Wstęp do Prawoznawstwa PDF

WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA Gałęzie prawa- oznacza zbiór norm, które regulują określoną sferę stosunków społecznych oraz wytwarzają typowe dla tych stosunków instytucje prawne Kryteria podziału prawa na gałęzie 1. charakter stosunków społecznych, jakie prawo reguluje (przedmiot regulacji); 2. podmiot re...

WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA Gałęzie prawa- oznacza zbiór norm, które regulują określoną sferę stosunków społecznych oraz wytwarzają typowe dla tych stosunków instytucje prawne Kryteria podziału prawa na gałęzie 1. charakter stosunków społecznych, jakie prawo reguluje (przedmiot regulacji); 2. podmiot regulacji, czyli kogo prawo dotyczy; 3. zakres terytorialny regulacji – prawo miejscowe, prawo o zasięgu ogólnopaństwowym (w USA prawo federalne i prawo poszczególnych stanów); 4. metoda regulacji – modelowe metody regulacji stosunków społecznych to metoda prawno cywilną, prawno administracyjna i prawnokarna Prawo cywilne - To podstawowa gałąź prawa prywatnego, ukształtowana pod wpływem tradycji prawa rzymskiego. - Reguluje na zasadzie równorzędności podmiotów stosunki majątkowe i niemajątkowe. - Chroni dobra osobiste – zdrowie, cześć, dobre imię, twórczość artystyczną - Podstawowe zasady prawa cywilnego: równość stron, ochrona własności, zasada swobody umów, ochrona działających w dobrej wierze, ochrona praw nabytych i ochrona dóbr osobistych, zasada wykonywania praw podmiotowych z uwzględnieniem społeczno-gospodarczego przeznaczenia i zasad współżycia społecznego Prawo rodzinne - Reguluje stosunki: małżeńskie, między rodzicami a dziećmi, kwestie przysposobienia (adopcji). Prawo handlowe - Gałąź prawa prywatnego, wyrosła z cywilnego prawa gospodarczego, regulująca profesjonalne stosunki handlowe. Prawo pracy - To gałąź prawa, która obejmuje regulacje stosunku pracy zawieranego przez pracodawcę z pracownikiem; - Główne zasady prawa pracy: wolność pracy, równe traktowanie pracowników, godziwe wynagrodzenie, możliwość zrzeszania się w związki zawodowe Prawo karne 8 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA - To zespół przepisów, które regulują kwestie odpowiedzialności karnej za czyny zabronione i stosowanie sankcji przez państwo. Podstawowe zasady prawa karnego materialnego: 1. Zasada praworządności, czyli dyrektywa ścisłego przestrzegania nakazów prawa, działania organów państwa na podstawie prawa. 2. Zasada humanitaryzmu, czyli uznanie że prawo karne nie może prowadzić do naruszenia godności człowieka, zakazane jest nieludzkie i poniżające traktowanie. 3. Zasada sądowego wymiaru kary sprawiedliwej. 4. Zasada in dubio pro reo, czyli nakaz interpretowania niedających się usunąć wątpliwości na korzyść oskarżonego. Inne gałęzie prawa: - Prawo konstytucyjne - Prawo administracyjne - Prawo międzynarodowe publiczne - Prawo prywatne międzynarodowe - Prawo europejskie – nie zalicza się go ani do prawa wewnątrzkrajowego ani do międzynarodowego. Prawo unijne obejmuje prawo pierwotne i prawo wtórne. Instytucje prawne - To zespół powiązanych ze sobą norm prawnych, często opartych na wspólnej zasadzie prawnej, które regulują jakiś ważny stosunek prawny typowy dla danej gałęzi prawa. - Przykład instytucji prawnych: związek małżeński, spadkobranie, własność, hipoteka, zawieszenie wykonania kary, przerwy w karze, referendum, wotum nieufności, instytucja prawa wyborczego Multicentryczność systemów prawnych 1. Zdaniem niektórych autorów należy założyć, że współczesne systemy prawa są multicentryczne, czyli normy w obrębie danego państwa są tworzone przez różne ośrodki, a przez to zróżnicowane wewnętrznie. 2. Współczesna teoria prawa odrzuciła dawny pogląd o zwierzchnictwie prawa wewnętrznego nad prawem międzynarodowym publicznym. Obecna dyskusja, spory wśród prawników to przykłady braku spójności aksjologicznej porządków prawnych i trwającej praktycznej odrębności prawa międzynarodowego i wewnętrznego. Obowiązywanie prawa 9 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA - Mówimy o obowiązywaniu prawa w ogóle, prawa jako systemu bądź obowiązywaniu określonej normy prawnej - Wieloznaczność pojęcia wiąże się z rodzajem argumentacji na rzecz obowiązywania Możemy mówić o obowiązywanie prawa: - w ujęciu aksjologicznym; - w ujęciu formalnym (tetycznym); -w ujęciu realistycznym. Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym - Prawo obowiązuje w ujęciu aksjologicznym, a w konsekwencji domaga się posłuchu, jeżeli jest zgodne z wartościami lub fundamentalnymi normami moralnymi, wyznawanymi przez osobę oceniającą normy prawne. Ujęcie aksjologiczne - umiarkowane - Największym uznaniem cieszy się umiarkowana koncepcja obowiązywania prawa w ujęciu aksjologicznym, domagająca się zaakceptowania jej warunków jako jedynie pomocniczych wobec formalnego obowiązywania prawa. - Umiarkowana koncepcja odnosi się do idei państwa prawnego (rule of law), zwłaszcza jego materialnej wersji, w której zasadnicze relacje jednostki wobec państwa i tworzonego przez nie prawa budowane są w relacji do doktryny praw człowieka. Obywatelskie nieposłuszeństwo - To przykład wykorzystania idei prawa w ujęciu aksjologicznym. - To jawne zachowania, publicznie manifestowane, niezgodne z prawem. - Obywatel nie przestrzega prawa i godzi się na zastosowanie wobec niego sankcji. Czyni to celem wyrażenia sprzeciwu wobec władz publicznych, które ocenia negatywnie lub jako sprzeciw wobec treści norm, które uznaje za niesłuszne. Obowiązywanie prawa w ujęciu formalnym (tetycznym) - Formalne=tetyczne, czyli pochodzące od uprawnionego autorytetu lub podmiotu kompetentnego – to obowiązywanie prawa, które dla prawników jest najważniejsze w praktyce. - Prawo zawiera reguły, które pozwalają na ustalenie obowiązywania jakiejś normy w systemie, co pozwala na jej zastosowanie w konkretnej sytuacji faktycznej. - Obowiązywanie tetyczne prawa odwołuje się do obowiązywania relatywnego czy systemowego 10 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA Przepis prawa obowiązuje gdy: 1. prawo zostało właściwie ustanowione; 2. zostało urzędowo ogłoszone (promulgacja); 3. nie zawiera sprzeczności; 4. nie zostało uchylone; 5. nie zostało uznane za sprzeczne z Konstytucją lub innymi aktami wyższego rzędu przez TK Desuetudo=odwyknienie - utraty mocy wiążącej przez normy prawne w wyniku długotrwałego niestosowania i nieprzestrzegania - obejmuje: 1. normę sankcjonowaną – jeśli mimo warunków określonych w hipotezie adresaci pierwotni nie zachowują się zgodnie z dyspozycją normy. 2. Normę sankcjonującą – jeśli mimo naruszenia normy sankcjonowanej, adresat wtórny nie korzysta ze swoich kompetencji i nie stosuje sankcji. Realistyczne obowiązywanie prawa=socjologiczne, behawioralne - Realistyczne obowiązywanie prawa polega na zaistnieniu faktu społecznego, którym jest występujące w masowej skali zjawisko zgodności zachowań adresatów norm z tymi normami. - Prawo obowiązuje jeśli jest przestrzegane lub regularnie stosowane. - Norma obowiązująca to norma skuteczna. Obowiązywanie terytorialne - Akt normatywny każdego konkretnego systemu prawa obowiązuje na określonym terytorium. - Prawo obowiązuje na określonym terytorium państwa, którego organy je ustanowiły lub sankcjonują (jeśli mówimy o normach zwyczajowych). Obowiązywanie terytorialne - Prawo miejscowe – obowiązuje na terytorium części państwa. - Państwa federacyjne – prawo stanowe, krajowe (teren stanu, kraju związkowego czyli landu). 11 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA - Zwierzchnictwo terytorialne państwa polega na tym, że sprawuje ono władzę wobec wszystkich składników terytorium i w stosunku do wszystkich podmiotów na tym terytorium (to potwierdza suwerenność państwa). Wyjątki w zakresie zwierzchnictwa terytorialnego - Wyłączenie możliwości stosowania sankcji prawa wewnątrzkrajowego wobec niektórych kategorii podmiotów (np. personel dyplomatyczny). - lex patriae (zasada stosowania prawa ojczystego) - zdolność prawna, zdolność do czynności prawnej wedle prawa ojczystego. - lex rei sitae (zasada prawa miejsca położenia rzeczy) - kwestie związane z prawem rzeczowym jak prawo własności, współwłasności, użytkowania reguluje prawo miejsca położenia nieruchomości, czy rzeczy ruchomej. - lex loci actus (contractus) - decyduje prawo miejsca dokonania czynności np. jeżeli o ubezwłasnowolnieniu cudzoziemca orzeka sąd polski, stosuje się prawo polskie Obowiązywanie prawa co do osób - Prawa obowiązuje wszystkie osoby na terytorium danego państwa - Państwo określa kogo dotyczy prawo. Obowiązywanie prawa w czasie - Prawo obowiązuje w czasie – oznaczamy moment początkowy i końcowy obowiązywania normy prawnej. - Termin wejścia w życie określa ustawa – dzień opublikowania, jeśli mamy vacatio legis ustawa wchodzi w życie z opóźnieniem. - Formalnym warunkiem obowiązywania jest urzędowe ogłoszenie aktu normatywnego – ostatnia czynność konwencjonalna. Obowiązywanie normy/wejście w życie - Moment od którego norma obowiązuje odróżniamy od wejścia w życie. - Przepis wprowadzający, znajdujący się na końcu aktu prawnego, reguluje wejście w życie przepisów aktu prawnego. - Akt normatywny obowiązuje, a zatem staje się częścią systemu prawnego, z chwilą dokonania ostatniej z czynności konwencjonalnych, składających się na akt jego stanowienia, czyli w momencie promulgacji aktu prawnego 12 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA Vacatio legis (okres spoczynku prawa)– okres od ogłoszenia do wejścia w życie aktu normatywnego Funkcje prawa 1. Prawo respektowane i przestrzegane jest w stanie przyczynić się do osiągnięcia zakładanych przez władze celów. Cele prawa - Przez cel prawa rozumie się postulowany stan rzeczy, który ma być osiągnięty dzięki podjęciu określonych czynności, ustanowieniu norm, wprowadzeniu rozwiązań organizacyjnych itd. Pewność