Zihin Yetersizliğinde Eğitim-Öğretim Süreci PDF

Zihin Yetersizliğinde Eğitim-Öğretim Süreci Dr. Çiğdem Tıkıroğlu ▪ Kitabınızın 4. Bölümünü okuyunuz. Gündem ▪ Eğitim Programları ▪ Hizmet Sunma Modelleri Eğitim Programları Zihin yetersizliği (ZY) olan bireylerin eğitsel gereksinimleri içinde bulundukları gelişim dönemlerine göre farklılaştığ...

Zihin Yetersizliğinde Eğitim-Öğretim Süreci Dr. Çiğdem Tıkıroğlu ▪ Kitabınızın 4. Bölümünü okuyunuz. Gündem ▪ Eğitim Programları ▪ Hizmet Sunma Modelleri Eğitim Programları Zihin yetersizliği (ZY) olan bireylerin eğitsel gereksinimleri içinde bulundukları gelişim dönemlerine göre farklılaştığı için eğitim programlarını gelişim dönemlerine göre 3 başlık altında inceleyebiliriz: 1. Erken çocukluk 2. Okul çağı 3. Yetişkinlik Erken Çocuklukta Özel Eğitim (EÇÖZE) ▪ 0-8 yaş arasındaki gelişimsel yetersizliği ve geriliği olan ya da risk altındaki bebek/çocuklar ile onların ailelerine sağlanan hizmetlerdir. EÇÖZE Hizmetlerinin Önemi ▪ Gelişimsel geriliği, yetersizliği ya da riski olan çocuklara müdahale edilmesi risk ve yetersizliğin çocuğun gelişimine etkilerini en aza indirgemektedir. ▪ Erken çocuklukta yaşanan olumlu deneyimler, çocuğun gelecekteki yaşantısında kullanacağı birçok becerinin temellerini atmaktadır. ▪ Erken dönemlerde çocuğa ve aileye verilen destek, gelecekte ortaya çıkabilecek yetersizlikleri önleyebilmektedir. EÇÖZE a) 0-3 yaş- Erken Müdahale b) 3-6 yaş- Okulöncesi Özel Eğitim c) 6-8 yaş- İlköğretim 1. kademe Özel Eğitim a) Erken Müdahale (Erken Eğitim, Early Intervention) ▪ 0-3 yaş arasında gelişimsel geriliği, yetersizliği olan veya risk altında bulunan çocuklar ve ailelerine yönelik müdahaleler ▪ Evlerde veya ailenin bulunduğu ortamlarda, nadiren kurumlarda Erken Müdahalenin Aileye Yönelik Amaçları 1. Aileleri çocukların gelişimsel gereksinimleri konusunda bilgilendirmek, desteklemek, güçlendirmek 2. Anne-babaların çocukların gelişimlerini desteklemeleri konusunda özgüvenlerini geliştirmek 3. Aile üyelerinin yeterlik duygularını cesaretlendirerek aile içi etkileşimleri desteklemek Erken Müdahalenin Çocuğa Yönelik Çıktıları ▪ Tüm gelişim alanlarında gelişimi destekleniyor. ▪ Sosyal ortamlara bağımsız bir şekilde katılımını sağlıyor. ▪ Edindiği becerileri genellemesine imkan tanıyor. ▪ Gelecekte ortaya çıkabilecek problemleri önlüyor. ▪ Ailenin olumlu bakış açısının çocuğa da katkıları oluyor. Türkiye ▪ Ülkemizde yürürlükte olan yasa ve yönetmeliklerde erken müdahale hizmetlerinin sağlanması güvence altına alınmıştır. ▪ Yasal mevzuatın uygulanması ve denetlenmesinde ise sınırlılıklar vardır. Sınırlılıklar a) Yetersizlikleri erken dönemde belirleyemiyoruz. b) Evde sağlanan erken müdahale hizmetleri yönetmeliklerde yer almasına rağmen uygulamaya henüz geçildi. c) Yönetmeliklerde EÇÖZE merkezleri açılması ile ilgili maddeler var ancak bu merkezler çok sınırlı sayıda ve sınırlı imkanlarla (personel, araç-gereç, program vb.) donatılmış d) Sınırlı sayıda Erken Eğitim Programı bulunmakta. Bu programlar ülke geneline yaygınlaşmamış durumda Ülkemizdeki Erken Müdahale (Erken Eğitim) Programları 1. Portage Erken Çocukluk Dönemi Eğitim Programı (0-6 yaş) 2. Etkileşim Temelli Erken Çocuklukta