Amerikan Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Birliği (AAIDD) adını almıştır. Kurulduğu yıldan bu yana AAIDD, bazı dönemlerde zihin yetersizliği olan bireyleri tanım- lamada kullanılan terimleri, günün koşullarına uygun olarak yeniden yorumla- mıştır (AAIDD, 2010). İlk olarak, 1910 yılında AAIDD, zihin yetersizliğini, erken yaşlarda gelişimin duraksaması, bir şekilde akranlarının hızına yetişememe ve gün- lük yaşamı bağımsız olarak sürdürememe şeklinde tanımlamış ve bu yetersizlik için geri zekalılık (feebleminded) terimini kullanmıştır. Zihin yetersizliğini açıklayan tek bir tanım olmamakla birlikte, günümüzde en çok kabul edilen tanımlar, AAIDD’nin 1992 ve 2002’de yapmış olduğu tanım- lardır. 1992 yılında, AAMR, Luckasson ve arkadaşlarının yaptığı bir tanımlamayı uygulamaya koymuştur (AAMR, 1992). Bu tanıma göre; zihin yetersizliği “zihinsel işlevlerde belirgin derecede gerilik ve bununla birlikte görülen iletişim, öz bakım, günlük yaşam, sosyal beceriler, toplumsal hizmetlerden yararlanma, kendini yönet- me, sağlık ve güvenlik, işlevsel akademik beceriler, boş zamanlarını kullanma ve iş becerileri olarak sıralanan 10 uyumsal davranıştan en az iki ya da daha fazlasında yetersizlik gösterme durumudur ve bu yetersizlikler 18 yaşından önce ortaya çık- maktadır.” Birliğin 2002 yılından bu yana kabul ettiği tanımlamaya görede zihin yetersizliği,“zihinsel işlevlerde ve uyumsal davranışlarda gözlenen önemli düzeyde sınırlılıkların karakterize ettiği; bilişsel, sosyal ve pratik uyumsal becerilerde kendini gösteren bir yetersizlik türüdür ve bu yetersizlik 18 yaşından önce ortaya çıkmakta- dır” (AAMR, 2002). AAIDD’nin, 1992 ve 2002 yıllarında yapılan tanımları yeniden düzenlediği ve günümüzde de halen kullanılan zihin yetersizliği tanımlarında üç temel özellik göze çarpmaktadır (AAIDD, 2010). Bu özellikler aşağıda kısaca açıklanacaktır. 1) Zihinsel işlevler: Zihin yetersizliği, zihinsel işlevlerde önemli derecede normalin altında olma durumunu göstermektedir. Zihin yetersizliğinin belirlen- mesinde zeka testlerinden yararlanılmaktadır ve yapılan puanlamada zeka bölü-  Zihin Yetersizliği: Tanım, Sınıflama, Yaygınlık ve Nedenler 7 mü esas alınmaktadır. Günümüzde yaygın olarak kullanılan zeka testleri Stanford Binet (SB) ve Weschler Çocuklar İçin Zeka Testi’dir (WISC-R). Zeka bölümü, bire- yin zeka testleri ile belirlenen zeka yaşının takvim yaşına bölünürek, 100 ile çarpıl- masıyla elde edilmektedir. Günümüzde yaygın olarak kullanılan SB ve WISC-R’da ortalama zeka bölümü 100 olarak kabul edilmektedir. Yapılan hesaplamaya göre, 1 standart sapma SB zeka testi için 16, WISC-R zeka testi için de 15 olarak kabul edilmektedir. Buna göre, zeka bölümü SB sonuçlarına göre 68 ve altında olanlar ve WISC-R sonuçlarına göre ise 70 ve altında olanlar zihin yetersizliğine sahip ol- manın ilk koşulunu yerine getirmektedir (Sucuoğlu, 2009). Şekil 1’de alanyazında sıklıkla kullanılan WISC-R zeka testi sonuçlarına göre, zeka bölümü (ZB) puanla- rının normal dağılımı gösterilmiştir (Eripek, 2005). Şekilde görülen grafiğe göre, WISC-R kullanıldığında, zeka bölümü ortalamanın iki standart sapma altında (ZB: 70 ve altında) olan grup, zihinsel işlevlerde normalin altında kalanları başka bir ifadeyle zihin yetersizliği olan bireyleri tanımlamaktadır. Ölçmenin hatası dik- kate alındığında, bu değer ± 5 hata payıyla birlikte 65-75 arasında değişmektedir (AAID, 2010). %2.27 %2.27 %13.59 %34.13 %34.13 %13.39 -3 -2 -1 0 +1 +2 +3 55 70 85 100 115 130 145 Wechesler Ölçekleri Sapmalı ZB Puanı Şekil 1. Zeka Bölümü (ZB) Puanlarının Kuramsal Dağılımı Kaynak: Eripek, 2005 2) Uyumsal davranışlar: Uyumsal davranışlar insanların günlük yaşamda işlevde bulunmak için öğrendikleri kavramsal, sosyal ve pratik becerilerden oluş- maktadır. Uyumsal davranışlar, bireyin kendi yaş grubundan beklenen ve içinde bulunduğu toplumun beklentilerine cevap veren davranışları gösterebilmesi için gereken becerilerdir. Uyumsal davranışlar, uyumsal beceri ölçekleriyle değerlen- dirilir ve a) yemek yeme, giyinme vb. gibi pratik uyumsal davranışlar; b) oku- 8 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu ma-yazma gibi kavramsal uyumsal davranışlar ve c) kurallara uyma gibi sosyal uyumsal davranışlardan oluşmaktadır (Grossman, 1983). Uyumsal davranışları değerlendirmek amacıyla çeşitli ölçekler kullanılmaktadır. Vineland Uyumsal Davranış Ölçeği (VABS: Vineland Adaptive Behavior Scale) ve AAMR’nin Uyum- sal Davranış Ölçeği (ABS: Adaptive Behavior Scale) bunlardan en yaygın olarak kullanılanlarıdır. Bu ölçeklerde uyumsal davranışlar başlıca beş alanda değerlen- dirilmektedir. Bu alanlar; iletişim, günlük yaşam becerileri, sosyalleşme, motor beceriler ve uygun olmayan davranışlardır. Bu ölçeklerden elde edilen tek bir stan- dart puan ya da yaş normları yoktur. Bu nedenle de araştırmacılar ya da uzman- lartek bir puana göre yorum yapmaktan ya da tek bir ölçekle uyumsal davranışları değerlendirmekten kaçınmalıdır (Çifci-Tekinarslan, 2014; Sucuoğlu, 2009). 