تاريخ معاصر ايران - كتاب درسي - پايۀ يازدهم

‫ــــم‬ ‫لــــی ُم َح َّمــــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمــــ ٍد َو َع ِّج ْ‬ ‫ــــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬ ‫ــــم َص ِّ‬ ‫تاریخ معا...

‫ــــم‬ ‫لــــی ُم َح َّمــــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمــــ ٍد َو َع ِّج ْ‬ ‫ــــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬ ‫ــــم َص ِّ‬ ‫تاریخ معاصر ایران‬ ‫کلیۀ رشته ها (به استثنای رشته های ادبیّات و علوم انسانی ـ علوم و معارف اسالمی)‬ ‫پایۀ یازدهم‬ ‫دوره دوم متوسطه‬  ‫وزارت آموزش و پرورش‬ ‫سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي‬ ‫تاریخ معاصر ایران ـ پایۀ یازدهم دورۀ دوم متوسطه ـ ‪111220‬‬ ‫نام کتاب‪:‬‬ ‫سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی‬ ‫پدیدآورنده‪:‬‬ ‫دفتر تألیف کتابهای درسی عمومی و متوسطه نظری‬ ‫مدیریت برنامهریزی درسی و تألیف‪:‬‬ ‫على اکبر والیتى‪ ،‬جلیل عرفان منش‪ ،‬غالمرضا میرزایى و یعقوب تو ّکلى (اعضای‬ ‫شناسه افزوده برنامهریزی و تألیف‪:‬‬ ‫گروه تألیف) ـ با همکارىمسعود جوادیان و حشمتاهلل سلیمی (بازنگری و اصالح‬ ‫محمدرضا سرشار و سید اکبر میرجعفری (ویراستار)‬ ‫زیرنویسها)  ـ ّ‬ ‫کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی‬ ‫اداره ّ‬ ‫مدیریت آماده‌سازی هنری‪:‬‬ ‫احمدرضا امینی (مدیر امور فنی و چاپ) ـ طاهره حسن   زاده (طراح جلد) ـ زهره بهشتی شیرازی‬ ‫شناسه افزوده آمادهسازی‪:‬‬ ‫(صفحهآرا) ـ صادق صندوقی‪ ،‬مجید غزنوی (تصویرگران) ـ سیده فاطمه محسنی‪ ،‬رضا جعفری‪،‬‬ ‫علیرضا کاهه‪ ،‬سپیده ملکایزدی‪ ،‬حمید ثابت​کالچاهی و مریم دهقانزاده (امور آمادهسازی)‬ ‫تهران‪ :‬خیابان ایرانشهر شمالی ـ ساختمان شمارۀ ‪ ٤‬آموزش و پرورش (شهید موسوی)‬ ‫نشانی سازمان‪:‬‬ ‫تلفن‪٩ :‬ـ‪ ،٨٨٨٣١١٦١‬دورنگار‪ ،٨٨٣٠٩٢٦٦ :‬کدپستی‪١٥٨٤٧٤٧٣٥٩ :‬‬ ‫وبگاه‪ www.chap.sch.ir :‬و ‪www.irtextbook.ir‬‬ ‫شرکت چاپ ونشر کتاب های درسی ایران‪ :‬تهران ـ کیلومتر ‪ ١٧‬جادۀ مخصوص کرج   ـ‬ ‫ناشر‪:‬‬ ‫خیابان ‪( ٦١‬داروپخش) تلفن‪  ٥ :‬ـ ‪ ،٤٤٩٨٥١٦١‬دورنگار‪،44985160 :‬‬ ‫صندوق پستی‪١٣٩ :‬ـ  ‪٣٧٥١٥‬‬ ‫شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی ایران «سهامی خاص»‬ ‫چاپخانه‪:‬‬ ‫چاپ هفتم ‪۱402‬‬ ‫سال انتشار و نوبت چاپ‪:‬‬ ‫شابك‪ 0‬ـ ‪1349‬ـ ‪05‬ـ‪964‬‬ ‫‪   0‬ـ ‪  1349‬ـ  ‪ 05‬ـ ‪ISBN: 964‬‬ ‫امروز دانشآموزان‬ ‫باید سعی کنند تاریخ‬ ‫انقالب اسالمیمان را و‬ ‫نقش وحدت خودشان و‬ ‫دانشگاهیان را با روحانیون‬ ‫بیاموزند‪.‬‬ ‫امامخميني « ُق ِّد َ‬ ‫سسِ ُّر ُه‌»‬ ‫کلیۀ حقوق مادی و معنوی این کتاب متع ّلق به سازمان پژوهش و برنامه ریزی‬ ‫آموزشی وزارت آموزش و پرورش است و هرگونه استفاده از کتاب و اجزای آن‬ ‫به صورت چاپی و الکترونیکی و ارائه در پایگاه هاي مجازی‪ ،‬نمایش‪ ،‬اقتباس‪،‬‬ ‫تلخیص‪ ،‬تبدیل‪ ،‬ترجمه‪ ،‬عکس برداری‪ ،‬نقاشی‪ ،‬تهیة فیلم و تکثیر به هر شکل‬ ‫و نوع‪ ،‬بدون کسب مج ّوز از این سازمان ممنوع است و متخ ّلفان تحت پیگرد‬ ‫قانونی قرار می گیرند‪.‬‬  ‫فهرست مطالب‬ ‫سخنى با دبىران گرامى‬ ‫سخنى با دانش    آموزان عزىز‬ ‫‪1‬‬ ‫مرورى بر پىشىنه و تارىخ اىران از آغاز تا دوران قاجار (براى مطالعه)‬ ‫‪17‬‬ ‫محمد  شاه‬ ‫آقامحمدخان تا ّ‬‫ّ‬ ‫اول ــ حکومت قاجار از‬ ‫درس ّ‬ ‫‪27‬‬ ‫درس دوم ــ دوران ناصرالدین شاه‬ ‫‪38‬‬ ‫درس سوم ــ زمینه های نهضت مشروطه‬ ‫‪44‬‬ ‫درس چهارم ــ آغاز حرکت مردم علىه استبداد داخلی و استعمار خارجی‬ ‫‪53‬‬ ‫محمد  على   شاه‬ ‫دوره ّ‬‫درس پنجم ــ مشروطه در ٔ‬ ‫‪62‬‬ ‫دوره دوم مشروطه (‪1288‬ــ     ‪1293‬ش)‬ ‫درس ششم ــ ٔ‬ ‫‪74‬‬ ‫درس هفتم ــ کودتاى ‪1299‬‬ ‫‪83‬‬ ‫درس هشتم ــ رضاخان؛ تثبىت قدرت‬ ‫‪91‬‬ ‫درس نهم ــ وىژگى هاى حکومت رضاشاه‬ ‫‪100‬‬ ‫درس دهم ــ سقوط رضاشاه‬ ‫‪107‬‬ ‫درس یازدهم ــ اشغال اىران ّ‬ ‫توسط م ّتفقىن و آثار آن‬ ‫‪114‬‬ ‫درس دوازدهم ــ نهضت ملّى  شدن صنعت نفت‬ ‫‪120‬‬ ‫درس سیزدهم ــ زمىنه هاى کودتاى ‪ 28‬مرداد‬ ‫‪130‬‬ ‫درس چهاردهم ــ کودتاى بىست  و هشتم مرداد‬ ‫‪136‬‬ ‫سىطره آمرىکا بر اىران‬ ‫ٔ‬ ‫درس پانزدهم ــ ربع قرن‬ ‫‪143‬‬ ‫درس شانزدهم ــ زمینه ها و هدف های اصالحات آمریکایی در ایران‬ ‫‪147‬‬ ‫درس هفدهم ــ پىداىش نهضت روحانىت و اوج گیری بیداری اسالمی‬ ‫‪153‬‬ ‫درس هجدهم ــ قىام ‪15‬خرداد‬ ‫‪163‬‬ ‫درس نوزدهم ــ تحوالت اىران پس از تبعىد امام خمىنى‬ ‫‪174‬‬ ‫درس بیستم ــ اىران در مسیر انقالب اسالمى‬ ‫‪182‬‬ ‫درس بیست ویکم ــ پىروزى انقالب اسالمى‬ ‫‪191‬‬ ‫درس بىست و دوم ــ دولت موقت مهندس مهدى بازرگان‬ ‫‪200‬‬ ‫دوره رىاست جمهورى‬ ‫درس بىست     وسوم ــ ّاولىن ٔ‬ ‫‪211‬‬ ‫درس بىست و چهارم ــ جنگ تحمىلى رژیم بعثی حاکم بر عراق علىه اىران‬ ‫‪221‬‬ ‫درس بىست وپنجم ــ آرمان ها و دستاوردهاى انقالب اسالمى‬ ‫‪235‬‬ ‫درس بیست و ششم ــ بیداری اسالمی در جهان اسالم‬  ‫سخنى با دبىران گرامى‬ ‫شىوه «وقاىع نگارى» و «تارىخ نگارى‬ ‫‪.1‬در نگارش اىن کتاب‪ ،‬سعى بر اىن بوده است که به جاى ٔ‬ ‫شىوه «تارىخ نگارى علمى و تحلىلى» استفاده‬ ‫نقلى» که به شرح روىدادها و توصىف حوادث مى پردازد‪ ،‬از ٔ‬ ‫ِ‬ ‫معلولى روىدادها‪ ،‬توجه مى شود‬ ‫ِ‬ ‫پرداختن صرف به حوادث‪ ،‬به روابط علّت و‬ ‫شود‪.‬در اىن شىوه به جاى‬ ‫و در چارچوبى تحلىلى‪ ،‬با نگاهى مستدل و با بهره گىرى از اسناد و مدارک‪ ،‬روىدادهاى تارىخى را‬ ‫بررسى مى کنىم‪.‬‬ ‫‪.2‬در اىن کتاب کوشش شده است تا از آوردن اسامى‪ ،‬نام ها‪ ،‬و ىا جدول هاى غىرضرورى خوددارى‬ ‫گردد‪.‬با اىن وجود‪ ،‬از دبىران محترم تارىخ و طراحان سؤال هاى امتحانى تقاضا شده است از طرح سؤال ها‬ ‫و موضوع ها‪ ،‬با روىکرد «حافظه مدارى» که‪ ،‬در شىوه هاى وقاىع نگارى و تارىخ نگارى نقلى متداول است‬ ‫اجتناب ورزند و به جنبه هاى تحلىلى وقاىع تارىخى توجه بىشترى مبذول فرماىند‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫افزودن اطالعات تارىخى‬ ‫‪.3‬مطالبى تحت عنوان «بىشتر بدانىد» و «برگى از تارىخ»‪ ،‬با هدف‬ ‫دانش آموزان‪ ،‬به مباحث درس اضافه شده است‪.‬از اىن مطالب‪ ،‬و آنچه که در پى نوشت ها آمده است‬ ‫در امتحان هاى نىمسال و پاىان سال‪ ،‬سؤالى طرح نمى گردد‪.