كوردستانناسی - Past Paper PDF

‫تی‌ههرێمی‌كوردستان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫حكومه‬ ‫وهی‌زانستی ‌‬...

‫تی‌ههرێمی‌كوردستان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫حكومه‬ ‫وهی‌زانستی ‌‬ ‫ژینه ‌‬ ‫زارهتی‌خوێندنی‌بااڵ‌و‌توێ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫زانكۆی‌كۆیه‬ ‫كوردستانناسی‬ ‫دانانى ‌‬ ‫هۆشمهند‌علی‌محمود‌‬ ‫‌‬ ‫پ‪.‬ی‪.‬د‪.‬د‌هریا‌جمال‌حوێز‌‌‌‌‌پ‪.‬ی‪.‬د‪.‬ئاشتى‌سه‌الم‌سدیق‌‌‌‌‌‌پ‪.‬ی‪.‬د‪.‬‬ ‫ر‌عومهر‬ ‫‌‬ ‫وزاد‌ئه ‌‬ ‫نوه‬ ‫‌‬ ‫ئهحمد‌محمدامین‌قادر‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پ‪.‬ی‪.‬د‪‌.‬‬ ‫نه‬ ‫پ‪.‬ی‪.‬د‪‌.‬‬ ‫‪ 2222‬ى زايينى‬ ‫‪2722‬ى كوردى‬ ‫‪1‬‬  ‫‌‬ ‫پێشهکى‌‬ ‫لەدواى ڕاپەڕینە مەزنەکەى بەهارى ( ‪ ) 1991‬و هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان و پێکهێنانى‬ ‫حکومەتى هەرێمى کوردستاندا‪ ،‬بارودۆخى نوێى هەرێمى کوردستان واى دەخواست‪ ،‬کە بابەتێکى‬ ‫ڕۆشنبیرى بەناوى (لێكۆڵینەوهی كوردستانی ‪ /‬دیراساتى کوردستانى) بۆ قۆناؼى (یەکەم)ى بەشە‬ ‫زانستییەکان دابنرێت‪ ،‬لەبەر نەبوونى پڕۆگرامێکى دیاریکراو بۆ ئەم بابەتە لە زانکۆى کۆیە‪،‬‬ ‫بێسەروبەرى و ناڕێکییەک لە گوتنەوەى ئەم بابەتەدا بەدى دەکرا‪ ،‬بۆیە سەرۆکایەتى زانکۆى کۆیە‪ ،‬بە‬ ‫پێویستى زانى لیژنەیەک لە پسپۆراِنى بوارى جوگرافیا و مێژوو و زمان و ئەدەبى کوردى پڕۆگرامێکى‬ ‫تایبەت بۆ بابەتى( دیراساتى کوردستانى ) دابنێن‪ ،‬تاوەکو ئەو مامۆستایانەى کە لە بەشە زانستییەکانى‬ ‫زانکۆى کۆیە ئەم بابەتە دەڵێنەوە‪ ،‬پەیڕەوى بکەن‪.‬‬ ‫بابەتى دیراساتى کوردستانى بابەتێکى ناپسپۆڕییە و بۆ خوێندکارانى قۆناؼى ( یەکەم )ى بەشە‬ ‫زانستییە جیاوازەکان دانراوە‪ ،‬ئەو خوێندکارانەى کە ئەو بابەتە دەخوێنن ئاست و توانایان جیاوازە‪،‬‬ ‫زۆر بەیان کوردن و بە کوردى خوێندویانە‪ ،‬بۆیە زانیارییەکى باشیان لە بارەى جوگرافیاى کوردستان و‬ ‫مێژووى کورد و زمان و ئەدەبى کوردى هەیە‪ ،‬بەشێکی تریان کوردن‪ ،‬بەاڵم خوێندنیان بە زمانى کوردى‬ ‫نەبووە‪ ،‬هەندێ خوێندکاریش هەن‪ ،‬نەکوردن و نە زمانى کوردى دەزانن‪ ،‬بۆیە لە دانانى پڕۆگرامەکەدا‬ ‫هەوڵمان داوە ڕەچاوى ئەم باره بکەین و بە شێوەیەکى کورت و پوخت بابەتەکە بخەینە ڕو‪.‬‬ ‫لە دانانى پڕۆگرامەکەدا ڕەچاوى ئەو هێڵە گشتییانە کراوە‪ ،‬کە وەزارەتى خوێندنى بااڵ و توێژینەوەى‬ ‫زانستى دایناون‪ ،‬پڕۆگرامەکە لە چوار بەشى سەرەکى پێکدێت و هەر بەشێکیش چەند بابەتێک لەخۆ‬ ‫دەگرێت‪ :‬لە بەشى یەکەمدا باسى جوگرافیا و سنورى کوردستان کراوە‪ ،‬لە بەشى دووەمدا باسى مێژوى‬ ‫کورد و کوردستان کراوە‪ ،‬لە بەشى سێیەمدا سەرەتا باسى زمان کراوە بە شێوەیەکى گشتى‪ ،‬پاشان باسى‬ ‫زمانى کوردى کراوە‪ ،‬بەشى چوارەمیش تەرخانکراوە بۆ ئەدەبى کوردى‪.‬‬ ‫گومان لەوەدا نییە‪ ،‬کە هیچ کارێک بێ کەموکووڕى و ناتەواوى نابێت‪ ،‬ئەم کارەى ئێمەش لەمە بەدەر‬ ‫نییە‪ ،‬بۆیە داوا لە مامۆستایان و خوێنەرانى ئەم کتێبە دەکەین لە هەڵە و کەموکووڕییەکان ئاگادارمان‬ ‫بکەنەوە‪ ،‬تاوەکو لە چاپى دووەمیدا ڕاستیان بکەینەوە‪.‬‬ ‫‪2‬‬  ‫جوگرافیای‌كوردستان‬ ‫كهم‪‌:‬شوێنی‌جوگرافی‌كوردستان‬ ‫ری‌یه ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫کوردستان دهکە وێتـە بـاشـوری ڕۆژئاوای كیشوه ری ئاسیا‪.‬سنورهکە ی لەهەر چوارالوه بەوشێوه یە‪:‬‬ ‫باکور ‪ -‬ئازه ربایجان و ئەرمینیا و تورکیا ‪.‬باشوور ‪ -‬ئێران و کە نداو‪.‬ڕۆژهەاڵت ‪ -‬ئێران‪.‬ڕۆژئاوا ‪-‬‬ ‫عێراق و سوریا ‪.‬بڕوانە نەخشە ی ‪.1‬‬ ‫شوێنی‌ئهسترۆنۆمی‬ ‫‌‬ ‫‪‌-1‬‬ ‫شوێنگەی فەلەکی کوردستان‪ ،‬کوردستان کە وتۆتە نێوان بازنەی پانی ‪44‬ی باکور و بازنە ی ‪ 31‬ی‬ ‫باکور‪.‬واتە نێوان ‪ 9‬بازنە لە بازنە کانی باکوری هێڵی یە کسانی‪.‬هەروهها نیێوان هێڵی درێژی ‪ 53‬ی‬ ‫ڕۆژهەاڵت و ‪ 36‬ڕۆژهەاڵت‪.‬واتە ‪ 11‬هێڵ لە هێڵەکانی ڕۆژهەاڵتی هێڵی گرین ویچ لە بەریتانیای‬ ‫مەزندا‪.‬درێژی خاکی کوردستان لە باكوره وه بۆ باشور‪ ،‬نزیكەی ‪ 1344‬کم‪.‬پانیشی لە ڕۆژهەاڵتە وه بۆ‬ ‫ڕۆژئاوا‪ ،‬خۆی لە ‪ 554‬كم ده دات‪.‬ئە و پاناییـە لـە هـە موو الیەكەوه ‪ ،‬وهكو یەك نییە‪.