3) Gelişim dönemi (oluşum yaşı): Zihin yetersizliğinin tanılanmasında diğer bir önemli eleman, yetersizliğin ortaya çıktığı yaştır (Culatta, Tompkins ve Werts, 2003). 18 yaştan önceki dönem, gelişimsel dönemler olarak tanımlanmaktadır ve bireye zihin yetersizliği tanısı konulabilmesi için zihinsel işlevler ve uyumsal davranışlardaki sınırlılıkların 18 yaşından önce ortaya çıkmış olması gerekmekte- dir. AAIDD’nin tanımlamasına göre, bir bireyde zihin yetersizliği olabilmesi için üç ölçüt gereklidir; zihinsel işlevlerde önemli ölçüde normalin altında bulunma, uyumsal davranışlarda yetersizlik gösterme ve gelişim dönemi içinde ortaya çık- ma. Bir bireye zihin yetersizliği tanısı koyulabilmesi için bu üç özelliğin birarada görülmesi gerekmektedir (Eripek, 2005; Sucuoğlu, 2009). Bu durumda, 19 yaş ve daha sonraki dönemlerde beyin travması ya da başka nedenlerle beyin incinme- si olan bir birey, zihinsel işlevleri ortalamanın 2 standart sapma altında olsa ve aynı zamanda uyumsal davranışları da yetersiz olsa dahi zihin yetersizliğine sahip olarak kabul edilmemektedir. Bunun nedeni, zihin yetersizliğinin gelişimsel bir yetersizlik olarak kabul edilmesi ve gelişimin gecikmiş ya da yavaş olmasının ge- rekliliğidir. DİKKAT Bilişsel beceriler, uyumsal davranışlar ve yetersizliğin ortaya çıktığı yaş zihin yetersizliğini belirlemede ele alınan üç temel özelliktir. Dünyada olduğu gibi, ülkemizde de zihin yetersizliğinin ne olduğuna iliş- kin ilk tanımlamaların 1900’lü yılların sonlarına doğru yayınlarda yer almaya başladığı görülmektedir. Eripek’in (2005), aktardığına göre, 1972 yılında Mithat Enç’in üniversitede verdiği ders notlarında, zihin yetersizliği olan bireyler, “zihin gelişimlerinde meydana gelen yavaşlama, duraklama ve gerileme nedeniyle davranış  Zihin Yetersizliği: Tanım, Sınıflama, Yaygınlık ve Nedenler 9 ve uyum yönünden yaşıtlarına göre sürekli gerilik ve yetersizliği olan bireyler”olarak tanımlanmıştır. Daha sonraki yıllarda, Doll’un (1940) ve AAMR’nin (1992, 2002) tanımlarının etkileri Türkiye’de de görülmüş ve özellikle eğitim alanında MEB’in yayınladığı yönetmeliklerde yeni tanımlamalara gidilmiştir. Örneğin, 2000 yılında yayınlanan Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde, zeka geriliği, zihinsel öğren- me yetersizliği adı altında,“zihinsel gelişim yetersizliğinden dolayı, bireyin eğitim performansının ve sosyal uyumunun olumsuz yönde, hafif-orta-ağır düzeyde etki- lenmesi durumu”olarak tanımlanmıştır. 2004 yılında ise aynı yönetmelikte bu kez zihinsel yetersizlik adı altında “18 yaşından önce ortaya çıkan zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde anlamlı farklılıklar görülen yetersiz- lik durumu”olarak yer almıştır. Ülkemizde, zihin yetersizliğine ilişkin yasal olarak kabul edilen son tanımlama 2006 yılına aittir. Bu tarihte, bakanlığın yayınladığı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’ne göre, zihin yetersizliği olan birey, “zihinsel işlevler bakımından ortalamanın iki standart sapma altında farklılık gösteren, buna bağlı olarak kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlı- lıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki gelişim döneminde ortaya çıkan ve özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine ihtiyaç duyan birey” olarak tanımlanmaktadır. Kaynağa Git Ülkemizdeki yasal düzenlemelere göre kabul edilen zihin yetersizliği tanımı hakkında daha fazla bilgi almak için ilgili linke bakınız. MEB (2006). Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği.https://orgm.meb.gov.tr DİKKAT Zihin yetersizliği, 18 yaşından önce ortaya çıkan, zihinsel işlevlerde ve uyumsal davranışlarda önemli derecede sınırlılıklarla kendini gösteren bir yetersizlik türüdür. Düşün ve Tartış Zihin yetersizliğinin tanım ve özelliklerinin neler olduğunu ve geçmiş- ten günümüze bu tanımlardaki farklılıkların nedenlerini düşünüp tar- tışınız. Görüldüğü gibi, geçmişten günümüze, zihin yetersizliğinin ne olduğuna ve nasıl tanımlandığına ilişkin değişen görüşler, bu yetersizliğin tanılanması- nın yanı sıra sınıflamasını da oldukça etkilemiştir. Aşağıda zihin yetersizliğinin sınıflamasına ilişkin görüşler açıklanmıştır. 10 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu III. ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN SINIFLAMASI Özel gereksinimli bireyler arasında zihin yetersizliği olanlar homojen bir grup değildir ve kendi içinde önemli bir takım farklılıklara sahiptirler (Eripek, 2005). Bu nedenle de zihin yetersizliği olan bireylerin sınıflandırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Zihin yetersizliğinin karmaşık bir yapıya sahip olması ve bu alanın farklı disiplinler tarafından incelenmiş olması farklı zihin yetersizliği tanımlarının yapılmasına ve bunun sonucu olarak da zihin yetersizliğinin farklı şekillerde sı- nıflandırılmasına neden olmuştur. Örneğin, tıp ve psikoloji alanında yetersizliğin biyolojik nedenlerine, bireyin ihtiyaç duyduğu destek türlerine ve zihin yetersiz- liğinin ölçümlenmesinde zeka testlerinin kullanımına vurgu yapılırken; eğitim alanında yetersizliğin nedenleri ve birey üzerindeki etkilerinden daha çok bireyin güçlü yanlarına ve eğitim gereksinimlerine odaklanılmaktadır. Bu yaklaşımlara göre zihin yetersizliği psikolojik ve eğitsel sınıflama olmak üzere iki şekilde ele alınabilmektedir. Bu sınıflamalara ek olarak alanyazında destek türlerine göre ya- pılan sınıflamaya da rastlanmaktadır. Aşağıda bu sınıflamalar kısaca açıklanmıştır. Psikolojik Sınıflama Psikolojik sınıflamada, zeka bölümü esas alınmaktadır. Buna göre, zeka bölümü puanları 70-50/55 arasında olanlar “hafif ”; 35-50/55 arasında olanlar “orta” ve 25-35/40 arasında olanlar “ağır” derecede zihin yetersizliğine sahip bireyler olarak sınıflandırılmakta, zeka bölümü 20/25 ve altında olanlar ise “çok ağır” derecede zihin yetersizliğine sahip bireyler olarak kabul edilmektedir (Grossman, 1983). Bu sınıflamaya ilişkin ayrıntılı bilgiler aşağıdaki gibidir. Hafif derecede zihin yetersizliğine sahip olanlar: Zeka bölümü 50-55 ile yakla- şık 70 arasında olan bireylerden oluşmaktadır. Bu bireylerin çoğu, ilkokulda başa- rısızlıkla karşılaşıncaya kadar gelişimleri normal ya da normale yakın seyrettiğin- den, genellikle okula başlayıncaya kadar ayırt edilememektedirler. Hafif derecede zihin yetersizliğine sahip birçok birey, gelişimleri normale çok yakın olduğu ve zi- hin yetersizlikleri çok hafif olduğu için çevreye daha rahat uyum sağlamaktadırlar. Orta derecede zihin yetersizliğine sahip olanlar: Zeka bölümü 35-40 ile 50-55 arasında olan bireylerdir. Dil gelişiminde gecikme, sosyal-duygusal veya davranış- sal problemler ve temel akademik becerilerde gerilikle kendini göstermektedir. Bu gruptaki çocuklar, gelişim özellikleri normal gelişen çocuklardan önemli farklı- lıklar gösterdiğinden, genellikle erken çocukluk döneminde fark edilmektedirler. Ağır derecede zihin yetersizliğine sahip olanlar: Zeka bölümü 20-25 ile 35-40 arasında olan bireylerdir. Bu çocukların neredeyse tamamı doğumda ya da hemen sonrasında farkedilmektedir. Bu çocuklarda, zihin yetersizliğine ek olarak motor  Zihin Yetersizliği: Tanım, Sınıflama, Yaygınlık ve Nedenler 11 problemler ve dil-konuşma problemleri de görülmektedir. Bu çocukların eğiti- minde temel gelişimsel beceriler ve iletişim becerileri yanında uyumsal davranış- ların da öğretilmesi gerekmektedir. Çok ağır derecede zihin yetersizliğine sahip olanlar: Zeka bölümü 20-25’in altında olan bireylerdir. Bu gruptaki bireylerin çoğunlukla, birden fazla (çoklu) yetersizliği vardır ve çocukluk döneminde ölüm oranları yüksektir. Çok ağır dere- cede zihin yetersizliği olan çocuklar, öz-bakım becerilerini gerçekleştirememekte, özel eğitim kurumlarına devam edememekte, bu nedenle de genellikle ailelerinin bakım ve korumasına muhtaç olarak yaşamlarını sürdürmektedirler. Zeka bölümünü esas alan psikolojik sınıflama, daha çok tıp ve psikoloji ala- nında, zihin yetersizliğini tanılamak amacıyla kullanılmaktadır. Zihin yetersizli- ği olan bireylerin eğitiminde, psikolojik sınıflama ile birlikte eğitsel sınıflama da yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu sınıflamada zeka bölümü (ZB) sınırları daha esnektir ve eğitim durumları göz önünde tutulmaktadır. Eğitsel Sınıflama Bu sınıflamada, zihin yetersizliği olan çocuklar eğitim gereksinimlerine göre gruplanmakta ve bu çocukların neyi öğrenip neyi öğrenemeyeceklerine ya da ne dereceye kadar öğrenebileceklerine cevap aranmaktadır. Grupların oluşturulma- sında psikolojik sınıflamada olduğu gibi yine zeka bölümü puanları kullanılmakta ancak psikolojik sınıflamadan farklı olarak grupları birbirlerinden ayıran zeka bö- lümü puanları esnek tutulmaktadır. Her gruptaki bireyler tanımlanırken de daha çok eğitsel gereksinimlerine odaklanılmaktadır. Eğitsel sınıflamada, zihin yeter- sizliği genellikle eğitilebilir, öğretilebilir ve ağır-çok ağır olmak üzere üç grupta incelenmektedir (Eripek, 2005; MEB, 2015). Eğitilebilir olanlar: Zeka bölümleri 50-54 ve 70-75 arasında olan bireylerdir. Bu çocuklar okul çağında akademik çalışmalarda gerilik göstermektedir. Ortala- ma üçüncü ya da dördüncü sınıf düzeyinde akademik bilgi ve beceri kazanabilen bu çocuklar, bu düzeye normal gelişim gösteren akranlarına göre daha ileri yaş- larda ulaşabilmektedir. “Eğitilebilir” terimi, bu gruba giren çocukların özel eğitim olanaklarıyla normal ilkokul programlarından yararlanabildiklerini ve okuma, yazma ve matematik gibi temel akademik becerileri öğrenebildiklerini