‬‬ ‫‪.4‬فهرست منابع این کتاب‪ ،‬در سایت سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‪ ،‬در دسترس است‪.‬‬ ‫هدف های آموزشی درس تاریخ معاصر ایران‬ ‫همکار گرامی انتظار می رود با تدریس درس تاریخ معاصر ایران‪ ،‬دانش آموزان نسبت به هدف های‬ ‫اصلی آن درس شناخت و درک نسبی پیدا کنند‪.‬بنابراین توصیه می شود به هنگام تدریس و ارزشیابی در‬ ‫طول سال تحصیلی‪ ،‬هدف های زیر را مدنظر قرار دهید‪:‬‬ ‫‪.١‬چگونگی تأسیس‪ ،‬استقرار و تثبیت حکومت قاجار با توجه به زمینهها و عوامل داخلی و خارجی‬ ‫‪.٢‬اهداف و رقابت های استعماری دولت های بزرگ اروپایی (انگلستان‪ ،‬روسیه و فرانسه) در ایران‬ ‫در دهه های نخست حکومت قاجار‬ ‫رتبه حکومت قاجار‬ ‫‪.٣‬شخصیت و مدیریت شاهان و کارگزاران عالی ٔ‬ ‫سلسله قاجار‬ ‫ٔ‬ ‫‪.٤‬نفوذ و دخالتهای مستمر انگلستان و روسیه در امور ایران در طول دوران حاکمیت‬ ‫‪. ٥‬ساخت اجتماعی و اقتصادی ایران (صورت بندی اجتماعی و اقتصادی) و تحوالت آن در‬ ‫عصر قاجار‬ ‫‪. ٦‬آثار و پیامدهای اجتماعی‪ ،‬اقتصادی و فرهنگی گسترش مناسبات و ارتباطات بین المللی‪ ،‬به ویژه‬ ‫روابط با کشورهای اروپایی‬ ‫دوره قاجار با تکیه بر جنبش تنباکو و انقالب مشروطه‬ ‫‪.٧‬زمینه ها و عوامل جنبش های مردمی در ٔ‬ ‫‪. ٨‬نتایج و پیامدهای جنبش تنباکو و انقالب مشروطه‬ ‫‪.٩‬نقش اجتماعی‪ ،‬فرهنگی و سیاسی روحانیت‪ ،‬به ویژه در مخالفت و مبارزه با استبداد داخلی و‬ ‫استعمار خارجی‬ ‫‪.١٠‬شکل گیری گروه روشنفکران و نقش اجتماعی و سیاسی آنان‬ ‫‪.١١‬تأثیر و پیامدهای دو جنگ جهانی بر اوضاع ایران‬ ‫‪.١٢‬ظهور‪ ،‬استقرار و سقوط دیکتاتوری رضاشاه با توجه به زمینه ها و عوامل داخلی و خارجی‬ ‫نتیجه اقدامات رضا شاه‬ ‫‪.١٣‬اهداف و ٔ‬ ‫‪.١٤‬رقابت قدرت های بزرگ (انگلستان‪ ،‬شوروی و آمریکا) برای نفوذ و سلطه بر ایران بعد از‬ ‫شهریور ‪١٣٢٠‬‬ ‫‪.١٥‬جنبش ملی شدن صنعت نفت (زمینه‪ ،‬عوامل و نتایج)‬ ‫‪.١٦‬کودتای ‪ ٢٨‬مرداد ‪ ١٣٣٢‬با تأکید بر عوامل داخلی و خارجی‬ ‫سلطه سیاسی‪ ،‬نظامی و اقتصادی آمریکا بر ایران پس از کودتای ‪ ٢٨‬مرداد ‪١٣٣٢‬‬ ‫‪.١٧‬نفوذ و ٔ‬ ‫‪.١٨‬زمینه ها و عوامل نهضت اسالمی مردم ایران‬ ‫سلطه خارجی و وابستگی حکومت پهلوی‬ ‫‪.١٩‬نقش امام خمینی در مبارزه با ٔ‬ ‫‪.٢٠‬معترضان و مخالفان حکومت پهلوی (دیدگاه و روش مخالفت و مبارزه)‬ ‫‪.٢١‬انقالب اسالمی و سرنگونی نظام سلطنتی پهلوی در ایران‬ ‫‪.٢٢‬استقرار و تثبیت نظام جمهوری اسالمی‬ ‫ضد جمهوری اسالمی ایران‬ ‫‪.٢٣‬دسیسه و توطئه های قدرت های خارجی به ویژه آمریکا بر ّ‬ ‫‪.٢٤‬اقدامات خرابکارانه و ّفعالیت های گروهک های تروریستی و ضدانقالب داخلی‬ ‫‪.٢٥‬ایستادگی ملت ایران در برابر توطئه و دشمنی های دشمنان خارجی و داخلی انقالب اسالمی‬ ‫ضد ایران و دفاع ملّت ایران در برابر متجاوز و پیامدهای آن‬ ‫‪.٢٦‬جنگ تحمیلی عراق بر ّ‬ ‫‪.٢٧‬رهبری و مدیریت حضرت امام خمینی و حضرت آیت اللّه خامنه ای‬ ‫‪.٢٨‬دستاوردهای انقالب اسالمی (استقالل در ابعاد سیاسی‪ ،‬اقتصادی و فرهنگی)‬ ‫‪.29‬بیداری اسالمی در ایران و سایر کشورهای اسالمی‬ ‫گروه تاریخ دفتر تألیف کتاب های درسی عمومی و متوسطه نظری‬  ‫سخنى با دانش آموزان عزىز‬ ‫اهمىتى‬ ‫تصور کنىد که اىن درس ّ‬ ‫از آنجا که درس تارىخ جزو درس هاى تخصصى شما نىست‪ ،‬چه بسا ّ‬ ‫تصور در نگاه ّاول درست به نظر مى رسد! شما‬ ‫ندارد و شما تنها براى نمره قبولى باىد آن را بخوانىد‪.‬اىن ّ‬ ‫حق دارىد براى امور زندگى خود برنامه داشته باشىد و به آىنده بىندىشىد‪.‬آىنده نگرى شما و برنامه رىزى تان‬ ‫براى آن با توجه به چه چىزهاىى صورت مى گىرد؟ شناختى که از خود دارىد؛ ارزىابى و شناختى که از شراىط‬ ‫موجودتان دارىد؛ و نىز ارزىابى تان از آىنده‪.‬‬ ‫ّاما بىاىىد طور دىگرى به اىن موضوع بىندىشىم؛ شما چه قدر خود را مى شناسىد و شخصىت کنونى تان‬ ‫محصول چه چىزهاىى است؟ خواهىد گفت‪ :‬قدرى از آن محصول وراثت است‪ ،‬ىعنى خصوصىات جسمانى‪،‬‬ ‫فکرى و به وىژه اخالقى که از طرىق گذشتگان به شما رسىده است‪.‬تعلىم و تربىت و زندگى خانوادگى‪ ،‬محىط‬ ‫تحوالت اجتماعى و نىز تجارب شخصى هم بخشى از آن را شامل مى شود‪.‬‬ ‫اطراف و دوستان و آشناىان و ّ‬ ‫توجه کنىد؛ آىا «شراىط‬‫آىا اىنها چىزى جز گذشته و در واقع چىزى جز تارىخ اند؟ اکنون به «شراىط موجود» ّ‬ ‫تحوالت و عملکردهاىى است که گذشتگان‬ ‫تأمل هرچند سطحى‪ ،‬چىزى جز حاصل حوادث‪ّ ،‬‬ ‫موجود» در ىک ّ‬ ‫ما نقش اصلى را در شکل گىرى آن داشته اند؟‬ ‫همه‬ ‫بنابراىن‪ ،‬هرچه در گذشته بىشتر تأمل کنىم‪ ،‬هم خود را بهتر مى شناسىم و هم جامعه مان را؛ زىرا ٔ‬ ‫پدىده ها و رفتارهاى فردى و اجتماعى‪ ،‬رىشه در گذشته دارد‪.‬با شناخت بىشتر اىن رىشه ها‪ ،‬مى توانىم ارزىابى‬ ‫درست ترى از خود داشته باشىم‪ ،‬از کرده هاى مان خواه فردى‪ ،‬خواه اجتماعى درس بگىرىم‪.‬مى توانىم‬ ‫راه حل هاى مناسب براى مشکالت و مسائل اجتماعى ارائه کنىم‪ ،‬نىازهاى واقعى مان را تشخىص دهىم و‬ ‫توجهى از آىات قرآن کرىم و‬ ‫در راه سعادت و کامىابى گام بردارىم‪.‬به همىن دلىل است که بخش هاى قابل ّ‬ ‫توصىه مطالعه و تأمل در آن اختصاص دارد‪.‬تارىخ پىامبران‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫کالم همه بزرگان و دانشمندان به ذکر تارىخ و‬ ‫اقوام‪ ،‬جوامع‪ ،‬و نىز زنان و مردانى که اکنون دىگر در مىان ما نىستند‪.‬به  عالوه همچنان که‪ ،‬مى دانىم تارىخ‬ ‫تحوالت سىاسى جوامع نىست بلکه سرگذشت علوم و فنون‪ ،‬هنرها و هنرمندان‪،‬‬ ‫تنها ذکر اعمال پادشاهان و ّ‬ ‫ورزشکاران و قهرمانان‪ ،‬همه و همه تارىخ است و هر ىک جنبه هاىى از زندگى اجتماعى انسان را شامل‬ ‫مى شود که مطالعه آن مفىد و لذت بخش است‪.‬‬ ‫اندازه کافى بدان پرداخت‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫تارىخ دانشى بسىار گسترده است و در ساعات محدود درسى نمى توان به‬ ‫پس چه باىد کرد؟ براى شما که درس تارىخ جزو درس هاى تخصصى تان نىست و تنها بخش کوچکى از‬ ‫مطالعه تارىخ معاصر اىران‪ ،‬ضرورى تر به نظر مى رسد‪.‬اىن دوره از‬ ‫ٔ‬ ‫برنامه هاى آموزشى تان را شامل مى شود‪،‬‬ ‫رشته‬ ‫تارىخ به ما نزدىک تر است و نتاىج حوادث و تحوالت مربوط به آن‪ ،‬ملموس تر و زنده تر‪.