‬لە الی باکوره وه‬ ‫‪ ،‬پاناییەکەی ده گاتە ‪ 515‬كم و لە ناوه ڕاستدا بۆ ‪ 232‬کم تە سک ده بێتەوه ‪.‬تاکو بەره و باشوریش‬ ‫برۆین‪ ،‬ئە و پاناییە تە سكتر ده بێتەوه ‪.‬لە کۆتاییەكەیدا لە ‪ 112‬کم زیاتر نابێت‪.‬شوێنگەی فەلەکی‬ ‫کوردستان بۆمان دهردهخات‪ ،‬کە ئەو واڵتە کەوتۆتە بەشی باشوری ناوچەی سازگاری باكور‪ ،‬واتە شوێنی‬ ‫کوردستان لە نێوان ئاووهەوای بیابانی گە رم و دهریای ناوهراست‪.‬‬ ‫ی‌ڕێژهیی‌کوردستان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫شوێنگه‬‫‪2-‬‬ ‫شوێنگەی ناوبراو‪ ،‬لەئەنجامی گۆرینی بارودۆخی مرۆیی و ئابوری و مێژویی‪ ،‬بە بەرده وامی لە گۆڕان‬ ‫دایە‪.‬لە خوارهوه هە ندێ لە شوێنگە ڕێژهییەکان شیده کەینەوه‪.‬شوێنگە ی ئاویی کوردستان کە تۆتە نێوان‬ ‫چە ند ئاوان‪.‬بەاڵم بە دور و نزیکی جودا لە یە کتر‪.‬لە باکوردا ‪ -‬ده ریای قە زوین (خە زه ر) و ده ریای‬ ‫ره ش‪.‬لە باشوردا ‪ -‬کەنداو‪.‬لە ڕۆژهەاڵتدا‪ -‬ده ریاچە ی ارومیە‪.‬لە ڕۆژئاوادا ‪ -‬بوؼازی ئە سکە نده رون‬ ‫و ده ریای ناوهراست‪.‬‬ ‫دهریای ناوهراست و کەنداو کاریگەری ئاووهەوایی و هاتوچۆی ئاوییان لە سەر کوردستان هەیە‪.‬ئەوانی‬ ‫دیکە‪ ،‬لە كارتێكردنی ئاووهەوایی بترازێت‪ ،‬کاریکی ئەوتۆلە شوێنگەی ڕێژهیی کوردستان ناکەن‪.‬‬ ‫کەنداو لە باشور و ئەسکە ندهرون لە باكوری ڕۆژئاوادا‪ ،‬بایەخیان بۆ كوردستان گە لێک زۆره‪.‬لەو‬ ‫ڕێگایانەوه دهتوانرێت‪ ،‬بە ئاسانی پەیوهندی هاتوچۆ لەگەڵ واڵتەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوهڕاست و جیهاندا ببە‬ ‫‪3‬‬ ‫سترى ‪.‬وهکو دهزانین‪ ،‬هاتوچۆکردن بە ڕێگای ئاویدا و هێنان و بردنی بار‪ ،‬لە چاو ڕێگاکانی دیکەی‬ ‫زهمینی و ئاسمانی‪ ،‬زۆر هەرزانتر دهکەوێت ‪.‬‬ ‫‪ -3‬شوێنگەی ئاسمانی‪ ،‬ئاسمانی کوردستان یەکێکە لە ڕێگا گرنگە کانی ئاسمانی‪ ،‬لە نێوان ئەوروپای‬ ‫ڕۆژئاوادا و باشوری ڕۆژهەاڵتی ئاسیادا‪.‬ئە و بایەخەی لە دوای دروستكردنی دوو فرۆکە خانەی نێوده‬ ‫وڵە تییە‪ ،‬کەیەکیان لە هەولێر وئەوهی دیکە لە سلێمانی‪ ،‬پەیداكردووه‪.‬کۆمپانییە ئاسمانییەکانی کە ئەوړۆ‬ ‫هاموشۆی فرۆکە خانەکانی باشوری کوردستان دهکەن ‪ :‬فیکنگ الینی سویدی و لوفتهانزهی ئە ڵمانی و بە‬ ‫و دوایە ش توركیا هە وا یۆلۆ و هیدیکە‪.‬ئە و هێڵە ئاسمانیانە‪ ،‬حە فتەی سە دان نەفەر وهەزاران تەن لە‬ ‫بار لە کوردستانەوه دهگەێینە واڵتانی ئەوروپا ولە وێشەوه بۆ كوردستان‪.‬‬ ‫‪ -4‬شوێنگە ی زهمینی خاکی کوردستان بە شێک لە و خاکە پێکدێنێ‪ ،‬کە ڕێگە ی زهمینی نێوان واڵتانی‬ ‫ئەوروپا لە الیەکەوه وهی باشوری ڕۆژهەاڵتی ئاسیا لەالیەکی دیکەوه‪ ،‬پێدا تێپەڕدهبێت‪.‬سود بینین لە و‬ ‫خەسڵەتە دهوهستێتە سەر هەبونی شەقامی پانوبە رین و قیرتاو وئارامی سیاسی و چە شنى خزمە‬ ‫تگوزاری لە سە ر ڕێگا و لە شاره کاندا‪.‬ئە و پێویستیانە‪ ،‬وهکو تێبینی ده کرێت‪ ،‬لە ئاستی پێویستدانین‪|.‬‬ ‫م‪‌:‬بهرزونزمی‌كوردستان‬ ‫ری‌دووه ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫بە رزی و نزمی – هەر واڵتێك‪ ،‬لە سەر هۆكارهکانی ناوهوه و دهرهوه دروست دهبێت‪.‬پە یدابونی چیاکان‬ ‫بۆ ئە و پێچ و لۆچانە دهگەڕێتەوه‪ ،‬کە لە توێکلی زه ویدا دروست ده بن‪.‬ده شتاییە کانیش زۆربە یان لە‬ ‫خواروخێچییە فراوانەکانی زهوی پە یدادهبن‪ ،‬کە لە دوایدا بە مە تیریالی نیشتوی ړوبار و دۆڵەکان پر‬ ‫بونەتەوه‪.‬تۆپۆگرافیای کوردستان‪ ،‬لە ڕوى بەرزی و نزمییەوه‪ ،‬لە ناوچەیەکەوه بۆناوچەیەکی دیکە‬ ‫جیاوازی هەیە‪.‬ناوچە ی باکور و ڕۆژهەاڵت‪ ،‬بە چیای بە رز داپۆشراون‪ ،‬کە بەرزایی هە ندێكیان ‪ ،‬لە‬ ‫چوار هە زار مە تر زیاتر ده بێت‪.‬لە نێوان ئەو چیایانەدا‪ ،‬چە ند دهشتاییەکی تەخت هەن‪.‬ناوچەی باشور‬ ‫و ڕۆژئاوا‪ ،‬نزمن و چیایان کەمە و بەزۆری لە ده شتایی پێکهاتون‪.‬لە نێوان ئە م دوو دیارده خۆرسكییە‬ ‫دا‪ ،‬چە ندین تە پۆلكەهەن ‪.‬بە شێوهیەکی گشتی‪ ،‬تۆپۆگرافیای کوردستان لە سێ بەشی جوگرافی جیاواز‬ ‫پێکهاتووه ‪.‬‬ ‫‪‌-1‬چیا‬ ‫زیاتر لە نیوهی تۆپۆگرافیای کوردستان‪ ،‬لە چیا پێکهاتووه ‪.‬ئە م چیایانە‪ ،‬لە ئە نجامی بزوتنەوهیەکی زۆر‬ ‫بە هێزی ناوهوهو دهرهوه‪ ،‬کە بە بزوتنەوهی ئالپی ناسراون‪ ،‬دروستبون ‪.