prawa - Osiągnięcie celów społecznych za pomocą prawa wymaga względnej stałości prawa, czyli pewności prawa. - Myślenie o prawie w kategoriach celów, eksponuje rolę prawa, jako szczególnego narzędzia i instrumentu oddziaływania społecznego. Mówimy o instrumentalnym charakterze prawa. Funkcje prawa - Potocznie - Funkcja rozumiana jest jako cel/działanie/funkcjonowanie jakiejś instytucji prawnej czy normy postępowania - Współczesna nauka – funkcja prawa to rzeczywisty, obiektywny skutek, rezultat istnienia (działania) jakiejś instytucji czy normy dla ich otoczenia. Ustawodawca może zaplanować i oczekiwać osiągnięcie określonego skutku. Niekiedy pokrywa się to z celem. - Może być jednak tak, że cel nie został osiągnięty, ale norma wywołała określony skutek. Jest to wówczas funkcja normy prawnej, niezaplanowana Skutki normy prawnej - Planowane/nieplanowane - Korzystne/niekorzystne - Jawne/ukryte - Skutki korzystne =eufunkcjonalne - Skutki niekorzystne=dysfunkcjonalne Przestrzeganie prawa 13 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA - Przestrzeganie prawa to zachowanie adresata normy prawnej zgodne z treścią dyspozycji tej normy w warunkach określonych w jej hipotezie. - Przestrzeganie prawa - Ważne aby adresat normy prawnej świadomie ją przestrzegał, dostosował się do obowiązujących norm prawnych. - Realizowanie prawa – zbieżność zachowania z treścią dyspozycji normy, może nie być zamierzona. Posłuch wobec prawa wynikać może z : 1. Postawy legalistycznej – szacunku dla prawa jako takiego 2. Postawy oportunistycznej – chęć uzyskania korzyści lub uniknięcia kar. 3. Postawy konformistycznej – chęć naśladowania innych osób lub dostosowania się do nich Nihilizm prawny - Brak poszanowania dla norm prawnych, które traktuje się jako przeszkodę w podejmowaniu działań – te są motywowane innymi względami np. politycznymi. Formy nieprzestrzegania prawa 1. Zachowania contra legem, zwane naruszeniem czy złamaniem prawa. To działanie naruszające normę ius cogens czyli bezwzględnie obowiązującą bądź zaniechaniu – niezrealizowanie zachowania nakazanego; 2. Zachowanie praeter legem, czyli obok prawa. Pozornie zgodne z prawem zachowanie, które ma na celu uniknięcie zakazów (niedziela handlowa). To świadome osiągnięcie celu zabronionego, pozornie przez zastosowanie innej normy, a nie normy obchodzonej Nadużycie prawa podmiotowego- zachowanie contra legem - Działanie zgodne z literalnym brzmieniem przepisu, ale jednocześnie działanie to narusza zasady współżycia społecznego lub społeczno-gospodarcze przeznaczenie rzeczy. - Przykład: właściciel nieruchomości wytwarza zapachy przykre dla sąsiadów Fikcja powszechnej znajomości prawa - To założenie, że należycie ogłoszone akty prawne są powszechnie znane – odmienne założenie prowadziłoby do ogromnej skali uchylania się od odpowiedzialności prawnej. - Ignorantia iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi 14 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA - Ignorantia iuris non exculpat - nieznajomość prawa nikogo nie usprawiedliwia Skuteczność prawa - Prawo nieprzestrzegane nie jest skuteczne - Sam fakt nieprzestrzegania może świadczyć o jego nieskuteczności - „przestrzeganie prawa jest warunkiem jego skuteczności” – to skuteczność finistyczna (finis – koniec, cel), czyli osiągamy cel w postaci skuteczności poprzez jego przestrzeganie Skuteczność behawioralna=realna 1. Fakt podporządkowania się adresatów postanowieniom skierowanych do nich norm. 2. Norma nakazuje zachowanie i adresaci zachowują się zgodnie z tym nakazem. 3. Norma zakazuje i ten zakaz jest respektowany. 4. Norma dozwala i adresaci zachowują się w ramach dozwolenia. 5. Skuteczność finistyczna nie zawsze jest tożsama ze skutecznością behawioralną Aksjologiczna skuteczność prawa 1. Polega na tym, że adresaci normy akceptują i przyjmują jako swoje te wartości, które legły u podstaw ustanowionych przez prawodawcę norm prawnych. 2. Podzielając przekonania prawodawcy adresaci są bardziej skłonni przestrzegać ustanowionego prawa Fontes iuris = źródła prawa - Źródła prawa w znaczeniu formalnym – ustawy, rozporządzenia, … - Źródła prawa w znaczeniu materialnym – ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym, a niekiedy religijnym charakterze, które wpłynęły na treść i formę obowiązującego prawa. Fakty prawotwórcze - To fakty tworzące prawo, będące dziełem różnych instytucji funkcjonujących w różnym trybie i podejmujących decyzje o różnym charakterze prawnym. Np. faktem prawotwórczym jest tworzenie ustaw w trybie procedur parlamentarnych Sposoby tworzenia praw 1. Stanowienie prawa 2. Precedensy prawotwórcze 3. Sankcjonowanie zwyczajów Cechy stanowienia prawa Stanowienie prawa jest aktem świadomym i celowym. 