‬شما در آىنده هر ٔ‬ ‫تحصىلى و نىز هر شغلى را انتخاب کنىد و به اصطالح جامعه شناسان‪ ،‬هر نقش اجتماعى را که اىفا نمایىد‪ ،‬به‬ ‫مطالعه تارىخ نىازمندىد به وىژه هر چه بىشتر رشد کنىد و بزرگتر شوىد ارزش آن را بهتر و بىشتر درخواهىد ىافت‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫تارىخ معاصر اىران حوادث تلخ و شىرىن بى شمارى را به خود دىده است که در اىن کتاب به گونه اى‬ ‫فشرده و خالصه‪ ،‬با بخش هاىى از آن آشنا مى شوىد‪.‬‬  ‫برای مطالعه‬ ‫مروری بر پیشینه و تاریخ ایران از آغاز تا دوران قاجار‬ ‫ایران کشوری ریشه دار و کهن است‪.‬مردم ایران دارای ‪ ٧٠٠٠‬سال تاریخ و تمدن درخشان‬ ‫دوره پیش از اسالم و بعد از اسالم تقسیم کرد‪.‬‬ ‫هستند‪.‬تاریخ فرهنگ و تمدن ایران را می توان به دو ٔ‬ ‫دوره پیش از اسالم نیز به دوران قبل از آریایی ها و بعد از آریایی ها تقسیم می شود‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫اىران پىش از اسالم‬ ‫از بررسى آثارى که تاکنون توسط باستان شناسان کشف شده اند‪ ،‬معلوم مى شود‪ ،‬سفال و سفال هاى‬ ‫توسط ساکنان فالت‬ ‫لعاب دار و ساخت چرخ سفالگرى (در هزاره هاى ششم تا چهارم پىش از مىالد) ّ‬ ‫اىران (قبل از ورود آرىاىى ها) اختراع شده است‪.‬همچنىن‪ ،‬ساخت ّارابه هاى چهارچرخ‪ ،1‬پرورش اسب‬ ‫توسط اىالمى ها به سومر و از‬‫و معمارى طاق هاى هاللى گنبد شکل‪ ،‬از ابداعات اىرانىان بوده است که ّ‬ ‫آنجا به دىگر نقاط جهان کهن رفته و رواج ىافته است‪.‬در اىن مىان می توان از مکان هاى ّ‬ ‫مهم باستانى‬ ‫تپه مارلىک (در گىالن) نام برد‪.‬همچنین‬ ‫تپه سىلک (در کاشان) و ٔ‬ ‫نظىر شهر سوخته (در سىستان)‪ٔ ،‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ایرانیان در پیدایش خط به  عنوان یکی از مراحل مهم تمدن سازی و تولید میراث معنوی جهان از قبیل‬ ‫سرچشمه بسیاری‬ ‫ٔ‬ ‫اندیشه های دینی‪ ،‬فلسفی‪ ،‬علم اعداد‪ ،‬نجوم و ریاضی سهم چشمگیری داشته اند‪.‬‬ ‫از امور فرهنگی از فالت ایران آغاز شده است‪.‬در حدود ‪ ٣٠٠٠‬سال قبل از میالد‪ ،‬آریایی ها به فالت‬ ‫ایران‪ 3‬مهاجرت کردند‪.‬آنها سرزمینی را که در آن وارد شده بودند ایران یعنی سرزمین آریایی ها نامیدند‪.‬‬ ‫‪.1‬برای اطالع بیشتر‪ ،‬ن‪.‬ک‪ :‬گیرشمن‪ ،‬ایران از آغاز تا اسالم‪ ،‬صص ‪ ٣٨ ،٣١ ،١٨ ،١٣‬و ‪٦8‬‬ ‫‪2. sialk‬‬ ‫‪.3‬کلمه ایران دست کم در حدود قرن سوم قبل ازمیالد در منابع یونانی آمده است‪.‬شکل یونانی ایران ‪ ariane‬است‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫اقوام آریایی‪ 1‬شامل مادها‪ ،‬پارس ها و پارت ها بود که در غرب‪ ،‬جنوب و شمال شرقی فالت ایران ساکن‬ ‫شدند‪.‬اقوام ایرانی پس از استقرار و تثبیت موقعیت و مرزهای جغرافیایی خود‪ ،‬برای رفع نیازهای‬ ‫متقابل خویشتن با یکدیگر روابط مسالمت آمیزی داشتند و در هم گرایی عمومی به سر می بردند‪.‬‬ ‫پس از ّمدتى‪ ،‬زردشت که پىامبر اىران باستان است در مىان اىرانىان ظهور کرد‪.‬او مردم را به پىروى از‬ ‫مروج اندىشه‪ ،‬گفتار و کردار نىک بود‪.‬اعتقاد به سراى‬ ‫خداى ىگانه که اهورامزدا نام داشت‪ ،‬دعوت کرد و ّ‬ ‫آخرت و جهان پس از مرگ‪ ،‬عقىده به آخر الزمان و ظهور ىک منجى که حکومتى با عدل و داد و به دور از‬ ‫ناپاکى و ستم برپا خواهد کرد‪ ،‬از بنىان هاى استوار و اعتقادى اىرانىان بوده است که آن ها را از ساىر ملل‬ ‫دوران باستان متماىز مى ساخت‪.2‬‬ ‫قـدر مسلّـم اىـرانىـان پىش از‬ ‫اسالم همچون اعراب دوران‬ ‫جاهلىت بت پرست نبودند‪ ،‬همانند‬ ‫ىونانىان‪ ،‬رب ال ّنوع هاى متعدد را‬ ‫نمى پرستىدند و ىا همچون هندوها‬ ‫گاوپرست نبودند‪.‬فرمانرواىان‬ ‫سلسله هاى اىران باستان‪ ،‬به رغم‬ ‫همه خصلت هاى نىک و بد که‬ ‫ٔ‬ ‫درباره آنها ثبت کرده است‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫تارىخ‬ ‫فراعنه مصر‬ ‫ٔ‬ ‫هىچ گاه همچون‬ ‫باستان ّادعاى خداىى نمى کردند؛‬ ‫آثار یافت شده در شهر سوخته‬ ‫زىرا اىرانىان مردمانى حق جو و‬ ‫‪3‬‬ ‫یکتا پرست بودند‪.‬‬ ‫‪.1‬آریا ‪ airya‬یا آرین ‪ Aryan‬در اوستا که کهن ترین متون پارسی به جا مانده است‪.‬خاستگاه ایرانیان «ایئریانم ویجو» ‪Airyanemvaejo‬‬ ‫واژه «ایران» و «ویج» به معنی تخمه و نژاد ایرانی و هنگامی که مکانی به‬ ‫آمده که در زبان پهلوی «ایران ویج» ‪ Eranvej‬می باشد که مرکب از دو ٔ‬ ‫این نام نامیده می شود به منزله جایگاه ایرانیان است‪(.‬ن‪.‬ک‪ :‬پورداوود‪ ،‬یشت ها‪ ،‬آبان یشت‪ ،‬بندهای ‪ ١٧‬و ‪)١٠٤‬‬ ‫‪.2‬برای اطالع بیشتر ن‪.‬ک‪ :‬مجلسی‪ ،‬بحاراالنوار‪ ،‬ج ‪ ،٥‬ص ‪.٣٧٩‬‬ ‫‪.3‬ن‪.‬ک‪ :‬معین‪ ،‬مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی‪ ،‬ص ‪.٤١‬برای اطالع بیشتر‪ ،‬ن‪.‬ک‪ :‬عرفان منش‪ ،‬حیات معنوی ایرانیان‪،‬‬ ‫صص ‪٣٠‬ــ    ‪. ١٨‬‬ ‫‪2‬‬  ‫بیشتر بدانید‬ ‫خصلت های اخالقی ایرانیان‬ ‫مورخان ثبت شده میتوان به شجاعت‪ ،‬پاکدامنی‪،‬‬ ‫از سجایای اخالقی ایرانیان که در گزارش های ّ‬ ‫راستگویی‪ ،‬اعتدال‪ ،‬نجابت و پوشش زنان و مردان اشاره کرد‪.‬آثار برجای مانده نشان می دهند که زنان‬ ‫ایرانی در زمان مادها و پس از آن پوشش کاملی داشتند که شامل پیراهن بلند چین دار‪ ،‬شلوار‪ ،‬چادر‬ ‫و شنلی روی لباس ها بود‪.‬این پوشش در زمان هخامنشیان‪ ،‬اشکانیان و ساسانیان نیز معمول بود‪.‬در‬ ‫منابع یونانی آمده است که زنان پارسی‪ ،‬ساده (بدون آرایش) و با لباسی کام ًال پوشیده ظاهر می شدند و‬ ‫نجابت مردان پارسی نیز دست کمی از زنان نداشته است‪.‬آنان برهنه بودن و یا بازگذاشتن هر یک از‬ ‫قسمت های بدن (مانند آستین دست) را شرم آور و خالف ادب می شمردند و به همین جهت سرتاپای‬ ‫‪1‬‬ ‫ایشان با سربند (کاله) و پاپوش پوشیده بود‪.‬‬ ‫الدىن سهروردى‪ ،‬درگذشته به سال ‪ 587‬ق‪ ،‬در اىران باستان ا ّمتى زندگى‬ ‫به گفت ٔه شهاب ّ‬ ‫ولی کسانى است‬‫مىکردند که بىن آنها پهلوانان و جوانمردانى ىگانه پرست بودند که مشمول آى ٔه «خداوند ّ‬ ‫که اىمان آوردند‪ ،‬و اىشان را از ظلمات به سوى نور هداىت مى کند»‪ 2‬شدند و به مرحله اى از شهود نور‬ ‫توجه سهروردى به حکمت اىرانىان‪ ،‬ىادآور حدىث نبوى است که فرمود‪ :‬اگر علم در‬ ‫الهى رسىدند‪ّ.3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ثرىا هم باشد‪ ،‬مردانى از فارس به آن دست مى ىابند‪.‬‬ ‫سلسله هخامنشىان با فرمانرواىى کوروش بزرگ آغاز شد‪.‬او توانست با م ّتحد کردن اقوام‬ ‫ٔ‬ ‫گستره قلمرو آن شامل تمدن هاى کهن به جز بخشى از‬ ‫ٔ‬ ‫پارس و ماد حکومتى را پاىه گذارى کند که‬ ‫قلمرو ىونان باستان بود‪ 5.