‬ئە م بزوتنەوهیە لە كۆتایی چە‬ ‫رخی ئولوگسین و بە دریژایی چە رخی میوسین و تاکو سە رهتای چە رخی بلیوسین‪ ،‬زۆر توند بووه و‬ ‫فشاری بۆ سەر چینە نەرمەکانی ژێر دهریای تیس بردووه‪.‬جا لەبەرئەوهی ئەم چینانە کە وتبونـە نـیێوان‬ ‫تەپۆلکەکانی نیمچە دورگەی عەرهبی لە ڕۆژئاوا و تە پۆلکە رهقەکانی ئێران لە ڕۆژهەاڵتەوه ‪ ،‬هەروهها‬ ‫تە پۆلکەکانی ئاسیای گچکە لە باکور‪ ،‬ئەمانـە هـە مـویان پێكەوه‪ ،‬بە هـۆی کـەمی بە رزبونەوهی چیاکان‬ ‫‪4‬‬ ‫دادهنرێن‪ ،‬کە شێوهیەکی قوڵی چەماوه وهردهگرێ و لە ئە نجامی پە یدابونی چیاکانی ڕۆژهەاڵتی ناوه‬ ‫ڕاست‪ ،‬بە تایبەتی چیاکانی کوردستاندا دروسـتبـون‪.‬لە الیە كی دیكـەوه ‪ ،‬بزوتنەوهی ئالبی بۆتە هۆى‬ ‫دروسبونی مە تیریای بازلتی‪ ،‬کە زۆربەی ناوچە کان دادهپۆشن‪.‬سەمتى بزوتنەوهی سەرهەڵدانی چیاکان‪،‬‬ ‫تاکو ئێستاکە بەباشی نەزاندراوه‪.‬بە بڕوای هەندێ لە زانایان‪ ،‬سە متەکە لە باکورهوه بۆ باشور بووه‪ ،‬واتا‬ ‫لە تە پۆلکەکانی ئێرانەوه بەرهو میسۆپۆتامیا دهستی پێکردووه ‪.‬هەندێكى دیكەش لەسەر ئەوباوهڕهن‪ ،‬کە‬ ‫لە باشورهوه بەره و باشور بووه ‪.‬دوای سە رهەڵدانی چیاکان لە کوردستاندا‪ ،‬لەالیەن ئەو ئاوانەی لە‬ ‫چیاکانە وه بەرهو خـوار هاتون‪ ،‬جواڵنەوهیەكی ڕوتاندنەوهی زۆر تونـد دهستی پێکردووه ‪.‬ئەو ئاوانە‬ ‫گاشە بەرد‪ ،‬بەرد‪ ،‬چەگل‪ ،‬زیخ و لمیان‪ ،‬لەگەڵ خۆیاندا ڕاماڵیوه و بەره و شوێنە نزماییـەكـان هێناویـانـن و‬ ‫بـە جێیان هێشتون‪.‬وا لیـرهدا‪ ،‬هە نـدێ لـە خەسڵەتەکانی چیاکانی کوردستان دهخەینە ڕو‪:‬‬ ‫‪ -‬چیاکان‪ ،‬بە زۆری ڕویان لە باکوری ڕۆژئاواوه ‪ ،‬بەره و باشوری ڕۆژهەاڵتە‪.‬تە نیا ژمارهیەکی کە م‬ ‫نە بێت‪ ،‬لە م یاسایە دهردهچن و سە متیان لە ڕۆژهەاڵتە وهبەره و ڕۆژئاوایە‪ ،‬یاخود بە پێچەوانەوهیە ‪.‬‬ ‫سەمتى دیكە لە باری کوردستاندا چاوهران ناکرێت‪ ،‬چونكە لە ڕۆژهەاڵتدا تە پۆلکەی ڕه قی ئێران هە یە‪،‬‬ ‫لە ڕۆژئاواشدا نیمچە دورگە ی عەرهبی هەیە‪ ،‬کە بەهەمان شێوه ڕه قە ‪.‬بزوتنەوهی ناوه وه هە رچە ند بە‬ ‫هێزبێت‪ ،‬ناتوانێ کارێکی وا لە و دوو تە پۆلکە ڕه قە بكات‪ ،‬کە سە متى چیاکان بگۆرێت‪.‬‬ ‫‪-‬چیاکان لە بەرزایی ‪ ۰44‬مە تر لە سە ر ئاستی دهریا دهست پێدهکەن و بەرهبەره زیاد دهکەن‪ ،‬تاکو ده گە‬ ‫نە پێنج هەزار مەتر‪.‬لە م ڕووهوه کەم ناوچە ی دیكە هەیە‪ ،‬لە باشوری ڕۆژئاوای ئاسیادا‪ ،‬بە ڕزاییەکەی‬ ‫بگاتە ئە وه ی کوردستان‪.‬‬ ‫‪ -‬لەبەر توندی بزوتنەوهی ناوهوه‪ ،‬چینەکانی چیاکان زۆر ئاڵۆزن‪.‬ئە وهش بووهتە هۆى تێكدانی یە ک لە‬ ‫دوای یە کی چینە کانی زه وی‪ ،‬بە گوێره ی چە رخی جیۆلۆجی‪ ،‬لە هە ندێ شوێنی چیاكاندا‪ ،‬قاتی چە‬ ‫رخی هە ره مێژویی لە سە ر لوتکە کانن‪.‬لە هە مان كاتدا چینە کانی چە رخی نون کە وتونە تە ژیره وه‪.‬‬ ‫‪ -‬لوتکە ی چیاکان زۆر بڵند و قەدهکانیان زۆر پان و پێچاو پێچن ‪.‬لە هەندێ شوێنیشدا زۆر لە یە کدی‬ ‫نزیک ده کە ونە وه و دۆڵی زۆر قوڵیان پێکهێناوه‪ ،‬کە قواڵیی هە ندێكیان لە سە دان مە تر زیاتره‪.‬‬ ‫‪ -‬پرۆسێسی ڕوتاندنەوهی زه وی لە چیاكاندا‪ ،‬زۆر بە توندی ڕویداوه‪ ،‬هۆكە شی بۆ بەفر و بارانێکی زۆر‬ ‫دهگەرێتە وه‪ ،‬چونکە لە و کاتانە دا هێشتا بە تەواوی چیاکان خۆیان نە گرتووه‪.‬‬ ‫چیاکانی کوردستان‪ ،‬تاکو ئە وړۆ بەتەواوی ژمارهیان نازاندرێت ‪.‬سەرچاوهکان ژمارهیەکی زۆری‬ ‫جیاوازیان تۆمار كردووه ‪.‬بۆنمونە‪ ،‬پە رتوکێک لە قەزای سنە‪ ،‬ناوی ‪ 224‬چیای هێناوه‪.‬لە هەمان‬ ‫قەزادا سەرچاوهیەکی دیکە‪ ،‬ناوی ‪ 122‬چیای تۆمار کردووه ‪.‬‬ ‫لە ڕوی بەرزیەوه چیاكانی كوردستان كراون بە چوار جۆر‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫‪5‬‬  ‫‪)1‬چیا هەره بەرزهكان (‪ 4‬هە زار مەتر و بەره و ژور)‬ ‫ئاگری گەوره (ئارارات ) ‪ 5131 -‬متره‪.‬دینار ‪ 4449 -‬مەتره ‪.‬زهرده کوه ‪ 4221 -‬متره‪.‬ئولودوروک‬ ‫(لوتكەی رهشكو) ‪ 4135 -‬مەتره ‪.‬بوزوی (جیلو) ‪ 4116 -‬مە تره‪.‬سیپان ‪ 4445 -‬مە تره ‪.‬ئۆشترانکوه‬ ‫‪ 4454 -‬مە تره‪.‬‬ ‫‪ )2‬چیا بەرزهكان (‪ 3 - 4‬هە زار مە تر)‬ ‫دهیان چیا لە چیایەکانی کوردستان‪ ،‬بە رزاییان لە چوار هەزار مە تر کەمتره و لە سێ هە زار مە تر‬ ‫بەرزتره لە ڕوی دهریاوه ‪.