ifade et- mektedir. Zihin yetersizliği olan çocuklara genel eğitim ve özel eğitim sınıflarında okul öncesi, ilkokul, ortaokul ve lise düzeylerinde eğitim sağlanmaktadır. Zihin yeter- sizliği gösteren çocukların %90’a yakınını hafif derecede yetersizliği olan çocuklar oluşturmaktadır. Hafif derecede zihin yetersizliği olan ya da eğitilebilir düzeyde 12 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu olan çocukların eğitimleri genellikle genel eğitim ve özel eğitim sınıflarında ger- çekleştirilmekte, zorunlu olmadıkça bu çocuklara özel gündüzlü ya da yatılı okul- lar önerilmemektedir. Bu gruptaki çocukların bir kısmı ilkokulun ilk sınıflarında sınıftaki akademik çalışmalarda yetersiz kaldığı için fark edilmektedir. Bu çocuk- lar için genellikle üç tür yerleştirme seçeneği bulunmaktadır. Bunlar: a) kaynaştır- ma uygulamaları kapsamında genel eğitim sınıfına devam etme, gezici öğretmen ya da kaynak öğretmenin yardımı, b) özel eğitim sınıfına yerleştirilme ve bazı okul çalışmalarında genel eğitim sınıfına katılma ve c) tam zamanlı özel eğitim sınıfına yerleştirilmedir. Zihin yetersizliği olan çocuğun özellikleri ve mevcut olanaklar dikkate alınarak bu yaklaşımlardan hangisinin uygun olacağına karar verilmekte- dir (Eripek, 2005; MEB, 2015). Öğretilebilir olanlar: Zeka bölümleri 25-35 ve 50-55 arasında olan bireylerdir. Bu çocukların gelişimleri normal gelişen akranlarından önemli derecede farklılık göstermekte; bu nedenle de genellikle okul öncesi dönemlerde yetersizlikleri fark edilmektedir. Bu grubu tanımlamada kullanılan “öğretilebilir” terimi, bu gruptaki çocukların temel akademik becerilerde güçlük çektiklerini ancak, günlük hayatın gerektirdiği sosyal uyum, iletişim ve özbakım becerilerini öğrenebildiklerini gös- termektedir. Genellikle, orta derecede zihin yetersizliği olan başka bir ifade ile öğretilebi- lir düzeyde olan çocukların eğitim programlarında akademik konulara daha az yer verildiği görülmektedir. Bu çocukların eğitim programlarında daha çok sosyal çevreye uyum sağlamada gerekli olan becerilere ve işlevsel akademik becerilere ağırlık verilmektedir. Bu çocukların eğitimleri genellikle özel eğitim sınıfı, özel eğitim okulu ve korumalı iş yerlerinde sağlanmakta, bunun yanısıra çocuğa ken- di evinde ya da grup evlerinde de eğitim programları sunulabilmektedir (Eripek, 2005; MEB, 2015). Ağır ya da çok ağır derecede olanlar: Zeka bölümleri 35 ve daha altında olan bireyler bu grupta yer almaktadır. Bu çocukların yetersizlikleri doğuştan fark edi- lebilmektedir. Ağır ve çok ağır derecede zihin yetersizliği olan çocuklar ancak bazı basit özbakım becerilerini öğrenebilmekte, bu nedenle de yoğun desteğe gereksi- nim duymaktadırlar. Günümüzde, ağır ve çok ağır derecede zihin yetersizliği olan çocuklara gündüzlü ya da yatılı özel eğitim okullarında eğitim olanakları sağlanmaktadır. Bu gruptaki çocukların, uyum işlevlerindeki yetersizliklerinin bir sonucu olarak dü- şük düzeydeki işlevleri nedeniyle eğitim programlarında öz bakım, dil ve hareket becerilerine daha fazla yer verilmektedir (Eripek, 2005; MEB, 2015).  Zihin Yetersizliği: Tanım, Sınıflama, Yaygınlık ve Nedenler 13 Alanyazında AAMR’nin (1992), zihin yetersizliği tanımına ilişkin olarak za- man içerisinde yaptığı yeniden yorumlamalar ve değişiklikler sonucunda, psiko- lojik ve eğitsel sınıflamanın yanısıra, son yıllarda zihin yetersizliği olan bireylerin ihtiyaç duydukları destek türlerine göre de bir sınıflamaya gidildiği görülmektedir (Çifci-Tekinarslan, 2014; Eripek, 2005). Destek Türlerine Göre Sınıflama AAMR’nin 1992 ve 2002 yıllarında yaptığı tanımlarda zihin yetersizliği, birey- de var olan bir sınırlılık, bir yetersizlik olmaktan çıkarılarak, toplum içinde çeşitli desteklere ihtiyaç duyan bireylerin zihinsel olarak yetersiz oldukları vurgulanmış- tır. 2002 yılında yapılan tanım, bir önceki ile aynıdır, ancak son tanıma ek olarak, “bireyin sınırlılıklarının belirlenmesi, gereksinimi olan destek türlerini belirlemeye yöneliktir”, varsayımı eklenmiştir (Sucuoğlu, 2009). Bu bakış açısıyla bireylerin yeterli yönleri, yaşadıkları, öğrendikleri, yaptıkları, çalıştıkları ortamlar belirlen- miş ve bireylerin ne tür desteğe gereksinimleri olduğu tartışılmıştır. Buna göre, destek hizmetleri bireyin ihtiyacına ve zamana göre değişebilmektedir. Örneğin; orta ve ağır derecede zihin yetersizliği olan bireyler tüm alanlarda desteğe ihtiyaç duyabilirken, hafif derecede zihin yetersizliği olanlar sadece bir alanda desteğe ge- reksinim duyabilmektedir (AAIDD, 2010). Bu ihtiyaçlara cevap verebilmek ama- cıyla AAIDD, zihin yetersizliği olan bireylere verilecek desteğin türü ve miktarına göre yeni bir sınıflama sistemi önermiştir. Bu sınıflamaya göre, bireylere sunulan destekler dört alandan sağlanabilir: a) doğal destek (iş yeri veya okuldaki arkadaş- ların, komşuların, toplumun