‬کوروش به دلىل خداپرستى‪ ،‬عدالت خواهى و خردمندى اش‪ ،‬شهرت جهانى‬ ‫مطهری‪ ،‬مسئل ٔه حجاب در اسالم (مجموعه آثار) ج ‪،٤٨‬‬ ‫‪.1‬جهت اطالع بیشتر ن‪.‬ک‪ :‬ویل دورانت‪ ،‬تاریخ تمدن‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪ّ ،٤١٣‬‬ ‫محمدی آشتیانی‪ ،‬حجاب در ادیان الهی‪ ،‬صص ‪ ٩٥‬و ‪٩٦‬؛ هرتسفلد‪ ،‬تاریخ باستانی ایران‪ ،‬ص ‪١٤١‬؛ راوندی‪ ،‬تاریخ اجتماعی‬ ‫صص ‪٢٥‬و ‪٦٣‬؛ ّ‬ ‫ایران‪ ،‬ج ‪ ،١‬صص ‪ ٥١٨‬ــ‪٥٢٠‬؛ شهشهانی‪ ،‬تاریخچ ٔه پوشش سر در ایران‪ ،‬ص ‪٤٠‬؛ تالبوت رایس‪ ،‬هنرهای باستانی آسیای مرکزی تا دوره‬ ‫اسالمی‪ ،‬ص ‪٤٥‬؛ دهخدا‪ ،‬امثال و حکم‪ ،‬ج ‪ ،٣‬صص ‪ ١٥٤٩‬ــ ‪١٥٥٧‬؛ ذکاء‪ ،‬داستان پوشش زن در ایران‪ ،‬ص ‪.٢‬‬ ‫آیه ‪.)٢٥٧‬‬ ‫(سوره بقره‪ٔ ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪.2‬ال ّله ولی الذین امنوا ُیخرجهم من الظلمات الی النور و ‪....‬‬ ‫‪.3‬سهروردی‪ ،‬مجموعه تصنیفات شیخ اشراق‪ ،‬صص ‪   ٥٠2‬و ‪.٥٠3‬‬ ‫ُوم ِمن َأهل فارس»؛ مجلسی‪ ،‬بحار االنوار (ج‪ ،)١٦‬ص ‪٣١٠‬؛ همچنین‪.‬ن‪.‬ک‪ :‬مستوفی‪،‬‬ ‫‪«.4‬لَو َت َع َل َّق ِالع ۡلم بأکناف السماء َلنٰا َل ُه ق ٌ‬ ‫نزهة القلوب‪ ،‬ص ‪١١٣‬؛ سبیتی‪ ،‬سلمان فارسی‪ ،‬ص ‪.٤٠‬‬ ‫‪.5‬بار تولد‪ ،‬تذکره ٔجغرافیای تاریخی ایران‪ ،‬ص ‪.٢٠٥‬‬ ‫‪3‬‬  ‫کاخ آپادانا ـ شوش‬ ‫ىافته است‪ 1.‬برخى معتقدند‪« ،‬ذوالقرنىن» که در قرآن مجىد‪ 2‬به   عنوان فرمانرواىى نىک سىرت ستوده‬ ‫شده‪ ،‬همان کوروش پادشاه اىران است‪ 3.‬با اینکه مؤسس دولت مقتدر هخامنشیان از سرزمین پارس‬ ‫استوانه گلی را که با خط بابلی نوشته شده است‪ ،‬به عنوان ا ّولین منشور جهانی حقوق بشر‬ ‫ٔ‬ ‫بیانیه کوروش در‬ ‫‪.1‬برخی از مورخان ٔ‬ ‫معرفی کرده اند‪.‬ن‪.‬ک‪ :‬زرین کوب‪ ،‬روزگاران‪ ،‬ص ‪.٥٤‬‬ ‫سوره کهف‪ ،‬آیات ‪  83‬ــ  ‪.98‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪.2‬‬ ‫‪.3‬طباطبایی‪ ،‬تفسیر المیزان‪ ،‬ج‪ ،١٣‬ص ‪٦٦٥‬؛ مکارم شیرازی‪ ،‬تفسیر نمونه‪ ،‬ج ‪ ،١٢‬ص ‪.٥٤٩‬برای اطالع بیشتر ن‪.‬ک‪ :‬عرفان منش‪،‬‬ ‫تحقیقی علمی درباره ٔپیشینه و کیستی ذوالقرنین‪ ،‬صص     ‪  299‬ــ  ‪.355‬‬ ‫‪4‬‬ ‫برخاست ّاما نام قوم و سرزمین خود را برای قلمرو تحت حاکمیت خود انتخاب نکرد‪.1‬باید دانسته‬ ‫سکنه ایران اطالق می شد‪.‬پارس در کتیبه های هخامنشی‬ ‫ٔ‬ ‫شود که در کتیبه های داریوش کلمه آریا به‬ ‫به صورت پارسه‪ 2‬در یونانی پرسیس‪ 3‬که ُم َع َّرب آن فارس می باشد آمده است‪ّ.‬اما یونانیان پرسیس را‬ ‫گسترده‬ ‫ٔ‬ ‫که تنها نام ایالت فارس است بر تمام ایران اطالق می کردند‪.4‬هخامنشیان برای کنترل قلمرو‬ ‫خود‪ ،‬چند پایتخت تأسیس کردند‪.‬یکی از آنها در شوش بود و به عنوان پایتخت زمستانه و دیگری در‬ ‫هگمتانه (همدان) که پایتخت تابستانه به شمار می رفت‪ّ.‬اما مهم ترین و معروف ترین پایتخت هخامنشیان‬ ‫تخت جمشید است که پایتخت بهاری به حساب می آمد‪.‬بنای عظیم تخت جمشید نماد شکوه و عظمت‬ ‫تمدن ایرانی و توانایی مردم ایران باستان است‪.‬‬ ‫هجوم اسکندر به اىران‬ ‫فالت اىران از دىرباز به دلىل دارا بودن موقعىت حساس و مهم‪ ،‬مورد هجوم بىگانگان بوده است؛‬ ‫حمله اسکندر و هجوم فرهنگ‬ ‫به طورى که هرىک از آنها آرزوى استىال بر اىن سرزمىن را داشته اند‪ٔ.‬‬ ‫ىونانى به اىران‪ ،‬از نخستىن بحران هاى هوىتى تارىخ کشور ما بود‪ 5.‬اىن واقعه خرابى هاى جبران ناپذىرى‬ ‫بر جاى گذاشت‪.‬اسکندر مقدونى شهرهاى بسىارى را وىران و بسىارى از آثار فرهنگ و تمدن اىران‬ ‫را نابود کرد‪ّ ،6‬اما در مقابل آنچه که وىران کرد‪ ،‬تمدنى به ارمغان نىاورد‪.‬اگرچه مقاومت اىرانىان و نبرد‬ ‫دلىرانه آرىوبرزن‪ ،7‬سردار شجاع اىرانى‪ ،‬با سپاه اسکندر نتوانست‪ ،‬مانع هجوم لشکرىان اسکندر به اىران‬ ‫ٔ‬ ‫شود‪ ،‬اما اىرانىان به تدرىج با مقاومت فرهنگى توانستند اىن بحران را از سر بگذرانند و بر آن غلبه کنند‪.‬‬ ‫سلسله پارتىان‪ ،‬بار دىگر آغاز‬ ‫ٔ‬ ‫پس از حاکمىت سلوکىان (جانشىنان اسکندر) بر اىران‪ ،‬استقرار‬ ‫حاکمىت اىرانىان را نوىد داد‪.‬پارتىان‪ ،‬ىکى دىگر از اقوام آرىاىى‪ ،‬به تدرىج سلوکىان را از اىران بىرون‬ ‫راندند‪.‬‬ ‫‪.1‬اقوام ایرانی برخالف برخی از اقوام اروپایی که نام خود را به روی سرزمین خود گذاشتند‪ ،‬مانند انگل ها در انگلستان و یا فرانک ها در‬ ‫فرانسه نام یک قوم را بر روی تمامیت سرزمینی که اقوام دیگر در آن ساکن بودند نگذاشتند و در فرایند م ّلت سازی اقوام ایرانی با هم مشارکت داشتند‪.‬‬ ‫‪2. pirsa‬‬ ‫‪3. Persis‬‬ ‫‪.  4‬ن‪.‬ک‪ :‬اعتمادالسلطنه‪ ،‬تطبیق جغرافیای قدیم و جدید ایران‪ ،‬ص ‪.٨٨‬‬ ‫‪.5‬براى اطالع بىشتر ن‪.‬ک‪ :‬والىتى‪ ،‬بحران هاى تارىخى هوىت اىرانى‪ ،‬صص ‪19‬ــ  ‪.20‬‬ ‫‪.6‬ن‪.‬ک‪ :‬اصفهانى‪ ،‬تارىخ سنى ملوک االرض  و االنبىا‪ ،‬صص ‪40‬ــ‪ 43‬؛ ابن ندىم‪ ،‬الفهرست‪ ،‬ص ‪436‬؛ ابن خلدون‪ ،‬مقدمه‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪1002‬؛‬ ‫ابن َمسکَ وىه‪ ،‬تجارب االمم‪ ،‬ج ‪ ،1‬صص ‪48‬ــ‪.40‬‬ ‫منطقه دربند پارس در سال ‪ ٣٣٦‬قبل از میالد روی داد‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪.7‬این نبرد در‬ ‫‪5‬‬  ‫بیشتر بدانید‬ ‫در متون کهن و روایات حماسی‪ ،‬ایرانیان دارای هویتی متمایز و میراثی مشترک هستند که‬ ‫قابل انتقال به غیر نیست و آنان را از سایر ملل همجوار متمایز می سازد‪.‬تا آنجا که سرزمین هایی را که‬ ‫ایرانیان گشودند هرگز «ایران» نام نگرفت‪.‬بلکه همواره «انیران» یعنی غیر ایرانی باقی ماندند‪ 1.‬در تاریخ‬ ‫واقعی مردم ایران نشانه هایی از مهرورزی آنها نسبت به سایر ملل و غیر ایرانی یافت می شود که بیانگر‬ ‫روح بزرگ و میهمان نوازی ایرانیان است‪.‬با این وصف‪ ،‬ایرانیان نسبت به دشمنان خود از حساسیت‬ ‫و غیرت ملّی برخوردارند‪.‬در روایات حماسی دشمن ایرانیان ستایش نمی شود و تجاوز کنندگان به مرز‬ ‫‪2‬‬ ‫و بوم و آیین ایران همواره به بدی و زشتکاری یاد شده اند‪.‬‬ ‫نکته اى جالب از وىژگى هاى مردم اىران    زمىن اىن است که به رغم شکست از ىونانىان‪ ،‬فرهنگ‬ ‫مهاجم را در خود ذوب کردند‪.‬اىران پس از فروپاشى سلوکىان‪ ،‬اىران باقى ماند‪ّ ،‬اما ىونان مضمحل و‬ ‫امپراتورى روم جاىگزىن آن شد‪.