‬ئەو چیایانە‪ ،‬لەبەر ئەوهی لە سە نتەری بزوتنەوهی ئالپی نزیکبون‪ ،‬بە زۆرى‬ ‫لە باکور و باکوری ڕۆژهەاڵتی کوردستان هەڵكەوتون‪.‬چیایی شاهۆ‪ ،‬وهکو نمونە لە نێو چیا بە رزهكان‪،‬‬ ‫بەیەکێ لەبەرزترین چیاکانی کوهستانی زاگروس دهژمێردرێت‪.‬بەرزاییەکەی ‪ 3394‬مە تر ده بێت‪.‬شاهۆ‬ ‫سە رچاوهی چەمەکانی پاوه و دوریانە ‪.‬شاهۆ لە باكوری ڕۆژئاواوه بە ره و باشوری ڕۆژهەاڵت تاکو‬ ‫باکوری ڕه وانسەر درێژ دهبێتە وه ‪.‬درێژاییەکەی ‪ 55‬کیلۆمەتره‪ ،‬هەروهها بۆ چیاكانی (ئاگری بچوك‬ ‫‪3596‬م‪ ،‬مۆر ‪3541‬م‪ ،‬قەرهداغ ‪3152‬م‪...‬هتد)لەمجۆرهن‪.‬‬ ‫‪ )3‬چیا ناوهنجییە كان ( ‪ 2-3‬هە زار مەتر)‬ ‫ژمارهیەک لە چیایەکانی کوردستان‪ ،‬بەرزاییەکە یان لە سێ هە زار مە تر کە متره و لە دوو هە زارمە تر‬ ‫لە ڕوی ده ریاوه بە رزتره‪.‬ئە و چیایانە لە زۆر ناوچەدا‪ ،‬بە تایبە تی لە ناوه ڕاستی کوردستان‪ ،‬بە رچاو‬ ‫دهکە ون‪.‬ئایدن‪2913‬م ‪ ،‬شەوانت ‪2914‬م چوتەلە ‪2944‬م كونەكۆتر ‪2692‬م كاروخ ‪2564‬م ‪..‬هتد‪.‬‬ ‫‪)4‬چیا نزمە کان (‪ 1 - 2‬هە زار مە تر)‬ ‫بە رزایی دهیان چیا لە چیایە کانی کوردستان‪ ،‬لە دوو هە زار بۆ یە ک هە زار مە تره لە ڕوی ده ریاوه‪.‬‬ ‫چیای داالهو‪ ،‬وهکو نمونە لە نێو چیا نزمەکانە‪ ،‬کە وتۆتە دیستانی پشـت تـە نگ‪ ،‬لە قە زای قە سری‬ ‫شیرین‪ ،‬لە باکوری ڕۆژهەاڵتی شارۆچکە ی قە سری شیرینە وه ‪ 33‬کیلومـە تر دوره ‪.‬بە رزاییەكەی لە‬ ‫ده وروبە ری (‪ 1514‬مە تر) دایە‪.‬سە رچاوهی چە می پول زههاب ده کە وێتە ئە م چیایە وه ‪.‬‬ ‫‪)5‬چیا هە ره نزمە کان ( لە ‪ 1‬هە زار مە تر کە متر)‬ ‫ده یان چیا لە چیایە کانی کوردستان بە رزاییەکەیان لە هە زار مە تر لە ڕوی ده ریاوه کە متره ‪.‬ئە و‬ ‫چیایانە بە زۆری لە باشوری ڕۆژئاوای کوردستان‪ ،‬واتـە ناوچـە ده شـتاییە كان‪،‬هـە ڵكـە وتـون ‪.‬چیای‬ ‫حە مرین وهکو نمونە لە نێو چیا هـە ره نـزمـە كانە‪ ،‬لە ڕۆژئاوای شارۆچکە ی مە نده لییە وه ‪ ،‬بە چە ند‬ ‫كیلومە ترێک ده ستدهکات و لە باشوری ڕۆژهەاڵتە وه بە ره و باشوری ڕۆژئاوا درێژ دهبیتە وه و بە‬ ‫ناوچـەی فـە تـحـە کـوتـایی پـێدێت‪.‬درێژاییە کە ی بە ده یان كیلۆمە تر ده بێت‪.‬‬ ‫‪6‬‬  ‫گردهكان‬ ‫‪‌ ‌-2‬‬ ‫گردهکان (تە پۆلکە) گردهکانی کوردستان بە زۆری لە زنجیرهیەکی خواروخێچی چە ماوه پێکهاتووه ‪.‬لە‬ ‫چاو چیاکانی ده وروبە ریان زۆر بە رز نیین‪ ،‬ئە گە ر لە نزیک ئە و چایایانەوه نە بونایە ‪ ،‬ئە وا هە ر‬ ‫یەکەیان بۆخۆی چیایەک ده بوو‪.‬ئە م گردانە کە ڵکیان زۆره‪ ،‬لەالیەکەوه ده ؼڵودانیان لێده چێندرێ و لە‬ ‫الیەكی دیكە شەوه بە دهیان مێگە لی مەرومااڵتی لێده لە وه رێندرێ وهكو گردهكانی بایەزید و بەرزنجە و‬ ‫پشدهر و پێنجوین و مەالتیە و موسڵ و موش‪...‬هتد‪.‬‬ ‫شتهكان‪:‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‪‌ ‌-3‬‬ ‫دهشـتـەکانی کوردستان وه کـو سـەلمێندراون‪ ،‬بـە زۆری لـە پێچاوپێچی چەماوه پێکهاتون‪ ،‬هە ندێكیشیان‬ ‫وهکو بیری لێدهکرێتەوه ‪ ،‬هەر لە بنەرهتدا دۆڵ بوون‪ ،‬لە پاشاندا بەرهبەره بە مــــەتیریالی نیشتوی‬ ‫ڕوبارهکــان پــربـونـەتــەوه ‪.‬ڕێـژه ی ده شتاییە كان بە لە ‪%15‬ی گشت ڕوپێوی خاکی کوردستان داده‬ ‫نرێت‪.‬هە ندێ لە و ده شتاییانەی کوردستان‪ ،‬ئەمانەن‪ :‬ئەمیر ئاباد‪ ،‬بیجار‪ ،‬حەویجە‪ ،‬پشدهر‪ ،‬ڕانیە‪،‬‬ ‫شارهزور‪....‬هتد‪.‬‬ ‫م‪‌:‬ئاوههوا‬ ‫‌‬ ‫وهری‌سێ ‌‬ ‫یه‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاوهەوای كوردستان لە ناوچەیەكەوه بۆ ناوچەیەكی تر جیاوازه بەجۆرێك ئاوهەوای پێدهشتەكان شێوهی‬ ‫ئیستوائی هەیە‪ ،‬چونكە ڕادهی ناوهندی باران لە ساڵێكدا لە نێوان (‪444-244‬ملم)‪ ،‬بەاڵم تا بەرهو باكور‬ ‫بڕۆین بڕی دابارین بەرزدهبێتەوه تاكو دهگاتە زیاتر لە هەزار ملیم‪ ،‬لە ڕوی پلەكانی گەرمییەوه تاكو‬ ‫لەباكوره وه بەرهو باشور شۆڕبینەوه پلەكانی گەرمی بەرزدهبنەوه بەجۆرێك پلەی گەرمی لە قەزای‬ ‫خانەقین لە وهرزی هاوین دهگاتە زیاتر ‪ 54‬پلەی سەدهی‪ ،‬لە قەرهكۆسە لە كوردستانی توركیا پلەی‬ ‫گەرمی نزم دهبێتەوه بۆ ‪ 35-34‬پلەی ژێر سفری سەدی هەر بۆیە مەودای گەرمی دهگاتە نزیكە ‪ 54‬پلەی‬ ‫سەدهی‪ ،‬لە كوردستان هەموو جۆرهكانی دابارینی وهكو باران و بەفر و تەزره دهبیندرێت‪ ،‬هەروهها هەر‬ ‫چوار وهرزی ساڵ بە ڕونی دهردهكەوێت‪.