desteği), b) rastlantısal destek (bir eğlenceye katılma, bir yemeğe davet edilme), c) genel destek (toplu taşıma araçlarıyla verilen destek) ve d) özel destek (özel eğitim, mesleki rehabilitasyon gibi yetersizlik durumunda verilen destek). Zihin yetersizliği olan bireylerin gereksinim duyabilecekleri des- tek miktarı ise aralıklı, sınırlı, yoğun ve yaygın destek olmak üzere dört grupta toplanmıştır (Eripek, 2005). Aralıklı destek alanlar: Bu gruptaki bireylere ihtiyaç olduğunda destek sağlan- maktadır. Burada verilecek desteğin en önemli özelliği belli yaşam dönemlerini ve geçişleri kapsamasıdır. Bireyin destek gereksinimi; işini kaybetme, geçici bir sağlık sorunu gibi yaşamın geçiş dönemlerinde ortaya çıkmakta ve kısa süreli olmakta- dır. Sınırlı destek alanlar: Uzun ve yoğun bir destek almaktadırlar. Zaman sınırla- ması bulunmaktadır, ancak aralıklı destekten farklılık göstermektedir. Bu gruptaki bireylere, daha az personel ve ücret ile daha yoğun seviyede destek sağlanabilmek- tedir. 14 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Yoğun, geniş destek alanlar: İş ya da okul gibi toplumsal yaşama katılımın olduğu ortamlarda sürekli desteğe gereksinimleri bulunmaktadır. Bu gruptaki bi- reylere sağlanan desteğin zaman sınırı yoktur. Yaygın destek alanlar: Bu bireylerin sürekli, yüksek yoğunlukta yaşamın her alanında desteğe gereksinimi vardır. Bu destek türünde, diğer destek türlerine göre daha çok personele ihtiyaç duyulmaktadır ve bu destekler daha zorlayıcıdır. Ülkemizde halen, eğitim alanında MEB tarafından 2006 yılında yayınla- nan ve daha sonra 2009, 2010 ve 2012 yıllarında değişiklik yapılan Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde yer alan sınıflama kullanılmaktadır. Buna göre, zihin yetersizliği olan bireyler hafif, orta, ağır ve çok ağır düzeyde olmak üzere dört grupta toplanmaktadır (MEB, 2006). Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde (2006) yer alan sınıflama aşağıda verilmiştir. Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniyle özel eği- tim ile destek eğitim hizmetlerine sınırlı düzeyde ihtiyaç duyan bireylerdir. Orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek eğitim hizmetleri- ne yoğun şekilde ihtiyaç duyan bireylerdir. Ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki eksiklikleri nedeniyle öz bakım becerileri- nin öğretimi de dahil olmak üzere yaşam boyu süren, yaşamın her alanında tutarlı ve yoğun özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireylerdir. Çok ağır düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Bireyin zihinsel yetersizliği yanında başka yetersizlikleri bulunması nedeniyle öz bakım, günlük yaşam ve te- mel akademik becerileri kazanamaması nedeniyle yaşam boyu bakım ve gözetime ihtiyacı olan bireylerdir. DİKKAT Ülkemizde, zihin yetersizliği olan çocukların tanılanmasında, zeka bölümünü esas alan psikolojik sınıflama (hafif, orta, ağır ve çok ağır düzeyde) yaygın olarak kullanılmaktadır (MEB, 2006). Görüldüğü gibi, zihin yetersizliği farklı disiplinler tarafından farklı şekillerde tanımlanabilmekte ve tanımlardaki bu farklılıklar zihin yetersizliğinin sınıflanma- sına da yansımaktadır. Tıp ve psikoloji alanında daha çok yetersizliğin biyolojik  Zihin Yetersizliği: Tanım, Sınıflama, Yaygınlık ve Nedenler 15 nedenlerine vurgu yapılırken, eğitim alanında daha çok zihin yetersizliği olan bi- reyin güçlü yanlarına ve eğitim gereksinimlerine odaklanılmaktadır. Farklı disip- lin alanlarındaki çalışmalarda, yapılan tanımlama ve sınıflamadaki bu farklılıklar, zihin yetersizliğinin yaygınlık oranlarının belirlenmesinde de bazı farklılıklara yol açabilmektedir. Düşün ve Tartış Türkiye’de kullanılan sınıflama sisteminin avantaj ve dezavantajları- nın neler olabileceğini düşünüp tartışınız. ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN YAYGINLIĞI Alanyazında, zihin yetersizliği olan çocukların genel nüfus içindeki yaygınlık oranlarının belirlenmesine ilişkin bir çok araştırma yapılmıştır (Culatta, Tomp- kins ve Werts, 2003). Araştırma sonuçları sıralandığında, zihin yetersizliği olan çocukların genel nüfusa oranı, en düşük %0.5, en yüksek ise %23 olduğu görül- mektedir. Yaygınlık oranlarında ortaya çıkan bu farklılıklar, araştırmalarda be- nimsenen zihin yetersizliği tanımlarından ve tanılamada uygulanan yöntemlerin farklılığından kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte araştırma sonuçlarına göre ge- nellikle %3 gibi bir oran ortak olarak kabul edilmektedir. Başka bir ifade ile zihin yetersizliği gösteren çocuklar, normal gelişim gösteren akranlarının %97’sinden bilişsel işlevlerde geri kalmaktadırlar (Grossman, 1983). Bu yaygınlık değerinden (%3) hareketle ve psikolojik sınıflamaya göre yapılan gruplamada, zihin yeter- sizliği olanlar arasında hafif grupta yer alan bireyler %2.3, orta grupta yer alan