‬با وجود اىن‪ ،‬اىرانىان بعدها شکست هاى سختى بر امپراتورى روم‬ ‫حران» به فرماندهى سورناى جوان‪ ،‬ىکى از مشهورترىن آنهاست‪.‬‬ ‫وارد کردند‪«.‬نبرد ّ‬ ‫در اواخر حکومت پارتىان‪ ،‬اختالف و بى نظمى کشور را فرا گرفته بود‪.3‬قىام اردشىر بابکان‪،‬‬ ‫بنىان گذار حکومت ساسانىان‪ ،‬به اىن وضع پاىان داد‪.‬او حکومت مقتدر مرکزى را جاىگزىن حکومت‬ ‫ملوک الطواىفى کرد که موجب آشفتگى اىران شده بود‪.‬ىکى دىگر از اقدامات او‪ ،‬رسمىت   بخشىدن به‬ ‫دىن زردشتى بود‪.‬‬ ‫‪.1‬ن  ‪.‬ک‪ :‬بلعمی‪ ،‬تاریخ بلعمی‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪١0٨١‬؛ فردوسی‪ ،‬شاهنامه‪ ،‬ص ‪ ،٢٦٩٦‬به نقل از یار  شاطر‪ ،‬تاریخ روایی ایران‪ ،‬مندرج در‬ ‫تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی‪ ،‬ج‪ ،٣‬قسمت اول‪ ،‬ص ‪.٥٢١‬‬ ‫‪.2‬به عنوان مثال اسکندر در متون کهن ایرانی فردی اهریمن صفت‪ ،‬ستمکار‪ ،‬ملعون‪ ،‬گجستک و بدکار‪ ،‬دشمن ایرانشهر و ویرانگر‬ ‫نامه تنسر به ُگشنسب‪ ،‬ص ‪٨٧‬؛ شهرستان های ایران‪ ،‬بند ‪ ٤‬و ‪٥‬؛ ارداویراف نامه‪،‬‬ ‫معرفی می شود‪(.‬مینوگ خرد‪ ،‬فصل ‪ ،٨‬بندهای ‪ ٢٩‬و ‪٣٠‬؛ ٔ‬ ‫فرگرد اول‪ ،‬بند ‪ ١‬ــ‪ )  ٧‬تصویری که بیشتر مورخان دوران اسالمی از اسکندر ارائه می دهند برگرفته از زندگانی واقعی اسکندر مقدونی نیست؛‬ ‫تصرف و نسب سازی و اختالط تاریخ و افسانه همراه است‪.‬اسکندر زمانی ستوده می شود که شناسنام ٔه ایرانی می گیرد تا چنین وانمود‬ ‫بلکه با ّ‬ ‫شود که اگر او توانست ایران را فتح کند و بر آن حکم فرمایی کند به این علت بود که پدری ایرانی داشت تا بدین وسیله با حفظ غرور و عزت‬ ‫م ّلی از ِمحنت شکست ایران توسط یونانیان بکاهند‪.‬از این رو اسکندر تبدیل به یک قهرمان م ّلی می شود و زمانی شایسته ستایش و تقدیس قرار‬ ‫می گیرد که به باور آنان او ذوالقرنین ستوده شده در قرآن مجید است‪.‬و هرگاه از اسکندر به بدی یاد می شود او نه ایرانی است و نه ذوالقرنین‬ ‫است‪(.‬ن‪.‬ک‪ :‬دینوری‪ ،‬اخبارالطوال‪ ،‬صص ‪ ٥٣‬و ‪)٥٤‬؛ جهت اطالع بیشتر ن‪.‬ک‪ :‬عرفان منش‪ ،‬کوروش ذوالقرنین و بازیابی هویت ملی‪،‬‬ ‫ص ‪.٣٥١‬‬ ‫‪.3‬پىرنىا‪ ،‬تارىخ اىران باستان‪ ،‬ج ‪ ،3‬صص ‪ 2517‬و ‪.2528‬‬ ‫‪6‬‬ ‫اقتدار اىران در دوران ساسانى‪ ،‬فقط تا پاىان حکومت خسرو     انوشىروان دوام ىافت و پس از‬ ‫آن‪ ،‬اوضاع اىران رو به آشفتگى و ضعف گذاشت‪.‬جنگ هاى پى در پى مىان اىران و روم‪ ،‬هر دو کشور‬ ‫اولىه دىن‬ ‫غىرعادالنه طبقاتى‪ ،‬ظلم و ستم‪ ،‬انحراف از تعالىم ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫را رو به زوال برد‪.‬عالوه  بر آن‪ ،‬وجود نظام‬ ‫زردشت‪ ،‬فساد‪ ،‬قدرت   طلبى‪ ،‬رقابت و توطئه هاى دائمى مىان اشراف و دربارىان‪ ،‬موجبات تضعىف و‬ ‫سقوط پادشاهى ساسانىان را فراهم آورد‪ 1.‬در چنىن شراىطى‪ ،‬ظهور آىىن اسالم‪ ،‬سرآغاز دوره اى تازه‬ ‫براى مردم اىران شد‪.‬‬ ‫خزرها‬ ‫درىاچۀ‬ ‫ونتوس‬ ‫وخش‬ ‫درىاى پ‬ ‫ى سىاه)‬ ‫(درىا‬ ‫آالن ها‬ ‫كانه‬ ‫خوارزم‬ ‫هپتال ها‬ ‫ور‬ ‫ىاى‬ ‫رومىان‬ ‫ارمنستان‬ ‫آتروپاتكان‬ ‫در‬ ‫گرگان‬ ‫تخارستان‬ ‫سنجار‬ ‫گىالن‬ ‫تپورستان‬ ‫توس‬ ‫خـ‬ ‫انطاكىه‬ ‫ـــــ‬ ‫رگ (رى)‬ ‫راسان‬ ‫بامىان‬ ‫تىسفون‬ ‫هرمزدگان‬ ‫غسانىان‬ ‫كوشان‬ ‫حىره‬ ‫كرمان‬ ‫استخر‬ ‫سىستان‬ ‫شىراز‬ ‫خارک‬ ‫دارابگرد‬ ‫اعراب‬ ‫مكران‬ ‫س‬ ‫کیش‬ ‫قشم‬ ‫پار‬ ‫تنب بزرگ و کوچک‬ ‫هىندوش‬ ‫اى‬ ‫درى‬ ‫مزون ابوموسی‬ ‫هجر‬ ‫درىاى مكران‬ ‫قلمرو ساسانیان‬ ‫‪.1‬کرىستىن سن‪ ،‬اىران در زمان ساسانىان‪ ،‬صص ‪ 645‬ــ‪650‬؛ بوىل‪ ،‬تارىخ اىران‪ ،‬ج سوم‪ ،‬قسمت اول‪ ،‬صص ‪٢٦٧ ،261،262‬‬ ‫و   ‪.268‬‬ ‫‪7‬‬  ‫بیشتر بدانید‬ ‫آستانه مىالد‬ ‫ٔ‬ ‫اىرانىان مردمانى حق جو و عدالت خواه بودند‪.‬گروهى از آنها همان طورکه در‬ ‫حضرت مسىح (ع) در انتظار ظهور آن حضرت بودند و به بىت لحم رفتند تا او را بىابند و از وى پىروى‬ ‫آستانه ظهور پىامبر اسالم (ص) نىز در انتظار ىک منجى بودند‪ 2.‬در متون پارسى زردشتى‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫کنند‪ 1،‬در‬ ‫پىشگوىى هاىى گزارش شده است که نوىد ظهور پىامبر اسالم را مى دهد‪.‬زندگانى پرماجراى روزبه (سلمان‬ ‫عقىده بسىارى از‬ ‫ٔ‬ ‫فارسى) نماد بارزى از حق جوىى اىرانىان پىش از ورود اسالم به اىران است‪ 3.‬به‬ ‫مورخان‪ ،‬اگر اسالم به اىران نمى آمد‪ ،‬مسىحىت اىران را فرا مى گرفت‪ 4.‬بنابراىن حکومت ساسانىان از‬ ‫ّ‬ ‫اسالم شکست نخورد‪.‬اگر اسالم هم نمى آمد‪ ،‬ساسانىان روند زوال و اضمحالل خود را مى پىمودند‪.‬با‬ ‫همه اىنها‪ ،‬وقتى اسالم به اىران آمد‪ ،‬ح ّتى مسىحىان هم به اسالم گروىدند‪ 5.‬اسالم به تدرىج در ایران فراگىر‬ ‫ٔ‬ ‫شد و از پىروان ساىر مذاهب کاست‪.‬در طول تارىخ اىران‪ ،‬اسالم تنها دىنى بود که توانست اکثرىت قاطع‬ ‫جامعه اىرانى را به پىروى از خود درآورد و ساىر ادىان را تحت الشعاع قرار دهد‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫اىران بعد از اسالم‬ ‫ىکى از بزرگ ترىن حوادثى که در تارىخ اىران زمىن روى داده است‪ ،‬اسالم   آوردن مردم اىران‬ ‫بود‪.‬آنها مردمى با شعور و پاک اندىش بودند‪.‬به همىن دلىل اسالم را انتخاب کردند‪.‬اصول متر ّقىانه و‬ ‫کننده گراىش مردم اىران‬ ‫خواهانه اسالم و طرد هرگونه برترى قومى‪ ،‬نژادى و طبقاتى‪ ،‬عامل تعىىن ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫عدالت‬ ‫به اسالم محسوب مى شود‪.‬انتظار مردم اىران‪ ،‬اجراى عدالت و جارى   شدن احکام اسالم و س ّنت نبوى‬ ‫در کشورشان بود‪ّ.‬اما بازگشت تدرىجى فرهنگ جاهلىت در دوران بنى امىه و بنى عباس که به عنوان‬ ‫جانشین پیامبر (ص)‪ ،‬خالفت را غصب کرده بودند‪ ،‬مردم اىران را از آنها روى گردان کرد‪.‬خلفاى جور‪،‬‬ ‫ائمه معصومىن (علىهم السالم) را نىز‬ ‫همان گونه که به اىرانىان ظلم مى کردند‪ ،‬خاندان پىامبر اکرم (ص) و ٔ‬ ‫‪.1‬ن‪.‬ک‪ :‬انجىل متى‪ ،‬باب دوم‪ٔ ،‬‬ ‫آىه ‪ 1‬و ‪.2‬‬ ‫شماره ‪14‬؛ ثعالبى‪ ،‬غرر اخبار ملوک الفرس و سىرهم‪ ،‬صص ‪ 629‬و ‪630‬؛ رسولى محالتى‪ ،‬زندگانى حضرت خاتم النبىىن‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪.2‬اساتىر‪،‬‬ ‫صص ‪ 41‬و ‪.55‬‬ ‫‪.3‬ن‪.