‬‬ ‫رامهتی‌ئاو‬ ‫م‪‌:‬ده ‌‬ ‫وه‌ری‌چواره ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ته‬ ‫کوردستان یە کێکە لە ده وڵە مە ندترین واڵتانی جیهان بە ئاوی سە ر زه وی و ژێر زه وی ‪.‬هە روه ها‬ ‫سە رچاوه ی هە ره گرنگی‪ ،‬ئاوی واڵتانی دیکە ی ڕۆژئاوای ئاسیایە‪.‬سامانی ئاوی سااڵنە‪ ،‬بە هە زاران‬ ‫ملیۆن مە ترى سێگۆشە دهخەمڵیندرێت‪.‬کە بە داخە وه‪ ،‬بەشی هەره زۆری بە خۆرایی ده روات و لە‬ ‫ڕێگە ی ڕوبارهکانە وه دهرژێنە کە نداو و بۆؼازی ئە سکە نده رون و ده ریای قە زوین و ڕه ش و‬ ‫دهریاچەکانی وان و اورمیە و‪...‬هتد‪.‬ڕوڵی ئاو لە ژیانی دانیشتوانی ڕۆژهەاڵتی ناوهراستدا بە گشتی‪،‬‬ ‫واڵتەکانی ڕۆژئاوای ئاسیا بە کوردستانیشە وه بە تایبە تی‪ ،‬ڕۆژ بە ڕۆژ لە زیاد بووندایە‪.‬لەبە رئە وه ی‬ ‫لە الیەکەوه‪ ،‬ژماره ی دانیشتوانی ئە و واڵتانە‪ ،‬بە بەردهوامی لە زیاد بووندایە‪ ،‬لە الیە کی دیکەشەوه‪ ،‬لە‬ ‫‪7‬‬ ‫بەرئەوهی ڕوپێوی زهوییە بەراوه کشتوکاڵییەكان‪ ،‬لە فراوانبووندایە‪.‬لە خواره وه باسی ئاوی سە رزه وی‬ ‫و ژێر زه وی ده کە ین‪.‬‬ ‫‪‌‌-‬ئاوی‌سه‌ر‌زه‌وی‬ ‫بریتییە لە ئاوی ڕوبارهکان و ده ریاچەکان و ده ریایەکان‪ ،‬لەوانە ڕوباری فرات و دیجلە و زێی گەوره و‬ ‫گچكە ڕوباری قەرهسو دهریاچەی ورمێ و دهریاچەی وان و دوكان و دهربەندیخان ‪...‬هتد‪.‬‬ ‫ئاوی‌ژێر‌زهوی‬ ‫‌‬ ‫‪-‬‬ ‫بارستایی ئاوی ژێر زه وی‪ ،‬بە پلە ی شاشی بە رده کانی ژێر زه وییە وه بە نده‪.‬هە رچە نده بەردهکان‬ ‫شاش بن‪ ،‬ئاو ئەوهنده زیاتر لە قواڵیی زه ویدا كۆ ده بێتە وه ‪ ،‬بە پێچە وانە شە وه‪ ،‬چە ند چربن‪ ،‬ئاو‬ ‫ئە وه نده کە متر ده گاتە ژێر زه وی ‪.‬کوردستان لە ڕوی سامانی ئاوی ژێر زه وییە وه دهوڵەمەنده‪،‬‬ ‫چونکە زۆربە ی بە رده کانی لە و بە ردانە ن‪ ،‬کە ڕێگە بە ئاو دهدهن‪ ،‬بۆ چینە کانی ژێر زه وی برۆن و‬ ‫لە بنەوه حە وزی ئاو پەیدا بكە ن‪.‬هە رچە نده تاکو ئێستا‪ ،‬زانیارییە کی تە واومان لە سە ر ئاوی ژێر‬ ‫زه وی کوردستان و بارستایی و شوێنی حە وزه کانی نییە‪ ،‬هەروهها لە كوردستان بەشێوازی جیاواز‬ ‫ئاوی ژێر زهوی دهرهێنراوه هەندێكیان بەشێوهی سروشتی دێتە دهرهوه وهكو كانی شیرناو كانی ئاوی‬ ‫گۆگرد ‪ ،‬بەشێوهی دهستكرد دههێندرێتە دهرهوه وهكو بیر و كارێز و ناعور‪...‬هتد‪.‬‬ ‫وه‌ری‌پێنجهم‪‌:‬سنوری‌كوردستان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ته‬ ‫بەهۆکارى ئەوەى کە کوردستان تاکو ئێستا خاوەن قەوارەیەکى سیاسى سەربەخۆ نییە‪ ،‬بۆیە دیاریکردنى‬ ‫سنورى کوردستان لەنێو خاکى ئەم واڵتانەى کە کوردستانى بەسەردا دابەشکراوە کارێکى ئاسان نییە و‬ ‫جێگاى مشتومڕە‪.‬ئێمە لێرەدا هەندێک لەو بۆچونانە دەخەینەڕو کە لەم بوارەدا هەوڵى دیاریکردنى‬ ‫سنورى کوردستانیان داوە‪:‬‬ ‫( ئەدمۆنز) سەبارەت بە سنورى کوردستان دەڵێت‪ :‬کوردستان لەنێوان تورکیاو عێراق و ئێراندا‬ ‫دابەشکراوە و چەند ناوچەیەکى یەکێتى سۆڤیەتى(پێشو) و بەشێکى سوریاش دەگرێتەوە‪ ،‬بۆیە سنورى‬ ‫کوردستان لەگەڵ هیچ سنورێکى نێودەوڵەتى یان لەگەڵ سنورى بەشە كارگێرییە ناوخۆییەکانى ئەو‬ ‫دەوڵەتانەى کوردستانیان بەسەر دابەشکراوە‪ ،‬رێکناکەوێت‪ (.‬خالفین) پێیوایە سنورى کوردستان لە‬ ‫ڕۆژهەاڵتەوە شاخەکانى ئەرمەنستان و ئێرانە و جەزیرە و میزۆپۆتۆمیاى سەرو لەباکوریەتى‪.‬‬ ‫( ئەولیا چەلەبى ) گەڕیدەى تورکى بەمشێوەیە سنورى کوردستان دیاریدەکات و دەڵێت‪ :‬سنورى کوردستان‬ ‫لەباک ورەوە لە ئەرزەرۆم دەست پێدەکات و لەوێوە بەرەو وان و دواتر هەکارى و جەزیرە و ئامێدى و‬ ‫بەرەو موسڵ درێژدەبێتەوە و لەخاکى عێراق تا شارەزور درێژدەبێتەوە و دواتر بۆ ئەردەالن و دەماوەند و‬ ‫دواتر تا بەسرە لەسەر کەنداو دەڕوات‪.‬‬ ‫‪8‬‬ ‫( شەرەفخانى بەدلیسى) لە کتێبى ( شەرەفنامەدا ) سەبارەت بە سنورى کوردستان دەڵێت‪ :‬ئەم سنورە‬ ‫لەسەر لێوارى دەریاى هورمزەوە لەسەر کەنارى زەریاى هیندى دەست پێدەکات و لەوێوە بە هێڵێکى‬ ‫ڕاست تا مەڵبەندى مەالتییە و مەر عەش درێژدەبێتەوە و واڵتى فارس و عێراقى عەجەم و ئازەربایجان و‬ ‫ئەرمەنستانى بچوک و گەورە دەکەونە باکورى ئەم ناوچەیە و عێراقى عەرەبیش سنورى باشورى‬ ‫کوردستان پێکدێنێت‪.