Müdahale Programı (ETEÇOM) 3. Küçük Adımlar Erken Eğitim Programı (0-4 yaş) Portage Programı ▪ Ailelerin kendi ev ortamlarında, uzmanların desteğiyle uyguladıkları Türkiye’de uygulanan ilk erken eğitim programıdır. ▪ Çocuğa ve aileye bu programı uygulayacak olan kişinin sertifika alması gerekir. ▪ İçeriği, gelişim alanlarına yönelik hedef becerilere ilişkin etkinlik kartlarından oluşur. ▪ Tüm öğretim uygulamaları evde yapılır. ▪ Her ailenin bir öğretmeni vardır. ▪ Öğretmen ailelere; amaç belirlemeyi, hangi öğretim yöntemlerini nasıl kullanacaklarını, davranış kontrolünü öğretir. ▪ Öğretmen aileyi haftada bir kez ziyaret eder. ▪ Her hafta uyarım, öz bakım, büyük kas, küçük kas, toplumsallaşma, bilişsel ve dil gibi gelişim alanlarındaki becerilerden üç tane hedef davranış seçilir. ▪ Öğretim öncesinde öğretmen ailenin bu üç beceriyi nasıl öğreteceğini gösterir ve programdaki etkinlik kartlarını verir. ▪ Aile bir hafta boyunca etkinlik kartları yoluyla ilgili becerileri çocuğuna çalıştırır. ▪ Bir hafta sonra öğretmen tekrar ziyarete gelir; becerilerin ne düzeyde edinildiğini ve gelecek hafta hangi amaçların çalışılacağını belirler. ▪ 0-4 yaş arasındaki gelişimsel geriliği olan çocuklara ve onların anne- babalarına yönelik hazırlanmış bir erken eğitim programıdır. ▪ Avustralya’da hazırlanmış, Türk çocukları için uygun hale getirilmiştir. ▪ Eğitsel bir programdır. ▪ Normal gelişim becerilerini öğretir. ▪ Gelişimsel beceriler küçük adımlarla öğretilir. İstendiğinde daha küçük parçalara da ayrılabilir. ▪ Öğretim başlamadan önce, çocuğun tam olarak neleri yapabildiğini belirlediğimiz (performans alma) için, bir sonraki aşamada neleri öğrenebileceğini belirleme fırsatımız olur. ▪ Her çocuğun bireysel bir programı vardır. 8 kitaptan oluşur: ▪ İlk iki kitap programı tanıtmakta ve nasıl uygulanacağını anlatmaktadır. ▪ 8. kitap programda yer alan tüm amaçların bir kontrol listesidir. ▪ Diğer kitaplar ise tüm gelişim alanlarına yönelik olan programın içeriğini oluşturur. Aşağıdaki becerilerin her biri için bir kitap hazırlanmıştır. ▪ İletişim becerileri, ▪ Büyük kas becerileri, ▪ Küçük kas becerileri ▪ Alıcı dil becerileri ▪ Kişisel ve toplumsal beceriler Her kitapta; ▪ hedef beceri, ▪ hedef becerinin nasıl değerlendirileceği, ▪ kullanılacak araç- gereçler, ▪ kullanılacak öğretim yöntemleri, ▪ becerinin nasıl öğretileceği, ▪ oyun zamanında ve ev içi etkinliklerinde bu becerinin nasıl kullanılabileceği, ▪ bu beceriyi edindiğinde çocuğun hatırlaması ve genişletmesi için ne gibi etkinlikler yapılacağına yer verilmiştir.  ETEÇOM ▪ ABD’de 2006 yılında geliştirilen bir programın Türkçe’ ye uyarlanmasıyla geliştirilmiştir. ▪ Birincil bakıcının (ebeveyn ya da uzman/eğitimci) çocuğu ile etkileşiminin niteliğini geliştirmeye ve dolayısı ile çocuğun gelişimini (bilişsel, sosyal-duygusal ve iletişim) desteklemeyi hedeflemektedir. Kimlere uygulanabilir? ▪ Down Sendromu, ▪ Otizm, ▪ Serebral Palsi, ▪ Zihinsel Yetersizlik, ▪ Gecikmiş Dil ve Konuşma, ▪ Nedeni belli olmayan gelişimsel gerilik, ▪ Prematüre/Düşük Doğum Ağırlığı gibi farklı durumları olan çocuklar ve ebeveynleri üzerinde etkilidir. ETEÇOM nasıl uygulanır? ▪ Oldukça sistematik, takibi ve uygulaması kolay bir programdır. ▪ Programı uygulamak için sertifikasını almak gerekir. ▪ Eğitimci ister kendisi çocuk ile uygulayabilir isterse çocuğun birincil bakıcısı ile birlikte uygulayabilir. ▪ Ev ya da kurum merkezli bir erken müdahale programıdır.  