‬ک‪ :‬ابن هشام‪ ،‬السیرة النبویه‪ ،‬ج ‪ ،١‬صص ‪138‬ــ  ‪145‬؛ ابن عبد البر‪ ،‬االستىعاب فى معرفة االصحاب‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪58‬؛ ابن َح َجر‬ ‫َعسقالتى‪ ،‬األصابه فى تمییز  الصحابه‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪62‬؛ شىخ صدوق‪ ،‬کمال الدىن‪،‬تمام النعمة‪ ،‬ص ‪163‬؛ نورى طبرسی‪ ،‬نفس الرحمان فى فضاىل‬ ‫سلمان‪ ،‬ص ‪.20‬‬ ‫‪.4‬کرىستىن سن‪ ،‬همان‪ ،‬صص ‪322 ،321 ،307 ،295 ،٢٩٤‬؛ زرىن کوب‪ ،‬تارىخ مردم اىران‪ ،‬صص ‪  517‬ــ‪.520‬‬ ‫‪.5‬آرنولد‪ ،‬تاریخ گسترش اسالم‪ ،‬صص ‪ 52‬ــ‪  53‬و ‪  80‬ــ‪.96‬‬ ‫‪8‬‬ ‫خواهانه امىرمؤمنان حضرت على  (ع) و‬ ‫ٔ‬ ‫تعدى و ستم قرار مى دادند‪.‬اىرانىان به دلىل مشى عدالت‬‫مورد ّ‬ ‫شده خود را در دوستى با اهل  بىت‬‫فضاىل و شاىستگى هاىى که در رفتار او و خاندانش موج مى زد‪ ،‬گم ٔ‬ ‫ىافتند و به پىروى از آىىن تشىع روى آوردند‪.‬‬ ‫گسترش اسالم در اىران موجب تحولى شگرف و عمىق در زندگى و فرهنگ مردم شد‪.‬اىرانىان‬ ‫پىشىنه تمدن دوران باستان‪ ،‬در شکل گىرى تمدن اسالمى نقش اساسى و مهمى اىفا‬ ‫ٔ‬ ‫به دلىل داشتن‬ ‫کردند‪.‬در تمامى حوزه هاى علمى‪ ،‬دانشمندان بزرگى در اىران پس از اسالم ظهور کردند که بسىارى‬ ‫محمد بن زکرىاى رازى‪ ،‬ابورىحان بىرونى و ابن سىنا‪ ،‬شهرت جهانى دارند‪.‬عالوه برآن‪،‬‬ ‫از آنها مانند ّ‬ ‫مهمى اىفا کردند‪.‬در قىام هاىى که‬ ‫عرصه سىاست‪ ،‬در انقراض حکومت ستمگر اموى نقش ّ‬ ‫ٔ‬ ‫اىرانىان در‬ ‫امىه و در دوران‬ ‫جابرانه بنى ّ‬ ‫ٔ‬ ‫علىه حکومت عباسى شکل گرفت نىز مشارکت داشتند‪.‬بعد از حکومت‬ ‫خلفاى بنى عباس‪ ،‬به تدرىج خاندان های اىرانى طاهرىان‪ ،‬صفارىان‪ ،‬سامانىان‪ ،‬آل بوىه و آل زىار‪ ،‬به تشکىل‬ ‫حکومت مستقل دست زدند‪.‬‬ ‫بیشتر بدانید‬ ‫دوران سامانىان را باىد ىکى از نقاط عطف تارىخ فرهنگ و زبان فارسى بدانىم‪.‬در اىن دوران‬ ‫الزمه آن‪ ،‬احىاى فرهنگ‬ ‫تالش زىادى براى استقالل سىاسى اىرانىان از خالفت عباسى صورت گرفت که ٔ‬ ‫و زبان فارسى بود‪.‬در پرتو حماىت امىراسماعىل سامانى‪ ،‬نصربن احمد سامانى و امىر منصوربن نوح‬ ‫سامانى‪ ،‬و وزىران دانشمندى چون ابوالفضل بلعمى و ابوعلى بلعمى‪ ،‬آثار زىادى در زمىنه هاى ادبىات‬ ‫ترجمه تفسىر (قرآن) طبرى به‬ ‫ٔ‬ ‫و علوم گوناگون به فارسى تألىف و ترجمه شد‪ 1.‬علماى ماوراء النهر براى‬ ‫‪2‬‬ ‫تحول بزرگى در‬‫زبان فارسى فتوا صادر کردند‪.‬در اىن دوران‪ ،‬شاعران نامدارى چون رودکى توانستند‪ّ ،‬‬ ‫شعر و ادبىات فارسى اىجاد کنند‪.‬در زمان سامانىان‪ ،‬هنگامى که فرهنگ پوىاى اسالم به زبان و فرهنگ‬ ‫فارسى درآمد‪ ،‬توسعه و گسترش شگرفى ىافت و توانست فرهنگ اىرانى و اسالمى را به مناطق دىگر‬ ‫‪3‬‬ ‫گفته مقام معظم رهبرى‪ ،‬اسالم به زبان عربى وارد اىران شد‪ ،‬اما به زبان فارسى تروىج‬ ‫منتقل کند‪.‬به ٔ‬ ‫وسىله اىرانىان‬ ‫پىدا کرد و در طول قرن هاى متمادى‪ ،‬بىشترىن معارف اسالمى و سخنان حکمت آمىز به ٔ‬ ‫‪4‬‬ ‫فارسى زبان در مىان ملّت ها انتشار ىافت‪.‬‬ ‫‪.1‬ن‪.‬ک‪ :‬بلعمى‪ ،‬تارىخ بلعمى‪ ،‬ص ‪.١‬‬ ‫ترجمه تفسیر طبری‪ ،‬صص ‪   ٥‬و ‪.٦‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪.2‬‬ ‫‪.3‬صفا‪ ،‬تاریخ ادبیات ایران‪ ،‬ج ‪ ،١‬صص ‪٣٥٦‬ــ‪.٣٦١‬‬ ‫روزنامه اطالعات‪ 18 ،‬آبان ماه ‪.1386‬همچنىن ن‪.‬ک‪www. khamenei-ir :‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪.4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫زمىنه آزادى‬ ‫تعصبات کاهش ىافت و ٔ‬ ‫با قدرت گرفتن آل   بوىه و تسلّط آنان بر بغداد درسال ‪ 334‬ق‪ّ ،‬‬ ‫بىان و مباحث علمى و فرهنگى پىروان مذاهب گوناگون اسالمى‪ ،‬اعم از شىعه و سنى‪ ،‬فراهم شد‪.‬شىعىان‬ ‫در اىن زمان مراسم عزادارى امام حسىن (ع) را برگزار مى کردند‪.‬در اىن مراسم‪ ،‬مردم اىران و دوستداران‬ ‫‪1‬‬ ‫اهل   بىت از   مذاهب گوناگون اسالمى‪ ،‬در سوگ امام حسىن (ع) اطعام مى کردند‪.‬‬ ‫اىران از دوران غزنوىان تا خوارزمشاهىان‬ ‫غزنـوىان‪ ،‬به وىژه سطان   محمود غزنـوى‪ ،‬لشکرکشى هاىى گسترده و پىاپى به هنـد کردنـد که‬ ‫ىکى از پىامدهاى آنها‪ ،‬گسترش اسالم و زبـان فارسى در هند بود‪.‬مى دانىم که در اىـن دوران حکىم‬ ‫ابوالقاسم فردوسى‪ ،‬شاعـر بزرگ اىرانى به گردآورى و منظم کردن شاهنـامه اقدام کرد‪ 2.‬اىن اثـر‬ ‫گران بها‪ ،‬براى شنـاخت و درک فرهنگ اىـران باستـان‪ ،‬از اهمىت خاصى بـرخوردار است‪.‬در‬ ‫دوران سلجوقىـان‪ ،‬قلمـرو اىران گسترش ىـافت‪.‬آلب ارسالن در نبـرد مالزگرد‪ 3‬امپراتـورى روم‬ ‫منطقه آسىاى صغىر‪ ،‬زمىنه بـراى گراىش مـردم اىن‬ ‫ٔ‬ ‫شرقى‪ 4‬را به سختى شکست داد‪.‬پس از تصرف‬ ‫منطقه بـه اسالم و گسترش زبـان فارسى فـراهم شد‪ 5.‬در اىن دوران‪ ،‬تمـدن و فرهنگ اسالمى اىـرانى‬ ‫شکوفـاىى بىشترى ىافت‪.‬اوج اقتـدار سلجوقىان در زمان ملک   شاه بـود که تـوانست به کمک وزىر‬ ‫دانشمند خود‪ ،‬خواجه نظام الملک توسى‪ ،‬پاىـه هاى حکومتش را تحکىم بخشد‪.‬خواجه  نظام الملک‪،‬‬ ‫نظامىـه هاىى را که مرکـز تعلىم و تعلم بودند‪ ،‬پاىه گذارى کرد که نظامىه هاى نىشابور و بغداد مشهورترىن‬ ‫آنها هستند‪.‬‬ ‫مهم دوران خوارزمشاهىان‪ ،‬کشمکش پى در پى آنها با خلفاى عباسى بود‪.‬‬ ‫ىکى از موضوعات ّ‬ ‫همىن عامل‪ ،‬با ورود مغوالن به اىران‪ ،‬زمىنه را براى ضعف و زوال آنها فراهم ساخت‪.‬‬ ‫هجوم مغول به اىران‬ ‫واقعه اُترار بود که به کشته   شدن بازرگانان اعزامى از    سوى‬ ‫حمله مغول به اىران‪ٔ ،‬‬ ‫یکی از دالیل ٔ‬ ‫‪.1‬ابن اثىر‪ ،‬الکامل‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪.٢٦١‬‬ ‫‪.2‬فردوسی‪ ،‬شاهنامه را به مدت ‪ ٣٠‬سال در حدود سال های ‪ ٣٧١‬تا ‪ ٤٠٢‬به پایان رساند‪.‬‬ ‫‪.3‬منطقه اى در ترکىه امروز‬ ‫‪.4‬بىزانس‬ ‫‪.5‬پس از استقرار حاکمیت سلجوقیان در آسیای صغیر‪ ،‬شاخه ای از آنان که به سلجوقیان روم شهرت یافتند‪ ،‬در این منطقه حاکمیت‬ ‫یافتند‪.‬‬ ‫‪10‬‬ ‫چنگىزخان انجامىد‪.‬اىن حادثه بهانه اى براى حمله به اىران بود‪ 1.‬لشکرکشى مغوالن یکی از بزرگ ترىن‬ ‫راهپىماىى های نظامى تارىخ به شمار مى رود‪.‬حدود ‪ 250‬هزار نفر از قباىل مغول‪ ،‬در سرماى سخت‬ ‫‪2‬‬ ‫از سرزمىن مغولستان در شمال چىن‪ ،‬به فرماندهى تموچىن (چنگىزخان) به سوى اىران سرازىر شدند‪.‬‬ ‫هدف نخستىن آنها شهر اُترار بود‪ ،‬اما پس از قتل عام اهالى اىن شهر و دستگىرى عامالن قتل بازرگانان‪،‬‬ ‫حمله مغول همچون طوفانى سهمگىن‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪3‬‬ ‫به سوى شهر بخارا و ساىر اىالت هاى اىران پىشروى کردند‪.