‬‬ ‫(ئەمین عالى بەدرخان) بیروڕایەکى تاڕادەیەک جیاوازى لەم بارەیەوە هەیە و دەڵێت‪ :‬کوردستان لە‬ ‫ئەرزڕۆمەوە لە باکورى خۆرهەاڵت دەست پێدەکات‪ ،‬بەاڵم خودى شارى ئەرزڕۆم ناگرێتەوە و بۆ‬ ‫باشورى شارى مەندەلى لە باشور درێژبۆتەوە‪ ،‬لەڕۆژهەاڵتیشەوە کوردستان‪ ،‬لەشارى سنەوە‬ ‫دەست پێدەکات بەرەو ڕۆژئاوا تا دەگاتە کەنداوى ئەسکەندەرۆنە‪.‬‬ ‫(شاکر خص باک ) پێیوایە سنورى کوردستان بەدرێژاى زنجیرە چیاکانى زاگرۆس تا سەر کەنداوى‬ ‫فارس لەباشور درێژبۆتەوە‪ ،‬هەرچى( د‪.‬عبدهللا ؼفورە )پێیوایە سنورى کوردستان لەباکورەوە لەگەڵ‬ ‫ئازربایجان و ئەرمینیاو و تورکیایە‪ ،‬لەباشورییە وه ئێران و کەنداوى فارسە‪ ،‬لەڕۆژهەاڵتیەوە ئازەربایجان‬ ‫و ئێرانە لە ڕۆژئاواوە عێراق و سوریایە‪.‬‬ ‫(د‪.‬ئازاد نەقشەبەندى ) پێیوایە کوردستان لەسەر شێوەى سێگۆشەیەکى وەستاوى ناڕێکدایە‪ ،‬کەنداوى‬ ‫ئەسکەندەرۆنە لەباکورى خۆرئاوا و شارى لێنیکان لەباکورى خۆرهەاڵت و کەنداوى فارس لەباشور‬ ‫هەرسێ سوچى ئەم سێگۆشەیە پێکدێنن‪.‬‬ ‫بەمشێوەیە کوردستان ئەم شوێنانەى خوارەوە دەگرێتەوە‪:‬‬ ‫‪ 1‬ـ ڕۆژهەاڵت و باشورى ڕۆژهەاڵتى تورکیا‪.‬‬ ‫‪ 2‬ـ ڕۆژئاواى ئێران (جگە لە خوزستان)‪.‬‬ ‫‪ 3‬ـ باکورو باکورى خۆرهەاڵتى عێراق‪.‬‬ ‫‪ 4‬ـ ناوچەکانى باکورى خۆرهەاڵت و باکورى خۆرئاواى سوریا‪.‬‬ ‫‪ 5‬ـ ڕۆژهەاڵتى ڕوبارى ئاچوریان لە ئەرمەنستان‪.‬‬ ‫لەڕوانگەى ئەم بۆچونانەوە دەتوانین سنورى کوردستان بەمشێوەیە دیاریبکەین و بڵێین سنورى کوردستان‬ ‫لە ڕۆژئاوا لەگۆشەى باکورى ڕۆژهەاڵتى دەریاى ناوەڕاست لە ناوچەى کەنداوى ئەسکەندەرۆنە لەسەر‬ ‫هێلى درێژى ( ‪ ) 36‬ڕۆژهەاڵت دەست پێدەکات‪ ،‬بەرەو باکور لەڕۆژئاواى شارى مەرعەش تێدەپەرێت‪،‬‬ ‫دواتر لەبەردەوامى ڕێرەویدا لەباکور بەدەورى شارى سیواس پێچ دەخواتەوە بەرەو ڕۆژهەاڵت تا دەگاتە‬ ‫شارى سنکلیس لەسەر بازنەى پانى( ‪ 44‬باکور)‪ ،‬ئەمەش بە دورترین خاڵى باکورى ڕۆژهەاڵتى سنورى‬ ‫‪9‬‬ ‫کوردستان دادەنرێت‪ ،‬دواى ئەم خاڵە سنورى کوردستان بەرەو ناوچەکانى باشورى ڕۆژهەاڵت‬ ‫شۆڕدەبێتەوە و خاکى ویالیەتى قارسى تورکى دەبڕێت تا دەگاتە سنورى ئەرمینیا لە باکورى شارى ماکۆى‬ ‫ئێراندا‪.‬دواتر هێڵى سنورى کوردستان لەڕۆژهەاڵتدا بەرەو باشور شۆڕدەبێتەوە بەرەو باشورى هێڵى‬ ‫درێژى( ‪ ) 44‬ى ڕۆژهەاڵت بەناوچەکانى باشورى ڕۆژئاواى ئەرمینیا تێدەپەڕێت و لەسەر سنورى نێوان‬ ‫ئێران و ئەرمینیا‪ ،‬دواتر بە کەنارەکانى ڕۆژئاوا و باشورى دەریاچەى ئورمیە درێژدەبێتەوە‪ ،‬لەوێوە بەرەو‬ ‫باشور بۆ ڕۆژئاواى شارى بیجار و ڕۆژئاواى شارى هەمەدان تێدەپەڕێت (هەردوو شارەکە دەکەوێتە‬ ‫دەرەوەى سنورى کوردستانەوە)‪ ،‬لەم شوێنەوە هێڵى سنور بۆ ئەوپەڕى سنورى ڕۆژهەاڵت لەنزیک شارى‬ ‫شهرکورد نزیک هێڵى درێژى ( ‪ ) 51‬ى ڕۆژهەاڵت دەڕوات و دواتر بەرەو باشورى ڕۆژئاوا‬ ‫درێژدەبێتەوە و هەردوو شارى کازرون وممسانى لە ئەستانى فارس(شیراز) لەخۆدەگرێت و هێڵى سنور‬ ‫لە بەندەرى بوشەهر لەسەر گۆشەى باکورى ڕۆژهەاڵتى کەنداوى فارس لەسەر بازنەى پانى (‪ )34‬باکور‬ ‫کۆتایی دێت‪.‬لەم شوێنەوە هێڵى سنور پێچ دەخواتەوە و هێڵى باشورو باشورى ڕۆژئاواى کوردستان‬ ‫لەباکورى بەندەرى ( دیلم ) لەسەر کەنداو بەرە و باکور دەست پێدەکاتەوە و شارەکانى ئەهواز و ئەستانى‬ ‫خوزستان دەخاتە دەرەوەى سنورى کوردستانەوە‪ ،‬بەاڵم هەردوو شارى مسجد سلیمان و دیزفول دەکەونە‬ ‫چوارچێوەى سنورى کوردستانەوە‪ ،‬تا لەم ناوچەیە و لەنزیک بازنەى پانى (‪ ) 34‬دەگاتە سنورى‬ ‫نێودەوڵەتى ئێران و عێراق و لەسنورى پارێزگاى واست دێتە ناو خاکى عێراقەوە و بە ڕۆژئاواى‬ ‫شارەکانى جەسان و بەدرە و مەندەلى تێدەپەڕێت‪ ،‬لەم ناوچەیەوە سنورى کوردستان هاوتەریب لەگەڵ‬ ‫بەرزاییەکانى حەمرین بەشى باشورى حەمرین درێژدەبێتەوە تا دەگاتە خاڵى بەیەک گەیشتن لەگەڵ‬ ‫ڕوبارى دیجلە‪ ،‬لەوێوە بەرەو باکور دەڕوات تا دەگاتە باکورى شارى موسڵ‪ ،‬ئینجا بە هێلێک بەرەو‬ ‫ڕ ۆژئاوا دەڕوات تا دەگاتە بەرزاییەکانى شەنگال‪ ،‬لەوێوە بۆ سنورى نێودەوڵەتى عێراق وسوریا‬ ‫درێژدەبێتەوە‪ ،‬بەهۆکارى ئەوەى کە هێلى سنورى کوردستان لەناو خاکى سوریا بەناوچەیەکى بیابانى‬ ‫تێدەپەڕێت‪ ،‬بۆیە هێڵى سنور بەشێوەیەکى ڕاست بە باشورى شارى حەسەکەدا دەڕوات و دواتر بە باکورى‬ ‫شارى حەلەب تێدەپەڕێت و لەگەڵ بازنەى پانى ( ‪) 36‬باکور یان لە باکورى ڕۆژئاواى پارێزگاى‬ ‫ئەسکەندەرۆنەى تورکى کۆتایى دێت‪.