bireyler %0.6 oranında görülmekte; %0.1 oranında ise ağır ve çok ağır düzeyde zi- hin yetersizliği olan bireyler yer almaktadır. Alanyazında eğitsel sınıflamaya göre, yaygınlık oranlarına bakıldığında ise; zihin yetersizliği olan bireylerin %89’unun “eğitilebilir” düzeyde, %6’sının “öğretilebilir” düzeyde, %3,5’inin “ağır” düzeyde ve %1,5’inin ise “çok ağır” düzeyde zihin yetersizliği olduğu, başka bir ifadeyle bu son grubun “bağımlı” düzeyde zihin yetersizliğine sahip olduğu kabul edilmektedir (MEB, 2015; Eripek, 2012). DİKKAT Bilişsel işlevler zihin yetersizliğini belirlemede önemli bir özelliktir. Zihin yetersizliği gösteren çocuklar, bilişsel işlevlerde normal gelişim gösteren akranlarının %97’sinden geri kalmaktadırlar. 16 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Zihin yetersizliğinin yaygınlık oranlarını etkileyebilen faktörler incelendiğin- de, cinsiyet açısından zihin yetersizliğine sahip erkek çocuklarının sayısının kız- lardan daha fazla olduğu görülmektedir. Eğitim düzeyi açısından bakıldığında ise, genellikle, hafif derecede zihin yetersizliğine sahip olan çocukların, okula başlaya- na kadar farkedilmedikleri, ancak okula başladıklarında özellikle akademik çalış- malardaki güçlüklerinin bir sonucu olarak yetersizlik durumlarının ortaya çıktığı görülmektedir. Bundan dolayı da okul çağı çocuklarında görülen zihin yetersizliği oranlarında da artış ortaya çıkmaktadır. Diğer etmenlerin yanısıra, zihin yetersiz- liğinin yaygınlık oranı, yaşanılan bölgeye (şehir-kırsal), sosyo-ekonomik düzeye, mevcut tutum, politika ve uygulamalara göre de değişkenlik gösterebilmektedir (MEB, 2015; Eripek, 2012). Farklı tanımlamalar ve farklı sınıflamaların bir yansıması olarak ortaya çıkan farklı yaygınlık oranları ışığında zihin yetersizliğinin nedenlerini belirlemek de ol- dukça güç görünmektedir. Alanyazında farklı çalışmalarla ortaya konulmuş olan, zihin yetersizliğinin nedenleri aşağıda ele alınmıştır. Düşün ve Tartış Türkiye’de zihin yetersizliği yaygınlığının dünya ortalamasından fark- lılaşıp farklılaşmayacağını düşünüp tartışınız. ZİHİN YETERSİZLİĞİNİN NEDENLERİ Zihin yetersizliğinin nedenlerinin bilinmesi bu yetersizliği önleme çalışma- ları açısından ve de zihin yetersizliği olan bireyler için alınacak tıbbi ve eğitsel ka- rarlar açısından büyük önem taşımaktadır. Ancak zihin yetersizliği tek bir nedene bağlı olmadığından, bireyin zihin yetersizliğinin nedenini ortaya çıkarmak çoğu zaman güç olmaktadır (MEB, 2015). Zihin yetersizliği oluşum zamanı açısından incelendiğinde doğum öncesi, doğum anı ve doğum sonrası nedenler olarak ele alınabilmekte ve yetersizliğin türü açısından da tıbbi, sosyal, davranışsal ve eğitsel özellikler gösterebilmektedir (Çifci-Tekinarslan, 2014). Alanyazında zihin yeter- sizliğinin nedenlerini belirlemeye yönelik çok sayıda önemli çalışma bulunmakta- dır. Bunlardan biri olan Grossman’ın 1983’teki tanılama çalışmalarını dikkate alan AAMR 1992 yılında yapmış olduğu gözden geçirme sonucunda, zihin yetersizli- ğinin nedenlerini dokuz grupta toplamıştır. Bu gruplama günümüzde halen yay- gın olarak kullanılmaktadır (Culatta, Tompkins ve Werts, 2003; Grossman, 1983; Horvath, Hoernicke ve Kallam, 1993). Aşağıda zihin yetersizliğinin nedenleri AAIDD’nin gruplaması çerçevesinde özetlenmiştir.  Zihin Yetersizliği: Tanım, Sınıflama, Yaygınlık ve Nedenler 17 1) Bulaşıcı hastalıklar ve zehirlenmeler: Gebelikte geçirilen kızamıkçık (ru- bella), frengi, menenjit, ensefalit (beyin iltihabı), AIDS ve toksoplazma gibi bulaşıcı hastalıklar bebekte zihin yetersizliğine neden olabilmekte- dir. Ayrıca gebelik sırasında annenin ilaç, alkol, sigara, LSD, eroin, mor- fin ve kokain gibi maddeleri kullanımı ile kurşun ve civa zehirlenmesi de bebekte zihin yetersizliğine yol açabilmektedir. Benzer şekilde, doğum sonrasında çocuğun geçirdiği menenjit, beyin iltihabı gibi hastalıklar ve zehirlenmeler beyinde çeşitli bozukluklara neden olabilmekte ve bundan dolayı da çocuğun zihinsel işlevlerinde çeşitli derecelerde yetersizlikler meydana gelebilmektedir. 2) Genetik bozukluklar ve kromozom anomalileri: Sağlıklı insanların hüc- relerinde 23 çift kromozom vardır. Bunlar insanın çeşitli özelliklerini belirleyen genleri taşımaktadır. Fakat radyasyon, ilaçlar, kimyasal mad- deler, virüsler, bağışıklık mekanizmasının bozulması, yaşlı yumurta ve sperm hücreleri gibi kalıtsal ya da çevresel etkenler sonucunda bazen kromozom yapılarında bozukluklar görülebilmektedir. Bu durumlar so- nucunda da bireylerde zihin yetersizliği görülebilmektedir. Bu grupta yer alan kromozom anomalileri içerisinde en sık rastlananı Down Sendro- mudur. Dünyaya gelen 600 çocuktan ortalama birinde Down Sendromu görülmektedir. Klinik olarak yeni doğan bebekte Down Sendromu tanısı koymak genellikle kolaydır, ancak kesin tanı kromozom analizi yapıldı- ğında