‬‬ ‫نه تنها طومار حکومت خوارزمشاهى را در هم پىچىد‪ ،‬بلکه بىشتر شهرهاى اىران را وىران و مظاهر‬ ‫دامنه اىن تند باد‪ ،‬عالوه بر اىران‪ ،‬بخش هاى زىادى از جهان‬ ‫تمدن باشکوه دوران اسالمى را نابود کرد‪ٔ.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫اسالم را نىز درنوردىد‪.‬‬ ‫مقبره الجایتو‪ ،‬سلطانیه‬ ‫‪.1‬ابن اثىر‪ ،‬همان‪ ،‬ج ‪ ،32‬صص ‪132‬ــ  ‪138‬؛ جوینی‪ ،‬تاریخ جهانگشای‪ ،‬ج ‪ ١‬صص ‪ ٦٠‬ــ‪.٦٦‬‬ ‫‪.2‬گروسه‪ ،‬امپراتورى صحرانوردان‪ ،‬صص ‪392‬ــ‪.402‬‬ ‫‪.3‬جوىنى‪ ،‬همان‪ ،‬ج‪ ،١‬صص ‪ ٦٠‬ــ‪١٤٠‬؛ گروسه‪ ،‬همان‪ ،‬صص ‪٣٩٢‬ــ‪.٤٠٢‬‬ ‫‪.4‬همدانی‪ ،‬جامع التواریخ‪ ،‬ج‪ ،٢‬صص ‪  ٦٨٤‬ــ‪٧٣٦‬؛ جوینی‪ ،‬همان ص ‪ ٨٩‬به بعد‪.‬‬ ‫‪11‬‬ ‫پس از مرگ چنگىزخان‪ ،‬حدود ىک قرن حکومت اىلخانان بر اىران تحمىل شد‪ 1.‬اگرچه مغوالن‬ ‫عرصه فرهنگ و تمدن مغلوب اىران شدند‪.‬پوىاىى‬ ‫ٔ‬ ‫عرصه نظامى گرى بر اىران پىروز شدند‪ّ ،‬اما در‬ ‫ٔ‬ ‫در‬ ‫فرهنگ و تمدن اىران اسالمى‪ ،‬قوم مهاجم را در خود حل کرد‪.‬مغوالن به تدرىج دست از تند خوىى‬ ‫کشىدند و اعتقادات خرافى خود را کنار گذاشتند‪.‬غازان خان‪ ،‬عالوه بر پذىرش آىىن اسالم‪ ،‬تابعىت‬ ‫از خان بزرگ مغول را نىز کنار گذاشت و استقالل حکومت اىلخانى را کامل کرد‪.‬در اىن دوران‪،‬‬ ‫بزرگانى چون خواجه شمس   الدىن صاحب دىوان‪ ،‬خواجه نصىرالدىن توسى‪ ،‬عطا ملک جوىنى‪،‬‬ ‫رشىد الدىن فضل اللّه همدانى‪ ،‬مصلح الدىن سعدى شىرازى و مولوى بلخى‪ ،‬با فعالىت هاى سىاسى‪،‬‬ ‫علمى و ادبى خود‪ ،‬عالوه بر مهارخوى وىرانگر مغوالن‪ ،‬چراغ تمدن و فرهنگ اىران و اسالم را‬ ‫افروخته نگه داشتند‪.‬‬ ‫با آنکه مغوالن در آغاز وىرانى هاى بسىارى به همراه آوردند‪ ،‬ولى براثر آشناىى با فرهنگ اىران‬ ‫و اسالم‪ ،‬از طرىق آنان فرهنگ‪ ،‬هنر و تمدن اىران و اسالم رواج ىافت‪.‬پس از پاىان حکومت اىلخانان‪،‬‬ ‫حکومت هاى ملوک الطواىفى و محلّى متعددى چون تىمورىان‪ ،‬آل جالىر‪ ،‬آل مظفر‪ ،‬سربداران و آل   کرت‪،‬‬ ‫اتابکان‪ ،‬قراقوىونلوها و آق قوىونلوها طى قرن هاى هشتم و نهم قمری بر اىران حکومت کردند‪ّ ،‬اما هىچ کدام‬ ‫نتوانستند ىکپارچگى اىران را حفظ کنند‪.‬سرانجام درسال ‪907‬ق‪ ،‬حکومت صفوى توانست پس از‬ ‫میدان تاریخی امیر چخماق در مرکز شهر یزد‬ ‫‪.1‬باسورث‪ ،‬تارىخ اىران از آمدن سلجوقىان تا فروپاشى دولت اىلخانان‪ ،‬ج ‪ ،5‬صص ‪٣٢١‬ــ‪.٣٢٦‬‬ ‫‪12‬‬ ‫     شده اىران را متحد و ىکپارچه‬ ‫نه قرن‪ ،‬با محور قرار  دادن مذهب تشىع و ملىت اىرانى‪ ،‬سرزمىن تجزىه ٔ‬ ‫سازد و هوىت ملّى و استقالل آن را همچون گذشته احىا کند‪.‬‬ ‫اىران در عصر صفوىه‬ ‫صفوىان حکومتى تشکىل دادند که بىش از دو سده دوام ىافت‪.‬در پرتو اىن حکومت مقتدر‪،‬‬ ‫عالوه بر برقرارى امنىت و رونق اقتصادى‪ ،‬پىشرفت بازرگانى و کشاورزى و صنعت‪ ،‬تشکىل‬ ‫ارتش منظم و سىاست خارجى مقتدرانه‪ ،‬آنها توانستند فرهنگ و تمدن اىران و اسالم را بار دىگر‬ ‫شکوفا کنند‪.‬هنر و معمارى در اىن دوره نىز از نظر کمى و کىفى توسعه و تحول ىافت‪.‬اصفهان‪،‬‬ ‫پاىتخت صفوىان‪ ،‬داراى مجموعه اى از معمارى عصر صفوى است که نشان مى دهد‪ ،‬معمارى اىرانى‬ ‫مسجد امام از آثار دورۀ صفوی در اصفهان‬ ‫‪13‬‬ ‫اسالمى به روزگار طالىى خود رسىده است‪ 1.‬اىن شهر در عصر شاه   عباس ّاول ىکى از بزرگ ترىن و‬ ‫آبادترىن شهرهاى جهان بود‪ ،‬به طورى که شاردن‪ ،‬جهانگرد فرانسوى‪ ،‬آن را بزرگ تر و پررونق تر از‬ ‫پارىس توصىف کرده است‪ 2.‬در عصر صفوىه‪ ،‬دانشمندان و فالسفه اى چون مىرداماد‪ ،‬شىخ بهاىى‪،‬‬ ‫مالصدرا  شىرازى‪ ،‬مىرفندرسکى و عالمه مجلسى با نگارش آثار ارزشمند و طرح اندىشه هاى نو‪،‬‬ ‫‪3‬‬ ‫زمىنه هاى رشد و شکوفاىى رشته هاى علوم اسالمى مانند حدىث‪ ،‬فقه و فلسفه را فراهم آوردند‪.‬‬ ‫زمىنه خط و نقاشى‪،‬‬ ‫همچنىن‪ ،‬هنرمندانى چون کمال الدىن بهزاد‪ ،‬على رضا عباسى و رضا عباسى در ٔ‬ ‫‪4‬‬ ‫آثار گران قدرى پدىد آوردند‪.‬‬ ‫صفوىه در عصر شاه   عباس بزرگ به اوج اقتدار رسىد‪ 5.‬پس از مرگ وى‪ ،‬اختالف هاى درون‬ ‫خاندان صفوى و سران طاىفه ها‪ ،‬موجب تضعىف روزافزون اىن سلسله شد‪.‬با به سلطنت   رسىدن‬ ‫سلسله صفوىه به    سرعت وارد دوره اى از زوال شد‪ ،‬تا آنکه عاقبت با تحرىک و حماىت‬ ‫ٔ‬ ‫شاه   سلىمان‪،‬‬ ‫محاصره طوالنى اصفهان‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫پادشاه گورکانى هند‪ ،‬افغانان غلجاىى قندهار شورش کردند و پس از‬ ‫‪6‬‬ ‫شاه  سلطان حسىن‪ ،‬پادشاه بى کفاىت صفوىه را به تسلىم واداشتند و به حىات اىن دولت پاىان دادند‪.‬‬ ‫فاصله زوال صفوىان تا پىداىش افشاریه‪ ،‬اىران دچار بى نظمى و نا امنى بود و مدعىان حکومت‬ ‫ٔ‬ ‫در‬ ‫در گوشه و کنار کشور‪ ،‬براى کسب قدرت با هم در ستىز بودند‪.‬نادرشاه      افشار توانست افغان هاى‬ ‫شورشگر را سرکوب کند و عثمانی ها را شکست دهد و هند را تصرف نماید‪.‬وی که در تالش بود با‬ ‫کشورگشایی بر توسعه سرزمینی و اقتدار ایران بیفزاید‪ ،‬مذهب شیعه را مورد حمایت رسمی حکومت‬ ‫قرار نداد‪.‬با کشته شدن نادر در سال‪ ١١٥٩‬ق به دست سرداران سپاهش‪ ،‬بار دیگر ایران دچار ضعف‬ ‫و اختالف شد‪.7‬‬ ‫فرمانرواىى کرىم خان زند‪ ،‬پس از ىک دوره کشمکش از سال ‪  1165‬ق آغاز شد‪.‬او شىراز را به‬ ‫پاىتختى خود انتخاب کرد و هىچ گاه خود را پادشاه نخواند و لقب وکىل الرعاىا را برگزىد‪.‬کرىم خان زند‬ ‫‪.1‬سىورى‪ ،‬اىران عصر صفوى‪ ،‬صص ‪110‬ــ‪112‬؛ زکى‪ ،‬هنر اىران‪ ،‬صص ‪37‬ــ‪.44‬‬ ‫‪.2‬کىانى‪ ،‬پاىتخت هاى اىران‪ ،‬صص ‪  571‬ــ‪.601‬‬ ‫‪.3‬کربن‪ ،‬تارىخ فلسفه اسالمى‪ ،‬صص ‪٤٧٦‬ــ‪.٤٨٦‬‬ ‫‪.4‬ن‪.‬ک‪ :‬کن باى‪ ،‬نقاشى اىرانى‪ ،‬صص ‪97‬ــ‪.103‬‬ ‫‪.5‬سىورى‪ ،‬همان‪ ،‬ص ‪.66‬‬ ‫‪.6‬ن‪.‬ک‪ :‬الکهارت‪ ،‬انقراض سلسله ٔ صفویه‪ ،‬صص ‪  100‬ــ‪.154‬‬ ‫تحوالت سیاسی ایران‪ ،1391 ،‬ص ‪.٩٠‬‬ ‫‪.7‬نجفی و حقانی‪ ،‬تاریخ ّ‬ ‫‪14‬‬  ‫مجسمه و آرامگاه نادرشاه افشار در مشهد مقدس‬ ‫‪1‬‬ ‫شىوه حکومت دارى توأم با مالطفت‪ ،‬عدالت و رفاه نسبى‪ ،‬نام نىکى از خود بر جاى بگذارد‪.‬‬ ‫توانست با ٔ‬ ‫وى تالش کرد روابط خارجى اىران را که به دلىل هرج و مرج و نبود امنىت دچار اختالل شده بود‪ ،‬سامان‬ ‫بخشد‪ ،‬همچنىن در برابر گسترش ّفعالىت هاى بازرگانى انگلستان در اىران اىستادگى کرد‪ 2‬و از منافع‬ ‫نامشروع و استعمارى اىن دولت جلوگىرى به عمل آورد‪.