ETEÇOM programı neleri kapsar? ▪ Uzman/eğitimci ya da ebeveynin Örnek: çocuğuyla etkileşim kurma (etkileşimsel) Gelişim Alanı: BİLİŞSEL davranışlarını geliştirerek, çocuğun bilişsel, iletişim ve sosyal duygusal Temel Davranış: B-1. Sosyal Oyun: Çocuğun başkalarıyla karşılıklı gelişim alanlarında 16 temel davranışı şekilde oyun oynayabilme becerisinin desteklenmesi ve arttırılması, kazanmasını amaçlar. ETEÇOM Stratejileri: ▪ Bu davranışları kazandırmaya yönelik 66 113. Çocuğun dünyasına girme öğretim stratejisi ebeveyne/uzmana/eğitimciye öğretilir. 114. Etkinliğe katılmak için çocuğunuzun yaptıklarının aynısını yapma ("ayna tutma”) ve paralel oyun oynama ▪ Haftada 1-2, 1-1.30 saatlik oturumlar 121. Sıra alma ve bekleme şeklinde düzenlenir. 131. Oyuncak olmadan yüz-yüze oyunlar oynama ▪ Her oturumda 1-2 strateji çalışılır. 312. Çocuğun davranışlarını ve iletişimini taklit etme ▪ Yaklaşık 6 ay içerisinde programdaki 412. Beklenti içinde bekleme stratejiler tamamlanır ve programda belirtildiği gibi uygulandığında çocuğun 421. Oyun arkadaşı gibi davranma gelişimde anlamlı gelişmeler gözlenebilir. b) Okulöncesi Özel Eğitim ▪ 3-6 yaş gelişimsel geriliği ya da tanılanmış yetersizliği bulunan çocuklara verilen özel eğitim hizmetleri ve ilişkili (ek) hizmetlerdir. ▪ Çoğunlukla kurumlarda verilmektedir. ▪ Ailenin rolü erken çocukluğa kıyasla azalsa da (eğitim planı hazırlama, değerlendirme aşamalarında) hala fazladır. Okulöncesi özel eğitiminde amaçlarımız ▪ Genel amacımız çocuğu anasınıfına ve ilkokul 1. sınıfa hazırlamaktır. Özel amaçlarımız: - Çocuğun bilişsel, motor, duyuşsal, iletişim ve uyumsal davranışlarını destekleyerek onu okul yaşamına hazırlamak - Akademik becerilere hazırlamak (pre-academic) - Sosyal yeterliği geliştirmek - Bağımsız yaşama becerileri kazandırarak okul ve toplum yaşamına katılımını artırmak - Yetersizliği önlemek veya etkilerini en aza indirgemek Ülkemizde ▪ Çocuk herhangi bir yetersizlik tanısı almışsa okulöncesi eğitim zorunludur. ▪ Çocuğun 78 aya kadar okulöncesi eğitime devam etme hakkı vardır. ▪ Çocuk veya aile kuruma gelemiyorsa evde eğitim verilebiliyor (?) ▪ Okulöncesi Özel Eğitim Hizmetleri üniversitelerin uygulama birimleri ve sivil toplum kuruluşlarının yürüttüğü projeler kapsamında da verilmektedir. Ör; AÇEV kapsamında yürütülen projelerde çocuğa ve aileye yönelik destek programları mevcuttur. Okul Çağı Özel Eğitimi İlköğretim dönemi Ortaöğretim dönemi Yetişkinlik dönemi İlköğretim Dönemi ▪ İlkokul ve ortaokul yıllarını kapsar. ▪ Birey RAM tarafından kaynaştırma ya da özel eğitim ilkokul- ortaokullarına yerleştirilir. ▪ Kaynaştırmada ise; ilkokul ve ortaokul müfredatını takip eder. ▪ Özel eğitim okulunda ise özel eğitim programlarını takip eder. Özel Eğitim Programlarının İçeriği Akademik program (okuma- yazma, matematik) İşlevsel program (bağımsız yaşam becerileri) Heward, 2013 Ortaöğretim dönemi ▪ Kaynaştırma ya da özel eğitim okulları ▪ Amaç, yetişkinlik dönemine hazırlamak