‬‬ ‫ڕوبەری گشتى کوردستان دەگاتە(‪)423،654‬هەزارکیلۆمەترى چوارگۆشە‪،‬بەمشێوەیە دابەشبووە‪:‬‬ ‫‪ 194،444‬کم‪2‬‬ ‫دەگاتە‪:‬‬ ‫ڕوبەرى گشتى باکورى کوردستان (تورکیا)‬ ‫ ‬ ‫‪ 124،95‬کم‪2‬‬ ‫ڕوبەرى گشتى ڕۆژهەاڵتى کوردستان (ئێران) دەگاتە‪:‬‬ ‫ ‬ ‫‪ 56،444‬کم‪2‬‬ ‫ڕوبەرى گشتى باشورى کوردستان (عێراق) دەگاتە‪:‬‬ ‫ ‬ ‫‪ 15،444‬کم‪2‬‬ ‫ڕوبەرى گشتى ڕۆژئاواى کوردستان (سوریا)دەگاتە‪:‬‬ ‫ ‬ ‫‪ 423،654‬کم‪2‬‬ ‫کۆ ‪:‬‬ ‫‪11‬‬ ‫بەمشێوەیەش کوردستانى باکور(تورکیا) ڕێژەى ( ‪) %45،45‬کۆى ڕوبەرى کوردستان پێک‬ ‫دەهێنێت و کوردستانى ڕۆژهەاڵت(ئێران) ڕێژەى( ‪) %29،64‬ڕوبەرى کوردستان و کوردستانى‬ ‫باشور(عێراق) ڕێژەى ( ‪) %24،29‬ڕوبەرى کوردستان و کوردستانى ڕۆژئاوا(سوریا) ڕێژەى (‬ ‫‪ ) %4،54‬ڕوبەرى گشتى کوردستانى گەورە پێکدەهێنن‪.‬‬ ‫سەبارەت بە شارەکانى کوردستان‪ ،‬شارەکانى کوردستانى باکور لە نۆزدە پارێزگا پێکهاتون و کەوتونەتە‬ ‫بەشى خۆرهەاڵت و باشورى خۆرهەاڵتى تورکیا بەمشێوەیەى خوارەوە‪:‬‬ ‫ئەرزنجان‪ ،‬ئەرزەروم‪ ،‬قارس‪ ،‬مالتیە‪ ،‬دیرسیم (تونجالى)تەالزیػ‪ ،‬بینجول‪ ،‬موش‪ ،‬ئەؼرى (قراکوسە)‬ ‫باتمان‪ ،‬ئادیمان‪ ،‬ئامەد (دیاربەکر)‪ ،‬سعرت (سیرت)‪ ،‬بدلیس‪ ،‬وان‪ ،‬ئورفا‪ ،‬ماردین‪ ،‬هەکارى‬ ‫(جولەمێرگ)‪ ،‬شەرناخ‪.‬‬ ‫شارەکانى ڕۆژهەاڵتى کوردستانیش‪ ،‬کە کەوتونەتە بەشى ڕۆژئاوا و باکورى ئێرانەوە بریتین لە‪:‬‬ ‫ئازەربایجانى ڕۆژئاوا‪ ،‬ئورمیە‪ ،‬ماکۆ‪،‬قتور ‪ ،‬شاپور‪ ،‬مهاباد ‪ ،‬ئەردەالن‪ ،‬سنە‪ ،‬بۆکان‪ ،‬سەقز‪ ،‬سەردەشت‪،‬‬ ‫بانە‪ ،‬بیجار‪ ،‬مەریوان‪ ،‬کرماشان‪ ،‬بەشێکى خۆراسان و کرمان و ئیالم ‪.‬‬ ‫شارەکانى باشورى کوردستانیش کە کەوتونەتە ناوچەکانى باکور و باکورى خۆرهەاڵتى عێراقەوە بریتین‬ ‫لە‪ :‬هەولێر‪ ،‬سلێمانى‪ ،‬کەرکوک‪ ،‬دهۆک‪ ،‬پارێزگاى موسل جگە لە قەزاى موسل و بەعاج وحەزەر‪،‬‬ ‫دوزخورماتو لە پارێزگاى صالح الدین‪ ،‬بەدرە لە کوت‪ ،‬خانەقین و مەندەلى شارەبان لەدیالە‪.‬‬ ‫شارەکانى کوردستانى ڕۆژئاوا کە کەوتونەتە بەشى باکورى خۆرهەاڵت و خۆرئاواى سوریا بریتین لە‪:‬‬ ‫قامشلو‪ ،‬عامودە‪ ،‬سەرێ کانى (راس العین)‪ ،‬تربیە سپى‪ ،‬کوبانیە (عین العرب)‪ ،‬عفرین‪.‬‬ ‫شهم‪‌:‬دانیشتوانی‌كوردستان‬ ‫وه‌ری‌شه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ته‬ ‫ژماره ی دانیشتوانی کوردستان ساڵ لە دوای ساڵ لە زیادبوون دایە‪.‬لە هە شتا و سێ ساڵی ڕابردودا‬ ‫(‪ 39525 )2414 – 1921‬هە زارکە س بوو‪.‬بە شی هە ره زۆری زیاد بوونەکە لە ئە نجامی جوڵـە ی‬ ‫سروشتی دانیشتوان بووه ‪.‬بـە شـەکـەی دیکە بە رهـە مـی نیشتە جێکردنی بیانی و کۆچکردنی ده ره وه‬ ‫ڕویداوه ‪.‬‬ ‫ی‌دانیشتوان‌به‌گوێرهی‌هه‌رێمه‌كانی‌کوردستان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ژماره‬ ‫لە ڕۆژگاری ئە وړۆدا‪ ،‬لەالیەن چوار دراوسێیەکەی بەبێ خواستی کوردستانییان و لە ئە نجامی شە رو‬ ‫پێکدادان و پە یمانـەكـانی نـیێوان ده وڵـەتـی صـفوی و عثمـانی و واڵتانی هاوپە یمان لە جە نگی جیهانی‬ ‫یەکەمدا (پە یمانی لۆزان) لەالیكەوه و تورکیای تازه لەالیەكی ترهوه ‪ ،‬کراوه بە چوار هە رێمی جودا‬ ‫بەڕوپێو و ژمارهی دانیشتوان‪.‬لـە خـواره وه ژماره ی دانیشتوان لـە هـە رێمە کـانـدا‪ ،‬لـە سـە ر بـنـە مای‬ ‫سە رژمێری گشتی دانیشتوان‪ ،‬شیده کرێنە وه‪.‬‬ ‫‪11‬‬  ‫هه‌رێمی‌باکور‬ ‫یەكەم سەرژمێری گشتی دانیشتوان لە هە رێمی باکوردا لە سالی ‪ 1921‬دا و دواتریش لە ساڵی ‪2444‬دا‬ ‫کراوه ‪.‬بە گشتی لەوهـەرێمـەدا لە ‪13‬ساڵی ڕابردودا ‪ 14‬سە رژمێری ئە نجام دراوه ‪.‬دهزگای ئاماری‬ ‫پە نجاو پێنج ساڵ (‪ 1935‬۔ ‪ )1994‬ڕهچاوی پێنج ساڵەی لەنێوان سە رژمێرییەکان کرد‪.‬ئە وه بیست ساڵە‬ ‫(‪ )2414 - 1994‬لە بە ر پێړانە گە یشتن و خە رجی زۆر و تاكو ڕاده یەکیش پێویست نە بوون‪ ،‬نێوانی‬ ‫سەرژمێرییە كاني بۆ ده ساڵ درێژکردهوه‪.