‬‬ ‫‪.1‬ن‪.‬ک‪ :‬آصف‪ ،‬رسم التوارىخ‪ ،‬صص ‪ ٣٢١‬و ‪٣٢٢‬؛ گلستانه‪ ،‬مجمل التوارىخ‪ ،‬پس از نادر‪ ،‬ص ‪172‬؛ نواىى‪ ،‬اىران و جهان از‬ ‫مغول تا قاجار‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪42‬؛ نامى اصفهانى‪ ،‬گىتى گشا در تارىخ زندىه‪ ،‬ص ‪.28‬‬ ‫‪.2‬نواىى‪ ،‬همان‪ ،‬ج ‪ ،1‬صص ‪ 593‬ــ  ‪.598‬‬ ‫‪15‬‬  ‫بیشتر بدانید‬ ‫درباره سیاستهای استعماری انگلستان به کارگزاران خود گفته است‪ :‬این فرنگیان‬ ‫ٔ‬ ‫کریمخانزند‬ ‫همچنان که هندوستان را به مکر و خدعه و تزویر و نیرنگ مسخر کردند‪ ،‬می خواهند ایران را نیز مالک و‬ ‫متصرف شوند‪.‬اگر فکر می نمایید که فرنگی صاحب حسن سلوک است‪ ،‬بدانید چنانچه بر ایران غالب‬ ‫همه شما را می کشند و احدی از شما را‬‫و مسلط گردد شما صاحب مناصب عالیه نخواهید بود‪ ،‬آنان ٔ‬ ‫زنده نخواهند گذاشت ‪...‬اگر العیاذباللّه فرنگی ایران را مالک شود برای اینکه خاطرش کامال ً جمع‬ ‫‪1‬‬ ‫شود اسالم را برمی اندازد و بزرگان ایران را خوار و ذلیل می سازد‪.‬‬ ‫کرىم خان بدون اىنکه جانشىنى براى خود تعىىن کند‪ ،‬درگذشت‪.‬پس از مرگ او‪ ،‬کشمکش بر‬ ‫سر تصاحب قدرت‪ ،‬در  مىان جانشىنان او ادامه ىافت‪.‬اىن وضعىت موجب بهره بردارى رقىب آنها ىعنى‬ ‫اىل قاجار شد که مدت ها در انتظار حکمرانى به سر مى بردند‪ 2.‬سرانجام طومار حکومت لطفعلى خان‪،‬‬ ‫‪3‬‬ ‫محمد خان قاجار در هم پىچىده شد‪.‬‬ ‫توسط آقا ّ‬ ‫آخرىن فرمانرواى خاندان زند‪ّ ،‬‬ ‫اندىشه و جست و جو‬ ‫‪.1‬در مورد ىکى از شهرهاى باستانى اىران که در سال هاى اخىر اکتشافات باستان شناسى در‬ ‫آن انجام شده است‪ ،‬مقاله اى تهىه کنىد‪.‬‬ ‫درباره ىکى از آثار باستانى مربوط به دوران باستان در استان خود‪ ،‬مطلبى تهىه کنىد‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪.2‬‬ ‫درباره خصوصیات معنوی و یکتاپرستی ایرانیان پیش از اسالم مقاله ای تهیه کنید‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪.3‬‬ ‫مدرسه‬ ‫ٔ‬ ‫‪.٤‬در مورد خدمات ایرانیان و سهم آنان در تمدن جهان‪ ،‬مطلبی برای روزنامه دیواری‬ ‫خود بنویسید‪.‬‬ ‫‪.1‬آصف‪ ،‬همان صص ‪ 398‬و ‪.399‬‬ ‫‪.2‬حسىنی فساىى‪ ،‬فارس نام ٔه ناصرى‪ ،‬ج ‪ ،1‬صص ‪  617‬ــ‪.659‬‬ ‫دوره سلطنت قاجار‪ ،‬ص ‪ ٣٢‬به بعد‪.‬‬ ‫‪.3‬ن‪.‬ک‪ :‬شمیم‪ ،‬ایران در ٔ‬ ‫‪16‬‬  ‫درس اوّل‬ ‫محمد  شاه‬ ‫محمد خان تا ّ‬ ‫حکومت قاجار از آقا ّ‬ ‫در این درس ابتدا با شکل گیری سلسلة قاجار و سپس با جنگ های ایران و‬ ‫روس و پیامدهای آن آشنا می شوید‪.‬تداوم تالش های استعمارگران‪ ،‬و جنگ هرات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ارزنه الروم» بحث پایانی این درس را‬ ‫از دیگر موضوع های این درس است‪«.‬معاهدة‬ ‫تشکیل می دهد‪.‬‬ ‫بنیاد سلسلۀ قاجار‬ ‫ایل قاجار‪ 1‬مانند سایر ایل ها و عشایر بزرگ ایران‪ ،‬یکی از عوامل مؤثر در تحوالت سیاسی‬ ‫و اجتماعی ایران به شمار می آید‪.‬این ایل از ترکمانان بود و در زمان مغوالن به ایران کوچ کرد‪.‬به‬ ‫توسط شاه اسماعیل‪ ،‬ایل قاجار در شمار ایل هایی بود که به یاری او‬‫سلسله صفوی ّ‬‫ٔ‬ ‫هنگام تشکیل‬ ‫‪2‬‬ ‫جرگه قزلباش ها درآمد‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫پرداخت و بعدها در‬ ‫میانه خوبی با قاجاریان نداشت‪ ،‬زیرا آنان‬ ‫پس از سقوط حکومت صفوی‪ ،‬نادرشاه افشار ٔ‬ ‫مدافع حکومت قبلی یعنی حکومت صفوی بودند‪.‬پس از مرگ نادرشاه‪ ،‬قاجارها‪ ،‬مانند دیگر ایالت‬ ‫کوشیدند قدرت را در ایران به دست بگیرند‪ّ.‬اما رهبر قاجارها یعنی‪ ،‬محمد حسن خان‪ ،‬جان خود را‬ ‫محمد خان‪ ،‬به اسارت کریم خان زند درآمد و‬ ‫بر سر دستیابی به قدرت‪ ،‬از دست داد‪ ،‬و فرزندش‪ ،‬آقا ّ‬ ‫حکومت به خاندان زند منتقل شد‪.‬‬ ‫محمد خان از دربار او گریخت‪ ،‬و سرانجام با غلبه بر لطفعلی خان‪،‬‬ ‫با مرگ کریم خان زند‪ ،‬آقا ّ‬ ‫آخرین فرمانروای زند‪ ،‬حکومت را در کشور به دست گرفت‪.‬‬ ‫واژه ترکی قاج یا قاچ (کاچ) است که از مصدر قاجمک (گیتمک) به معنی فرار کردن می باشد و پسوند «ار»‬ ‫واژه قاجار برگرفته از ٔ‬ ‫‪ٔ.1‬‬ ‫نشانه اسم فاعلی آن است‪.‬بنابراین واژه (قاج ‪ +‬ار) به معنی کسی که فرار می کند‪ ،‬یا کسی که در کوهستان می دود و نیز مرد دونده و به عبارت‬ ‫روشن تر مردی که تند می دود‪ ،‬آمده است‪.‬‬ ‫‪.2‬در جنگ با عثمانی ها نیز‪ ،‬شاه اسماعیل از یاری قاجارها بهره جست‪.‬ر‪.‬ک‪ :.‬نفیسی‪« ،‬تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره ٔ‬ ‫معاصر»‪ ،‬ج‪ ،١‬ص    ‪.٢٨‬‬ ‫‪17‬‬  ‫محمدخان‬ ‫به این ترتیب‪ ،‬آقا ّ‬ ‫سلسله قاجار را در ایران‬ ‫ٔ‬ ‫توانست‬ ‫بنیاد نهد‪.‬وی تهران را که در آن‬ ‫حومه ری بود‬ ‫ٔ‬ ‫زمان روستایی در‬ ‫به پایتختی برگزید‪.‬این سلسله‬ ‫از سال ‪ ١١٧٤‬تا ‪  ١ ٣٠٤‬ش‪،‬‬ ‫یعنی قریب ‪ 130‬سال‪ ،‬بر ایران‬ ‫فرمانروایی کرد‪.‬‬ ‫آقا محمّد خان مؤسس حکومت قاجاریه‬ ‫تالش برای اعادۀ حاکمیت ایران بر قفقاز‬ ‫قاجارها درست در زمانی به قدرت رسیدند که ایران درگیر رقابت های دولت های اروپایی شده بود‪.‬‬ ‫کاترین کبیر امپراتریس روسیه و جانشینان او می خواستند بر گرجستان که تحت حاکمیت مسیحیان بود و‬ ‫خان نشین های قفقاز که تحت کنترل مسلمانان بود‪ ،‬استیالی کامل خود را برقرار سازند‪.‬درحالی که اینها‬ ‫محمد خان و قاجاریه ّمدعی آن بود‪.‬‬ ‫سرزمین هایی بودند که زمانی تحت حاکمیت صفویه قرار داشت و آقا ّ‬ ‫سلطه روس ها‬ ‫ِ‬ ‫وی برای اعمال حاکمیت دوباره بر ایالت های شروان و گرجستان که در دوران زند به زیر ٔ‬ ‫رفته بودند‪ ،‬دست به تالش هایی زد‪.‬یکی از موفّقیت های وی‪ ،‬بازپس گیری شهر تفلیس از دست روس ها‪،‬‬ ‫‪2‬‬ ‫عده ای از همراهانش به قتل رسید‪.‬‬ ‫توسط ّ‬ ‫در سال ‪ ١١٧٤‬ش‪.‬بود ‪ّ.‬اما بعد ًا در لشکر کشی به قفقاز‪ّ ،‬‬ ‫‪1‬‬ ‫هجوم سیاسی ــ نظامی استعمارگران اروپایی به ایران‬ ‫الف) جنگ های ایران و روس‪ :‬قتل آقا ّ‬ ‫محمد خان در قفقاز‪ ،‬موجب بروز هرج و مرج در نیروی‬ ‫زاده او در شرایطی به سلطنت رسید که روسیه با حمله های پی درپی‪،‬‬ ‫نظامی ایران شد‪.‬فتحعلی شاه برادر ٔ‬ ‫دوره اول جنگ های‬ ‫ابتدا گرجستان و سپس ایالت های دیگر را مورد تاخت و تاز قرار داد‪ ،‬و باعث بروز ٔ‬ ‫‪.1‬آصف‪ ،‬همان‪ ،‬ص ‪.473‬‬ ‫‪.2‬در سال ‪ 1176‬ش‪1212/‬ق‪.‬‬