ve toplumsal yaşama katılımı sağlamak ▪ Hafif düzeydeki bireyler Mesleki Eğitim Merkezi Programına yönlendiriliyor (9-12. sınıf)- meslek elemanı yetiştirmeye yönelik Yetişkinlik dönemi ▪ Bağımsız yaşam becerileri, çalışma becerileri, toplumsal yaşama katılım becerilerine odaklanılır. ▪ Geçiş dönemlerinin bu yaşlara kadar planlanması gerekir ▪ Geçiş dönemleri bireyin yaşamında çok büyük değişikliklerin olduğu dönemlerdir. Bu dönemlerde uyum sağlamayı kolaylaştırmak için destek gereklidir. ▪ Bir programdan diğerine geçme (personel, ortam, beklentiler değişiyor) Geçiş dönemleri- Bireyselleştirilmiş Geçiş Planı 1. Sağlıkla ilgili ve biyolojik değişimlerden kaynaklı (büyüme, hastalanma, hastaneye yatma) 2. Sosyal değişimler (birlikte yaşanan kişilerin değişmesi, çocuk esirgeme kurumuna gitme vb) 3. Kurumsal değişimler (okula başlama, okulu bitirme, işe başlama, işten ayrılma, emekli olma) 4. Demografik değişimler (taşınma, boşanma, evlenme vb)  Bağımsız yaşam becerileri Toplumsal yaşam İş ve meslek becerileri becerileri Toplumsallaşma ile ilgili beceriler Kendini yönetme Boş zaman İşle ilgili (sosyal etkileşim, becerileri becerileri hizmetler arkadaşlık) İşe yerleştirme programları 1. Korumalı işyeri- Ayrıştırılmış ortamda işle ilgili eğitim alırlar, ayrıştırılmış ortamda çalışırlar. a) Toplumdan uzaklaştırıyoruz b) Aynı işe düşük ücret c) Normal bir iş yerine yerleştirilme olasılığı düşüyor 2. Destekli istihdam- Önce işe yerleştirilir, sonra o işe uygun eğitim verilir. Eğitim sonrası aralıklı olarak izlenir. Kalıcılık sağlanır. 3. Kişisel istihdam- Birey ya da grup kendi işini kurarak hizmet veya ürün üretir. ZY olan bireylere hizmet sunma modelleri Erken çocukluk döneminde Okul çağında  Erken Çocukluk Döneminde Özel Eğitim Hizmetleri Okulöncesi dönemde olan, uzman ekibin desteğine Riskli doğan bebekler ve annelerine doktor, gereksinim duyan, akran hemşire, diyetisyen, psikolog, sosyal hizmet modellerine gereksinim duyan, uzmanı Kurum birincil bakıcıları eğitime Hastane (merkez) katılamayacak durumda olan temelli temelli çocuklar için uygun Ev Uzmanlar evde çocuğun ve ailenin gereksinimlerini karşılar. Erken çocukluk döneminde hizmet sunma modelleri  Erken Çocukluk Döneminde Özel Eğitim Hizmetleri Sunulurken Kullanılan Modeller A. Eve dayalı erken eğitim hizmeti sunma modeli B. Kuruma dayalı erken eğitim hizmeti sunma modeli C. Ev ve kuruma dayalı erken eğitim hizmeti sunma modeli Hizmetin nerede verileceği çocuğun yaşına, yetersizliğine, aile ve çocuğun gereksinimlerine bağlıdır. A. Eve dayalı model ▪ Tüm özel eğitim hizmetleri çocuğun ve ailenin evinde verilir. ▪ Çocukların eğitimine aile katılımını artırmak amaçlanır. ▪ Ailenin gereksinimleri kendi ev ortamlarında belirlenir. ▪ Aileyle birlikte planlama yapılır. ▪ Çocuğun gereksinimleri kendi ortamında karşılanır. ▪ Aileye bilgi ve beceri kazandırılır.  