ortaya çıkar. Zihin yetersizliği tanısı koyulan çocukların yaklaşık %5-6’sı Down Sendromlu çocuklardır. Down Sendromu, normalde 46 olması gereken kromozom sayısının 47 olduğu bir kromozom anomali- sidir. Down Sendromu olan çocuklarda tipik bir görünüm (küçük kafa, oval ve yassı yüz, düz burun köprüsü, gözlerin iris bölümünde açık renk benekler, büyük dil, geniş boyun, kısa, geniş, düz ve kare el ve ayaklar, tek avuç içi çizgisi, dik, ince ve düz saçlar, kısa boy, esneklikten yoksun deri gibi) göze çarpmaktadır. Down Sendromlu kişilerde genellikle kalp ve görme problemleri, sindirim sistemi hastalıkları, dil ve konuşma bo- zuklukları da görülebilmektedir. Ayrıca bazılarında işitme problemleri ve sağlık sorunları da olabilmektedir. Down Sendromunun nedenleri arasında erken yaşta gebelik ya da geç yaşta doğum dikkat çekmektedir. Genetik bozukluklar ise tek gen bozuklukları ve çok faktörlü bozukluk- lar olarak iki grupta ele alınabilmektedir. Tek gen bozukluklarında, bir kromozom anomalisi sadece tek bir geni etkilemektedir. Genellikle, hüc- relerin belirli kimyasallara dönüştürmek için gerekli olan proteinleri ve enzimleri üretmediği ya da bir yerden bir yere bu maddeleri taşıyama- dığı durumlarda ortaya çıkmaktadır. Tek gen bozukluklarının tanısı çok 18 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu kolay koyulmaktadır. Bu bozukluk baskın, çekinik ve cinsiyet/X ilişkili kalıtım yoluyla nesilden nesile geçmektedir. Baskın (dominant) kalıtım, anne ya da babadan birinin normal genlerden daha baskın olan ancak hatalı bir gene sahip olmasıdır. Her çocuğa bu hatalı genin taşınma ola- sılığı %50’dir. Tüberoz skleroz, Huntington hastalığı ve nörofibromatozis gibi otozomal bozukluklar buna birer örnektir. Çekinik (resesif) kalıtım, her iki ebeveynin de hatalı gene sahip olduğu durumlarda görülmekte- dir. Bu ebeveynler taşıyıcı konumundadır ve yeni doğan bebek her iki- sinden de çekinik genin birer kopyasını aldığından bu bozukluk ortaya çıkmaktadır. Bu durumda bebeğin hatalı genin iki kopyasını da alması ve genetik bozukluğun ortaya çıkması olasılığı %25, taşıyıcı olma olasığı %50 ve hatasız gene sahip olma olasılığı %25 olmaktadır. Fenilketonüri, galaktosemi, Tay-Sachs hastalığı ve Rett Sendromu bu grupta yer alan hastalıklardan bazılarıdır. Cinsiyet/X ilişkili kalıtım, annede bulunan hatalı genin X cinsiyet kromozomu ile çocuğa taşınmasıdır. Kız çocuk- ları genelde bu bozukluktan etkilenmeden taşırken, erkek çocuklarının %50’si hatalı genden etkilenmektedir. Frajil X Sendromu, hemofili, Duc- henne kas distrofisi ve X ilişkili zihin yetersizliği bu bozukluğun en bili- nen örnekleridir. Çok faktörlü bozukluklar, çevresel faktörlerle birleşe- rek farklı kromozomlar üzerindeki bir ya da daha fazla genin normal dışı kalıtım örüntülerine yol açmasıdır. Yarık damak/yarık dudak, nöral tüp defektleri (spina bifada gibi) ve kalp defektleri bu grupta yer almaktadır. Çok faktörlü bozukların ortaya çıkmasında çevresel faktörlerin önemli bir rolü vardır (Ayrıntılı bilgi için bkz. Bakkaloğlu, 2010; Culatta, Tomp- kins ve Werts, 2003). 3) Metabolizma ve beslenme bozuklukları: Metabolizma, dışardan alınan besin maddelerinin vücutta belirli bir biçim ve sıra içerisinde birtakım işlemlerle değişikliklere uğramasıdır. Bu süreç çeşitli nedenlerle sağlıklı olarak işlemediğinde ortaya çıkan zehirli maddeler, organizmanın bütü- nünün gelişimini dolayısıyla beynin gelişimini de engellemektedir. En sık rastlanan metabolizma hastalıkları fenilketonüri, galaktozemi ve en- dokrin bozuklukları ile akraba evliliklerinde görülen genetik metaboliz- ma hastalıklarıdır. Aynı şekilde gebelikte annenin yetersiz beslenmesi ya da doğan bebeğin yeterince beslenememesi de beynin gelişimini olum- suz yönde etkileyebilmektedir. 4) Doğum öncesi bilinmeyen nedenler: Doğum öncesinde ve sonrasında bi- linmeyen bazı nedenler zihin yetersizliğine neden olabilmektedir. Bun- ların başında hidrosefali ve mikrosefali gibi, kafatasının gelişimindeki anormallikler ve diğer beyin hasarları gelmektedir.  Zihin Yetersizliği: Tanım, Sınıflama, Yaygınlık ve Nedenler 19 5) Gebelik bozuklukları: Düşük doğum ağırlığı, erken (prematüre) ya da geç doğum gibi gebelik bozuklukları zihin yetersizliği için risk faktörleridir. Düşük doğum ağırlığı, bebeğin doğumda 2500 gramdan daha düşük kilo ile doğmasıdır. Erken doğum bebeğin 37. haftadan önce doğmasıdır. Geç doğum ise genellikle normal gebelik süresinin (40 hafta) yedi gün son- rası olarak kabul edilmektedir. Her durumda normal gebelik süresinden sapmanın derecesi arttıkça bebeğin zihin yetersizliğine ek olarak başka yetersizlikler gösterme riski de artmaktadır. 