15 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA Trzy cechy: 1. sformalizowanie, 2. konstytutywność, 3. prospektywność. Ustawodawca/Prawodawca - To termin techniczny języka prawniczego - Termin ten stosowany jest zwyczajowo do każdego twórcy prawa - Należy zatem odróżnić ustawodawcę – autora ustawy od prawodawcy czyli autora aktów zawierających normy prawne Prawodawca - To termin nadrzędny wobec pojęcia ustawodawca. - To postać konwencjonalna, której na mocy obowiązujących przepisów można przyznać autorstwo norm prawnych, a przynajmniej uznać za odpowiedzialnych za wprowadzenie ich do systemu prawa. - Prawodawca formalny – instytucja wyposażona w świetle przepisów w uprawnienia prawodawcze - Prawodawca faktyczny – ten kto faktycznie ma wpływ na kształt projektu Umowy o charakterze prawotwórczym - Tworzenie prawa w drodze umów nie jest rozpowszechnioną praktyką w systemie prawa wewnętrznego (krajowego). - Jest to podstawowe narzędziem w prawie międzynarodowym publicznym, zwanym prawem traktatowym. - Umowa międzynarodowa tworząca prawo jest czynnością konwencjonalną dwustronną lub wielostronną poprzez którą strony ją zawierające stanowią wiążące je normy postępowania – to normy abstrakcyjne i generalne. - Umów prawa prywatnego nie zaliczamy do źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Prawo konsensualne - To prawo tworzone w wyniku zawarcia umowy. - To prawo stanowione w wyniku porozumienia lub układu zawartego między zainteresowanymi podmiotami np. układ zbiorowy pracy. - Umowy międzynarodowe wiążą jedynie zawierające je strony. - Przy układach zbiorowych pracy wiążą one nie tylko członków związków zawodowych, ale każdego pracownika. Podobnie umowy zawierane między 16 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA państwem a kościołem, związkami wyznaniowymi – to daje im cechę abstrakcyjności i generalny charakter. Zwyczaje - prawo - Zwyczaj to w miarę trwałe praktykowanie pewnych wzorów - Prawo zwyczajowe - gdy w zbiorowości upowszechniło się przekonanie, że istniejące dla niej zwyczaje są na tyle istotne, że powinny być sankcjonowane przez organy władzy publicznej Co jest konieczne dla przekształcenia zwyczaju w normę prawa zwyczajowego: 1. powszechna akceptacja zwyczaju w środowisku, którego dotyczy; 2. stosunkowo precyzyjne ukształtowanie się wzoru postępowania; 3. uznanie zwyczaju przez sądy lub inne organy stosujące prawo; 4. akceptacja zwyczaju jako wiążącego przez doktrynę prawniczą. Zwyczaj prawny – ustabilizowany sposób rozumienia, stosowania prawa, korzystania z uprawnień i wykonywania obowiązków. Prawotwórcze orzecznictwo sądowe - W krajach anglosaskich prawo precedensowe – rozstrzygnięcie sądu w indywidualnej sprawie służy jako przykład czy uzasadnienie w sprawach podobnych. - Z treści orzeczenia wydanego w precedensowej sprawie sąd wyprowadza regułę rozstrzygnięcia – ratio decidendi. Pomija się okoliczności nieistotne dla rozstrzygnięcia pozostałych spraw. - Prawo tworzone w ten sposób nazywa się case law, prawem sędziowskim czyli judge-made law Racjonalność ustawodawcy 1. wyznaczenie sobie celów możliwych do osiągnięcia; 2. sięganie po środki adekwatne do realizacji tych celów; 3. kierowanie się spójnym systemem wartości – wie czego chce i które stany preferuje przed innymi. 17 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA 4. Pozytywizm prawniczy mówi o ratio legis ustawodawcy, czyli o motywach stojących za uchwaleniem aktu normatywnego. Ustalenie tego dokonuje się ex post, w sposób formalno-dogmatyczny, czyli na podstawie przepisów prawa stanowionego. Procedura legislacyjna 1. Czytania projektu 2. Prace nad projektem 3. Głosowanie – ustawę uznaje się za przyjętą, jeśli Sejm uchwali ją większością głosów, w obecności co najmniej połowy posłów (quorum) 4. Przy zmianie Konstytucji wymagana jest większość kwalifikowana by doszło do przyjęcia ustawy. 5. W uchwaleniu ustawy bierze udział druga izba parlamentu – Senat 6. Przedstawienie do podpisu Prezydentowi. 7. Ogłoszenie z dzienniku promulgacyjnym. Charakterystyka aktów prawnych 1. źródła prawa powszechnie obowiązującego – katalog zamknięty. 2. Źródła prawa o charakterze wewnętrznym (interna)-normy obowiązujące wewnątrz struktury organów władzy publicznej np. uchwały RM, zarządzenia ministrów Stosowanie prawa - To sformalizowanie działanie kompetentnych organów władzy publicznej o charakterze czynności konwencjonalnej, polegające na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i konkretnych, na podstawie generalnych i abstrakcyjnych norm prawnych. Stosowanie prawa może polegać na: 1. Stosowaniu dyspozycji normy prawnej – decyzja administracyjna w sprawie podatku, wydanie prawa jazdy 2. Stosowanie sankcji Typy stosowania prawa Wspólne cechy funkcjonowania i roli administracji publicznej i sądownictwa: - wieloinstancyjność postępowania - prowadzenie postępowania dowodowego - dominacja zasady prawdy materialnej - wydawanie decyzji na podstawie obowiązujących norm prawnych - jednostkowy charakter decyzji władczej 18 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA - przyznanie władzy dyskrecjonalnej