Eve dayalı model Olumlu yönleri Olumsuz yönleri ▪ Ev çocuğun doğal ortamıdır, aile bireyleri çocuğun ilk öğretmenleridir. ▪ Ailenin çalışmasını gerektirir, ▪ Çocuğun büyüme/ gelişmesinde rol oynayan diğer aile üyeleri ile yakın ilişki aileye ek bir yük getirir. kurulabilir. ▪ Akranlarla etkileşim kurma ▪ Evdeki eşyalar, öğrenme etkinlikleri için daha doğal ve elverişlidir. fırsatları evde daha sınırlıdır. ▪ Eğitime katılmak aile üyelerinin olumsuz duygulardan uzaklaşmasına yarar. ▪ Uzmanın ailelere ulaşması Onları bilmedikleri- kaygı duydukları bir ortama girmek durumundan kurtarır. için sürekli yolculuk yapması gerekir. Bu da zaman ▪ Çocuğun kurumda eğitim almasına göre daha ekonomik ve zahmetsizdir. kaybıdır. ▪ Çocuğun kronik bir hastalığı olduğunda ya da dışarı çıktığında enfeksiyon kapma ▪ Uzman evde bulunduğu kısa riski olduğunda kullanılabilir. zaman diliminde kurumdaki ▪ Ailenin evi kuruma çok uzak bir bölgede ise çocukla beraber sürekli kuruma kadar yoğun gözlemler yapamaz. gelmesini gerektirmez. B. Kuruma dayalı model ▪ Tüm özel eğitim çalışmaları ailenin kuruma gelmesiyle kurumda (okul, rehabilitasyon merkezi, hastane vb) yürütülür.  Olumlu yönleri Olumsuz yönleri ▪ Çocuğa farklı hizmetleri veren uygulamacılar aynı kurum içinde daha kolay işbirliği yapabilirler. ▪ Ortamı düzenlemek daha kolaydır. ▪ Çocuğa ve aileye sunulacak ▪ Tıbbi tedavisi nedeniyle bir kurumda kalan hizmet daha zor çocuklar ve ailelerine uygundur. bireyselleştirilir. ▪ Kurumda, çocuğun her alanda (eğitsel, tıbbi) gereksinimlerini karşılayacak düzenlemeler yapılmıştır. ▪ Çocuğa yabancı bir ortamda ▪ Kurumdaki çocuklar arasında akran ilişkisi ve verilmektedir. sosyal etkileşim sağlanabilir. ▪ Uzmanın sürekli yolculuk yapmasına gerek ▪ Ailenin kuruma gelmesini kalmaz. veya çocuğunu getirmesini ▪ Uzman daha çok çocuğu daha yoğun bir şekilde gözleme fırsatına sahiptir. gerektirmektedir. ▪ Daha çok çocuğa hizmet götürülebilir. C. Ev ve kuruma dayalı model ▪ Zaman zaman uzman eve, zaman zaman da ailenin kuruma gelmesiyle yürütülür. ▪ Böylece, çocuk hem akranlarıyla etkileşim fırsatı bulur hem de kurumda verilen eğitimin evde sürdürülerek genellenmesi sağlanmış olur. Okul çağında hizmet sunma modelleri Gündüzlü ve yatılı özel eğitim okulları Özel eğitim sınıfları Genel eğitim sınıfları ZY Olan Bireyler Genel Eğitim Sınıflarında Kaynaştırma Yoluyla Eğitim Almakta Sınıf içinde verilen Sınıf dışında verilen destek eğitim hizmetleri destek eğitim hizmetleri Danışman destekli genel eğitim sınıfı Kaynak oda Özel eğitim öğretmeni destekli genel eğitim sınıfı Gezici özel eğitim Yardımcı öğretmen öğretmeni destekli genel eğitim sınıfı Özel eğitim sınıfları ▪ Genel eğitim okullarında yetersizliği olan çocuklar için açılmış özel sınıflar ▪ Aynı tür yetersizliği olan 10 çocuk için bir sınıf açılır ▪ Genel eğitim müfredatına dayalı BEP, özel eğitim müfredatı ile destek olunabilir ▪ Akran etkileşimi (?) a) Yarı zamanlı özel eğitim sınıfı (belli derslerde genel eğitim sınıfında) b) Tam zamanlı özel eğitim sınıfı (yalnızca teneffüste akranları ile bir arada) Özel Eğitim Okulları ▪ Okuldaki tüm öğrenciler özel gereksinimlidir. ▪ Zihin yetersizliği olan bireyler için geliştirilen özel eğitim programı uygulanır. ▪ Gündüzlü veya yatılı olabilir. ▪ Normal gelişim gösteren akranlarla etkileşim fırsatı yoktur. ▪ Özel Eğitim İlkokulları (hafif düzey), Özel Eğitim Ortaokulları (hafif düzey), Mesleki Eğitim Merkezleri (hafif düzey-lise düzeyi), Özel Eğitim Uygulama Merkezleri (orta ve ağır düzey-ilkokul-ortaokul-lise)