6) Yaralanmalar ve fiziksel etkiler: Anne karnındaki ya da yeni doğmuş bir bebeğin beyin yapısı, travma ve fiziksel etkilere açıktır. Çocuk doğma- dan önce, doğum esnasında ve doğum sonrasında meydana gelen hasar- lar (örneğin, kordon dolanması sonucu beyne yeterli oksijen gitmemesi gibi) yanında, doğum esnasında veya doğum sonrasında röntgen ışınla- rına maruz kalma ya da küçük yaşta çocuk istismarı veya ihmali nede- niyle (dayak, düşme, çarpma, trafik kazaları gibi) meydana gelen fiziksel hasarlar da, çocukta zihin yetersizliğine neden olabilmektedir. 7) Kaba beyin hastalıkları: Beyinde travma ya da hasara neden olan, bunun sonucu olarak zihin yetersizliği durumunu yaratan ur (tümör) veya tü- beroskleroz ve nörofibromatozis gibi diğer hastalıkları içermektedir. Bu hastalıkların meydana gelmesinde bazen kalıtım, bazen de çevre etkili olmaktadır. 8) Ruhsal bozukluklar: Yapılan araştırmalar, ruhsal bozukluk ile zeka düzeyi arasında anlamlı bir ilişkiye işaret etmemekle birlikte, bazı durumlarda ruhsal bozukluğa temel oluşturan sinirsel bozukluklar doğrudan zihin yetersizliğine yol açabilmektedir. Örneğin, çocukluk döneminde yaşanan ağır ruhsal problemler (çocukluk şizofrenisi gibi) zihin yetersizliğine ne- den olabilmektedir. 9) Çevresel etmenler: Zihin yetersizliği bazen başka herhangi bir nedene bağlı olmaksızın sadece olumsuz çevresel koşulların sonucu olarak da ortaya çıkabilmektedir. Örneğin, hafif derecede zihin yetersizliğinin nedeni genellikle tam olarak bilinememekte ve bu gruptaki bireylerin yaşamlarının erken döneminden itibaren içinde bulundukları zayıf/ye- tersiz sosyal ve kültürel çevrenin zihin yetersizliğine neden olduğuna inanılmaktadır. DİKKAT Oluşum zamanına göre doğum öncesinde, doğum anında veya doğum sonrasında ortaya çıkabilen zihin yetersizliği, türü açısından da tıbbi, sosyal, davranışsal ve eğitsel özellikler gösterebilmektedir. 20 Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu Zihin yetersizliğinin oluşumunu etkileyen etmenleri belirlemenin yanısıra bu etmenlere yönelik önleme çalışmaları da önemlidir. Alanyazında zihin yeter- sizliğini önlemeye yönelik üç düzeyden oluşan bir önleme süreci önerilmektedir (ASBP, 2014; Bakkaloğlu, 2010). Birinci düzey önlemede olası bir zihin engeline yol açabilecek durumların henüz ortaya çıkmadan önlenmesi söz konusudur. Örneğin, annenin hamileliği sırasında alkol, sigara vb. kullanmaması ve zehirli maddelerden uzak durması gibi. Ayrıca, hamilelikte anne adayının protein-kalori açısından dengeli beslenmesi ve yeterince folik asit, A vitamini alması ya da iyot, demir gibi mineraller alması hem sağlıklı bir gebelik süreci için hem de bebeğin gelişimi için çok önemlidir. Benzer şekilde doğum öncesinde bebeğin (fetüsün) merkezi sinir sistemine zarar vererek gelişimini etkileyen ve doğuştan anomalilere sebep olan TORC enfeksiyonlarını önlemede erken tanı, doğum öncesi tedavi ve aşılama önemli bir yer tutmaktadır. Bunun yanı sıra ciddi sağlık sorunlarına hatta bebek ölümlerine dahi neden olabilen Rh uyuşmazlığının da erken tanısı ve te- davisi mümkündür. İkinci düzey önleme hali hazırda var olan bir durumun zihin yetersizliğine yol açmasının engellenmesidir. Örneğin, fenülketonirili bir bebeğin uygun diyet alması, genetik yapısındaki sorunu çözmez ancak zihin yetersizliğinin oluşumunu önleyebilir. Üçüncü düzey önleme ise zihin yetersizliğini en alt seviye- ye çekebilmek ve yetersizliğe neden olan durumların yarattığı ikincil etkileri (yeni oluşacak travma ve yaralanmalardan kaçınma, toksik etkiyi azaltma, risk grubun- daki çocuklara erken eğitim sunma gibi) önlemek için yapılan çalışmalardır. Erken çocukluk döneminde zihin yetersizliğine yol açan faktörler Kaynağa Git hakkında daha fazla bilgi almak için ilgili kaynağa bakınız. Bakka- loğlu, H., 2010. Erken çocukluk döneminde gelişimi etkileyen faktör- ler. İ. H. Diken (Ed.), Erken çocukluk eğitimi (ss. 209-246). Ankara: Pegem Akademi. Düşün ve Tartış Zihin yetersizliğinin nedenlerinin neler olduğunu ve ne gibi önleme ça- lışmaları yapılabileceğini düşünüp tartışınız. Sonuç olarak, yukarıda açıklanan zihin yetersizliği oluşumunu etkileyen bi- yolojik ve çevresel etmenleri ortadan kaldırmak ya da etkilerini en aza indirmek için yapılabilecek önleyici çalışmalar da bulunmaktadır. Genetik danışmanlık, gen terapisi, psikoterapi, aşılama, beslenme ve anne-çocuk eğitimi bunlardan bazıla- rıdır. Günümüzde, önleme çalışmaları kapsamında gelişimi risk altında olan be-  Zihin Yetersizliği: Tanım, Sınıflama, Yaygınlık ve Nedenler 21 beklere ve çocuklara yönelik erken müdahale hizmetleri yanında zihin yetersizliği olan çocukların eğitimine yönelik öğretmen ve anne-baba eğitimleri de oldukça hız kazanmıştır. Önemli Noktalar (Dikkat) Akıl yürütme, soyut düşünme ve zihinsel işlemlerde güçlükleri olan zihin yetersizliği olan çocuklar özellikle bilişsel becerilerde akranlarını geriden takip etmektedirler. Bilişsel beceriler, uyumsal davranışlar ve yetersizliğin ortaya çıktığı yaş zi- hin yetersizliğini belirlemede