czyli luzu decyzyjnego - możliwość skontrolowania i zaskarżenia przez obywatela procesu stosowania prawa (decyzji cząstkowych i decyzji ostatecznej) Sądowe stosowanie prawa - To wykonywanie wymiaru sprawiedliwości - To działalność państwa polegająca na wiążącym rozstrzyganiu sporów o prawo, w których przynajmniej jedną ze stron jest osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna niebędąca częścią struktur państwowych. - Prawo do sądu – o podstawowy standard demokratycznego państwa prawa, który mieści się w ramach sądowego stosowania prawa. Administracyjne stosowanie prawa - Administrowanie w ujęciu szerokim to zagwarantowanie stosowania ustaw przez administrację publiczną, czuwanie nad relacjami pomiędzy obywatelami a administracją, organami administracji między sobą. - Stosujący prawo to urzędnik administracji – osoba zatrudniona w administracji publicznej lub pełniąca funkcję w administracji Podstawowe zasady postępowania administracyjnego - Dopuszczenie obywatela do rozstrzygania w jego sprawie. - Jawność postępowania (dostęp do akt). - Bezstronność organu. - Obowiązek uzasadnienia decyzji. - Możliwość odwołania decyzji. - Zapewnienie sądowej kontroli decyzji administracyjnych co do zgodności z prawem Ciężar dowodu (onus probandi) Prawo cywilne - Art. 6 k.c. - Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. Prawo karne – fundamentalna zasada domniemania niewinności oskarżonego Dwie podstawowe teorie dowodowe 1. Teoria swobodnej oceny dowodów – to sąd ocenia które dowody uznać za wiarygodne, jego decyzja nie jest zdeterminowana prawem – art. 233 kpk, art. 7 kpk 2. Teoria związanej (legalnej) oceny dowodów – z mocy samego prawa istnieją dowody bardziej i mniej wiarygodne, a nawet takie których nie uwzględniamy. Domniemanie faktyczne (praesumptio facti) 19 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA - Sąd może wyciągnąć wnioski co do zaistnienia faktu w oparciu o inny znany fakt: - Np. sędzia słuchając wyjaśnień oskarżonego może wyciągnąć wnioski w oparciu o obserwację jego zachowania i domniemywać jego poczytalność. Jeśli powołamy biegłego nie mamy już domniemania, ale dowodzenie faktu - Przy domniemaniu faktycznym znaczenie ma doświadczenie zawodowe i życiowe Domniemanie prawne (praesumptio iuris) 1. wynika wprost z przepisu prawa 2. jest prawnie wiążące mimo, że nie daje pewności, iż fakt domniemywany rzeczywiście zaistniał 3. Nie odwołujemy się do wiedzy i doświadczenia sędziego, ale wprost do norm prawnych. 4. Prawo nakazuje uznać za znany fakt B mimo, że nie został od udowodniony, jeżeli został udowodniony fakt A, który zwykle z B współwystępuje Rodzaje domniemań prawnych 1. domniemanie prawne wzruszalne – przez przeciwdowód 2. domniemanie niewzruszalne: - niestawiennictwo oskarżyciela i jego pełnomocnika w sprawach karnych z oskarżenia prywatnego uznaje się za odstąpienie od oskarżenia. - upływ terminu może prowadzić do niewzruszalności, np. niewzruszalne stanie się domniemanie ojcostwa jeśli domniemany ojciec nie wystąpi do sądu z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa Trzeci etap stosowania prawa – ustalenie norm obowiązujących 1. ustalenie czy wchodzące w rachubę przepisy obowiązują w danym czasie i miejscu. To decyzja walidacyjna organu stosującego prawo. 2. wyprowadzenie normy z przepisów. Dokonujemy wykładni prawa z zastosowaniem reguł interpretacyjnych i wnioskowań prawniczych. To decyzja interpretacyjna – czyli rozstrzygamy o treści przepisów stosowanych w określonym przypadku Subsumpcja=podciągnięcie faktu pod normę - Konsekwencją udowodnienia, że dany fakt należy do ogólnej kategorii faktów do której odnosi się dana norma generalna i abstrakcyjna, jest ustalenie skutków prawnych danego faktu w świetle normy prawnej 20 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA - Subsumpcja nawiązuje zatem do procesu myślenia logicznego zwanego sylogizmem Zaskarżenie po podjęciu decyzji Podstawą zakwestionowania decyzji jest: - błąd co do prawa – gdy sąd błędnie zastosował prawo albo je źle zinterpretował - błąd co do faktu – błędna ocena materiału dowodowego 1. Zwyczajne środki zaskarżenia – od orzeczeń nieprawomocnych – apelacja, zażalenie 2. Nadzwyczajne środki zaskarżenia – od orzeczeń prawomocnych – kasacja, skarga kasacyjna, skarga nadzwyczajna Stosunki prawne - To jeden z rodzajów stosunków społecznych, czyli takich regulacji przynajmniej pomiędzy 2 podmiotami, w których zachowania jednej strony wywołują zachowania drugiej strony – i podlegają kontroli norm społecznych. - Relacja między co najmniej 2 podmiotami uregulowane normami prawnymi, w której jedna ze stron ma uprawnienia a druga - Przedstawia zależność pomiędzy podmiotami prawa. - Ich powstanie, elementy składowe, zmiana ustanie wynika z treści norm prawnych. - Powstają, ulegają zmianie i wygasają w wyniku zaistnienia wydarzeń zwanych faktami prawnymi. - Fakty prawne: zdarzenia i zachowania. - Zachowania: czynności konwencjonalne (czynności prawne, akty tworzenia prawa, akty stosowania prawa) i czyny (zgodne z prawem, niedozwolone, zabronione). Zdarzenia - W języku prawniczym – wydarzenia niezależne od woli ludzkiej, wynikające często z działania sił przyrody - W języku prawnym ze zdarzeniami łączą się skutki prawne w postaci nawiązania, zmiany bądź wygaśnięcia stosunku prawnego (np. wskutek śmierci…) Czyny 1. Zgodne z prawem – nakazane stawienie się do poboru wojskowego, dozwolone znalezienie skarbu 2. Zabronione prawem karnym – przestępstwa, wykroczenia 3. Niedozwolone = delikty prawa cywilnego 21 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA Czynności konwencjonalne 1. Czynności władcze organów władzy publicznej związane ze stanowieniem prawa – uchwalanie ustaw, wydawanie rozporządzeń 2. Czynności władcze organów władzy publicznej związane ze stosowaniem prawa – wyroki sądowe, decyzje administracyjne 3. Czynności prawne wymagające oświadczenia woli, podejmowane przez osoby fizyczne i prawne – czynności prawne w zakresie prawa cywilnego i w zakresie innych dziedzin prawa Oświadczenie woli - W przypadku czynności prawnych ustawodawca dopuszcza niemal każde zachowanie, które dostatecznie jasno ujawnia treść oświadczenia woli. - Jeśli przepisy nie wymagają szczególnej formy lub treści, to liczy się treść oświadczenia woli. Wnioskowanie per facta concludentia - Z przebiegu zachowania wnioskujemy o rzeczywistej woli podmiotu, stąd treść oświadczenia woli jest domyślna. - Oświadczenie woli jest skuteczne jeśli komunikat doszedł do wiadomości osoby, do której był skierowany. - Np.. Wejście do metra, to domyślnie zawarcie umowy na przewóz Elementy stosunku prawnego 1. podmioty stosunku prawnego - To osoby, które w nim występują jako uprawnione lub zobowiązane do określonego zachowania się względem innych osób, będących uczestnikami tego samego stosunku prawnego. - Relacje między podmiotami stosunku prawnego są bezpośrednie - Może się zdarzyć, że powstaje wielopodmiotowy stosunek prawny 2. przedmiot stosunku prawnego - określone zachowanie człowieka – naprawa samochodu - przedmiot materialny (majątkowy) – samochód sprzedawany, prąd nabywany z elektrowni - prawo podmiotowe – uprawnienie wierzyciela wobec dłużnika 3. treść stosunku prawnego 22 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA Rodzaje stosunków prawnych – ze względu na metodę regulacji 1. Stosunki cywilnoprawne 2. Stosunki administracyjno-prawne 3. Stosunki prawnokarne Podział stosunków prawnych ze względu na liczbę podmiotów 1. stosunki prawne dwustronne (kupujący-sprzedający) 2. stosunki prawne wielostronne ( spółka) Odpowiedzialność prawna - Założeniem podstawowym jest ponoszenie konsekwencji własnych zachowań. - Okolicznością pozwalającą przypisywać ludziom odpowiedzialność jest to, że posiadają oni wolną wolę. - Opiera się na wspólnych z odpowiedzialnością etyczną podstawach: 1. obowiązek ponoszenia przewidzianych przez prawną normę sankcji – przy odpowiedzialności karnej. 2. obowiązek ponoszenia ciężarów przewidzianych w prawnych normach sankcjonowanych – odpowiedzialność cywilnoprawna odszkodowawcza. 3. ponoszenie negatywnych skutków wystąpienia pewnych zdarzeń – odpowiedzialność cywilnoprawna-odszkodowawcza o charakterze ubezpieczeniowym Rodzaje odpowiedzialności prawnej 1. odpowiedzialność karna – osoby fizyczne oraz osoby prawne (ustawa z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary 2. odpowiedzialność cywilna – ma charakter majątkowy, obejmuje osoby fizyczne, prawne, Skarb Państwa, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej. 3. odpowiedzialność parlamentarna (polityczna) – sankcją jest wotum nieufności. 4. odpowiedzialność służbowa – odpowiedzialność porządkowa, materialna, dyscyplinarna 5. odpowiedzialność konstytucyjna przed Trybunałem Stanu – najwyższych funkcjonariuszy państwowych za delikty konstytucyjne Kto ponosi odpowiedzialność konstytucyjną: Prezydent Rzeczypospolitej, Prezes Rady Ministrów oraz członkowie Rady Ministrów, Prezes Narodowego Banku Polskiego, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, członkowie 23 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem, oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych, posłowie i senatorowie. Akt normatywny Przepisy prawa- jest fragmentem tekstu aktu prawnego, wyodrębnionym w podstawowĀ jednostkę redakcyjną takiego tekstu – czyli poszczególnym artykułem, paragrafem, ustępem, akapitem. NORMA PRAWNA - Norma prawna to reguła postępowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa albo zbudowana z elementów znaczeniowych zawartych w przepisach prawa - Norma prawna może być zbudowana na podstawie jednego przepisu albo wielu przepisów - Norma to stanowiąca prawo reguła mówiąca o tym, że w pewnych okolicznościach ktoś powinien lub może się zachować (postąpić) w jakiś określony sposób Podział norm prawnych 1. ogólne i jednostkowe 2. normy kategoryczne i hipotetyczne Kategoryczne - znajdują zastosowanie w każdych okolicznościach Hipotetyczne - mają zastosowanie tylko w jakichś określonych okolicznościach. 3. nakazujące, zakazujące, uprawniające i dozwalające 4. kompetencyjne, ustrojowe, procesowe i materialne 5. ius dispositivum i ius cogens - Ius cogens - normy bezwzględnie stosowane (imperatywne). Dominują w prawie publicznym. Polegają na tym, że prawodawca nie pozostawia adresatom normy wyboru, czy normę stosować czy też nie, ani wyboru treści tej normy. W razie jej nieprzestrzegania prawodawca przewiduje różnego rodzaju sankcje (karne bądź nieważności). - Ius dispositivum - normy względnie stosowane (dyspozytywne). Dominują w prawie prywatnym. Mają zastosowanie wtedy, gdy ich potencjalni adresaci nie uregulują danego stosunku inaczej niż wynika to z przepisu formułującego tego rodzaju normę. Swoboda adresatów w tej mierze polega na tym, że albo mogą 24 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA odrzucić treść normy względnie stosowanej i samodzielnie uregulować daną materię prawną, albo zmodyfikować treść tej normy. - Ius semidispositivum/Norma semiiperatywna - norma prawna wyznaczająca pewne ramy postępowania, dająca swobodę stronom stosunku prawnego, ale w pewnych tylko granicach. Charakterystyczna dla prawa cywilnego i prawa pracy, a także stosunków konsumenckich. Norma semiimperatywna wyznacza granicę ochrony dla strony słabszej:minimalny zakres uprawnień (którego nie można ograniczyć, ale można rozszerzyć) lub maksymalny zakres obowiązków (którego nie można rozszerzyć, ale można ograniczyć). 6. normy programowe Wytyczają bieżące cele działalności państwa, a także określają zadania, które powinny być zrealizowane w przyszłości 7. normy odsyłające Odsyłają one bądź do innych norm prawnych (tzw. odesłania systemowe), bądź do norm pozaprawnych (tzw. odesłania pozasystemowe). 8. normy blankietowe - normy, których zastosowanie uzależnione jest od przyjęcia innych norm prawnych, - normy upoważniające jakiś organ – zwłaszcza w sposób ogólny (blankietowy) – do uregulowania danego zakresu spraw. - Szczególnym przypadkiem norm blankietowych pierwszego rodzaju wydają się te, których zastosowanie jest uzależnione od treści tzw. zasad etyki, jakie mają zostać przyjęte przez poszczególne korporacje zawodowe 9. normy kolizyjne Chronologiczna reguła kolizyjna – lex posteriori derogat legi priori - Zgodnie z nią akt prawotwórczy (np. ustawa) lub jego część (np. przepis prawny) ustanowione później powinny uchylać stosowanie niezgodnego z nimi aktu wydanego wcześniej. - Warunkiem zastosowania reguły chronologicznej jest, aby akt lub przepis późniejszy nie był hierarchicznie niższy od legi priori – czyli aktu lub przepisu wcześniejszego. - Jest to reguła najprostsza w zastosowaniu z wszystkich reguł kolizyjnych, ponieważ czas daje się precyzyjnie określić. Hierarchiczna reguła kolizyjna – lex inferior derogat legi superiori - W razie sprzeczności normy hierarchicznie wyższej z niższą, należy przyjąć prymat normy hierarchicznie wyższej. 25 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA - Hierarchia norm prawnych przekłada się na hierarchię aktów prawodawczych, w których są one zawarte zgodnie z formalną koncepcją źródeł prawa. Zakresowa reguła kolizyjna – lex specialis derogat legi generali - Reguła ta stosowana jest do norm, których zakresy normowania oraz zakresy zastosowania pozostają w relacji zawierania się. - Zgodnie z nią, norma bardziej szczegółowo regulująca daną kategorię spraw powinna uchylać normę regulującą tę samą materię w sposób bardziej ogólny PRZEPISY MERYTORYCZNE AKTU NORMATYWNEGO Przepisy merytoryczne ogólne Przepisy merytoryczne części szczegółowej – przepisy części szczegółowej nie są tym samym co lex specialis - Przepisy części szczegółowej mogą zawierać przepisy ogólne lex generalis, jak i lex specialis - Obejmują: 1. przepisy prawa materialnego – kto, w jakich okolicznościach i jak powinien się zachować, 2. przepisy ustrojowe, o organach, ich utworzeniu, kompetencjach, jakim podmiotom podlegają i jakie organy sprawują nad nimi nadzór, 3. przepisy o postępowaniu przed organami 4. przepisy o karach pieniężnych, przepisy karne PRZEPISY EPIZODYCZNE - Zawierają regulacje, które wprowadzają odstępstwo od określonych przepisów, mają wyraźnie oznaczony okres obowiązywania - Przepisy epizodyczne mogą być także zamieszczone w odrębnej ustawie (ustawie epizodycznej). W takim przypadku regulacje te zamieszcza się jako przepisy merytoryczne. 1. W przepisach epizodycznych okres obowiązywania regulacji określa się w szczególności przez: 1) wymienienie roku kalendarzowego albo lat kalendarzowych; 2) oznaczenie początku i końca obowiązywania regulacji, wyrażone dniami oznaczonymi kalendarzowo; 3) wskazanie liczby dni, tygodni, miesięcy albo lat, które upływają od dnia wejścia w życie ustawy albo jej poszczególnych przepisów. 26 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA 2. W przepisach epizodycznych początku i końca obowiązywania regulacji nie uzależnia się od wystąpienia zdarzenia przyszłego, chyba że jest to konieczne ze względu na zakres regulacji ustawy albo jej poszczególnych przepisów, a termin wystąpienia zdarzenia przyszłego można ustalić w sposób niebudzący wątpliwości i zostanie on urzędowo podany do wiadomości publicznej. 3. W przypadku, o którym mowa w ust. 2, ustawa powinna określać formę urzędowego podania do wiadomości publicznej terminu wystąpienia zdarzenia przyszłego oraz organ właściwy do dokonania tej czynności. PRZEPISY O ZMIANIE PRZEPISÓW OBOWIĄZUJĄCYCH - Zawierają polecenie zastąpienia obowiązującego przepisu przepisem o innej treści - Odnoszą się także do sytuacji gdy w obecnie obowiązującym przepisie coś zostanie dodane PRZEPISY EPIZODYCZNE A PRZEJŚCIOWE - Podstawowa różnica tkwi w celu ich wprowadzenia. Przepisy przejściowe, nawet w sytuacji, gdy konstruowane są nowe regulacje, stanowią pomost pomiędzy „starym”, a nowym stanem prawnym. - Regulacje epizodyczne są co do zasady postrzegane jako niezależne od innych, których ramy obowiązywania są ściśle określone PRZEPISY PRZEJŚCIOWE=INTERTEMPORALNE - Regulują wpływ nowego aktu na stosunki prawne powstałe pod działaniem ustaw dotychczasowych - Podają rozstrzygnięcie co do sposobu zakończenia postępowań będących w toku – wszczętych w czasie obowiązywania dotychczasowych przepisów i niezakończonych do dnia ich uchylenia - Rozstrzygają co do skuteczności dokonanych czynności procesowych, wskazują organy właściwe do zakończenia spraw - Przez jaki czas utrzymują się instytucje prawne, co do zasady zniesione przez nowe przepisy - Czy zachowuje się uprawnienia i obowiązki powstałe w czasie obowiązywania dotychczasowych przepisów; czy i w jakim zakresie stosuje się do nich nowe przepisy - Czy i w jakim zakresie utrzymuje się w mocy przepisy wykonawcze wydane na podstawie dotychczasowych przepisów upoważniających. Regułą jest że rozporządzenie traci moc obowiązującą wraz z uchyleniem przepisu upoważniającego 27 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA PRZEPISY DOSTOSOWUJÿCE REGULUJĄ - Sposób powołania po raz pierwszy organów lub instytucji tworzonych nową ustawą - Sposób przekształcenia przepisów lub instytucji utworzonych na podstawie dotychczasowych przepisów w organy lub instytucje powołane przez nowe przepisy - Sposób likwidacji organów lub instytucji znoszonych nową ustawą, zasady zagospodarowania ich mienia, uprawnienia i obowiązki ich dotychczasowych pracowników PRZEPISY KOŃCOWE To przepisy: Uchylające=derogacyjne oraz przepisy o wejściu w życie aktu normatywnego czyli przepisy wprowadzające TEKST AUTENTYCZNY - Należycie ogłoszony w odpowiednim organie promulgacyjnym tekst aktu normatywnego - Tekstami autentycznymi sĀ też wszystkie nowelizacje, należycie ogłoszone TEKST JEDNOLITY - Obwieszczenie Marszałka Sejmu – tekst autentyczny z naniesionymi na niego wszystkimi nowelizacjami - W razie wĀtpliwości co do treści, nadal uwzględniamy tekst autentyczny pierwotny i wszystkie nowelizacje LUKI W PRAWIE - Brak luk to zupełność systemu prawa - Luką w prawie jest taki brak regulacji, co do którego można racjonalnie twierdzić, że nie jest przez ustawodawcę zamierzony 1. Luka konstrukcyjna Czyli brak zupełności istniejącej regulacji prawnej 2. Swoista luka w prawie Ustawodawca nie zakończył procesu legislacyjnego – Minister nie wydał rozporządzenia do ustawy mimo przepisu blankietowego 3. Techniczna luka w prawie 28 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA Mimo zakończenia procesu legislacyjnego, nadal nie można ustalić norm regulujących daną kwestię – powołano nową instytucję, ale nie wiadomo jakie są jej kompetencje 4. Luka aksjologiczna Określenie to wskazuje na relacje między prawem obowiązującym i pewnym idealnym, postulowanym systemem prawa. 1. Luka aksjologiczna extra legem – postulat dotyczy uchwalenia określonych norm 2. Luka aksjologiczna contra legem – postulat dotyczy uchylenia określonych norm ponieważ luka polega na ich obowiązywaniu 5. Luka pozorna 6. Luka logiczna Mają wynikać z istnienia sprzeczności norm JAK USTALIĆ CZY MAMY DO CZYNIENIA LUKĄ PRAWNĄ? - Znajomość prawa pozytywnego - Znajomość zamierzonych celów ustawodawcy – wyrażonych też w innych aktach prawnych, rekonstruowanych przez doktrynę - W oparciu o ww. oraz praktykę stosowania przepisów dokonamy stwierdzenia, że nieprawdopodobne jest, aby racjonalny ustawodawca pozostawił nieuregulowane pewne kwestie Budowa aktu normatywnego: TYTUŁ (oznaczenie – rodzaj aktu, data, określenie przedmiotu) PRZEPISY MERYTORYCZNE (ogólne i szczegółowe) PRZEPISY ZMIENIAJĄCE (jeśli są) PRZEPISY PRZEJŚCIOWE I DOSTOSOWUJĄCE PRZEPISY KOŃCOWE (uchylające / o wejściu ustawy w życie / o wygaśnięciu mocy obowiązującej ustawy) 29 WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA 30