‬هەڵە لەژمارهکان‪ ،‬بە دهگمەن نەبێ‪ ،‬لەنوسینەوهی ژمارهكان و‬ ‫لە سەرچاوهی جودا ڕوى نە داوه ‪.‬‬ ‫سە‬ ‫ئە نجامی سەرژمێرییە كان‪ ،‬لە بە رگێکی تایبەتداوهى هە ریە ک لە ئوستانە کان لە هی یە کێکی‬ ‫ربە خۆدا باڵوكراونە تە وه‪.‬‬ ‫ژماره ی دانیشتوانی هەرێمی باکور‪ ،‬لە حە فتا و سێ ساڵى ڕابردودا (‪ 11 )2444 - 1921‬ملیۆن و‬ ‫‪ 615‬هە زرا کەسی زیادکردووه‪ ،‬تێکړای زیاد بوونی سااڵنەش ‪ 2.9‬بوو‪.‬ئەمەش بۆ زیادهی سروشتی و‬ ‫کۆچکردنی دهرهوه دهگەرێتەوه ‪.‬زیاد بوونەکە ئەگەر هەرێم ئارامی بە خۆوه بینیبوایە و ئەوهنده خەڵک بە‬ ‫دهستی سوپای تورک لە چیایە کانی کوردستاندا تیرۆرنەکرابونایە‪ ،‬زیاتر ده بوو‪.‬‬ ‫ههرێمی‌باشور‬ ‫‌‬ ‫لە سال ‪1921‬ی زایینیدا بوو‪.‬دواترنیشیان لە سالى ‪ 1951‬دا بوو ‪.‬واتە لە شێست ساڵدا بە هە مووی‬ ‫حە وت سە رژمێرى لە و هە رێمە دا کراوه‪.‬هە ندێک لە هەڵەكانی سە رژمێرى ئە وانە ی خواره وه ن‪:‬‬ ‫‪.1‬ده زگای ئاماریی لە هە رێمی باشوردا‪ ،‬بە گوێرهی یاسای واڵت‪ ،‬ده بوایە هە ر ده ساڵ جارێک ئە و‬ ‫کارهی بکردابوایە و ڕهچاوی دهساڵەی لە سە رژمێرێک بۆیە کی دیکە بكردابوایە‪.‬بەاڵم سێ جار و لە‬ ‫سە رده می جودا دا‪،‬کاری بە گوێرهی یاسا نە کردووه‪.‬یەكەم‪ ،‬سە رژمێری گشتی پێنجە م کە ده بوایە لە‬ ‫ساڵی ‪1961‬دا بکرابوایە‪.‬بەاڵم لەبەرهە ندێ هۆكاری سە ربازی وهکو ده ستپێکردنی شۆرشی‪ 11‬ئە یلول‬ ‫لەساڵی ‪1961‬دا و دامە رزراندنی هێزی پێشمەرگە و مەرامی ڕامیاری وهکو پروپاگەندهی عێراق دژی‬ ‫کوردستان‪ ،‬دوو ساڵ پێشخرا و لە ساڵى ‪1965‬دا ئە نجامدراوه‪.‬دووه م ‪ ،‬سە رژمێرى هە شتە م کە لە‬ ‫ساڵی ‪1991‬دا‪ ،‬لەربەرئەوهی عێراق ڕهزامەندی لەسەرگەراندنەوهی ناوچە دابړێندراوهكان بۆ ژێر‬ ‫كۆنترۆڵى حكومە تی هەرێمی کوردستان نە دا‪ ،‬لە سێ پارێزگای (هە ولێر‪.‬سلێمانی‪.‬دهۆک )ی باشوری‬ ‫کوردستان نە کراوه‪.‬‬ ‫ژمارهی دانیشتوانی هە رێمی باشور‪ ،‬لە هە شتا ساڵی ڕابردودا (‪1 )2441 - 1921‬ملیون و ‪143‬هە زار‬ ‫کەس زیادیکردووه‪ ،‬تێکړای زیادبوونی سااڵنە ش ‪2.9‬بوو‪.‬هۆى ئە م زیاد بوونە ش زیاتر بۆ زیادبوونی‬ ‫سروشتی دانیشتوان و نیشتە جێكردنی عێراقی بە زۆره ملێ بووه‪.‬‬ ‫‪12‬‬  ‫هه‌رێمی‌ڕۆژئاوا‬ ‫ده زگای ئاماریی سوریا لە ساڵی ‪1964‬دا‪ ،‬بۆ جاری یە کە م لە هە رێمی ڕۆژئاوادا سە رژمێری گشتی‬ ‫کرد‪.‬لە پاشاندا‪ ،‬هە ر ده ساڵ جارێك ئە و کارهی دووباره ده كاتە وه ‪.‬بەاڵم لەبەر هۆى ئیداری‬ ‫سە رژمێری چواره می ساڵێک دوای کاتى خۆى ئە نجامدا‪.‬‬ ‫ژماره ی دانیشتوان لە هەرێمی ڕۆژئاوادا‪ ،‬لە چل و چوار ساڵى بوریدا (ساڵی ‪994 )2446 - 1994‬‬ ‫هە زار کە س زیادیکردووه ‪.‬تیکړای زیاد بوونی سااڵنەش ‪3.2‬بووه ‪.‬واتە کە مێکی لە تکړای گشتی‬ ‫زیاتره ‪.‬هۆی زیاد بوونی دانیشتوان بۆ زیاده ی سروشتی دانیشوان و کۆچکردنی دهره وه دهگەرێتە وه‪.‬‬ ‫زیادهکە لە وه زیاتر ده بوو‪ ،‬ئە گە ر ده وڵە تی سوریا‪ ،‬هە زاران دانیشتوان‪ ،‬کە زۆربە ی هە ره زۆریان‬ ‫كوردن‪ ،‬بە بیانوی ئە وه ی دایک و باوکیان لە باکوری کوردستانەوه خزاونە تە ناو ئە و هە رێمە وه ‪.‬‬ ‫ژههاڵت‬ ‫هه‌رێمی‌ڕۆ ‌‬ ‫یەکەم سە رژمێری گشتی لە هە رێمی ڕۆژهەاڵتدا‪ ،‬لە ساڵی ‪1956‬دا كرا‪.‬واتـە بیست و نۆ ساڵ‬ ‫لەدوای هـە رێمی باکور و باش وردا‪.‬واتە لە پە نجا ساڵدا بە هە موی پێنج سە رژمێری لە و هـەرێمە دا‬ ‫کراوه ‪.‬هە ندێک لە خە سڵەتەکانی سە رژمێری ئە وانە ی خواره وه ن ‪.1.‬ده زگای ئاماری دانیشتوان‪،‬‬ ‫هە ر ده ساڵ جارێک دانیشتوان ناونوس ده كات‪.2.‬ئە نجامی گشتی سە رژمێریەكان لە بە رگێکدا و هی‬ ‫پارێزگاكان بەجیا‪ ،‬دوای چە ند ساڵ‪ ،‬باڵوده كرێتە وه ‪.‬ژماره ی دانیشتوان لە هە رێمی ڕۆژهەاڵتدا‪ ،‬لە‬ ‫پە نجا ساڵی ڕابردودا(‪ 1956‬ـ ‪ 5 )2446‬ملیۆن و ‪195‬هـە زار کە س زیادیکردووه ‪.‬تێکرای‬ ‫زیادبوونی سااڵنە‪ 2.3 ،‬بوو‪.‬هۆی زیادبوون‪ ،‬وهکو هـەرێمـەکانی دیکەی کوردستان‪ ،‬بۆ زیادهی سروشتی‬ ‫و کۆچی دهرهوه و تۆمارکردنی لە دایكبون لە كاتى خۆیدا‪ ،‬بۆ ئەوهى لە کۆبۆنی خواردن و شتی دیکە‬ ‫بێبەش نە کرێ و ناونوسکردنی ئەوانەی‪ ،‬کە لەسەردهمی خۆیدا لەبەر دوری و کۆچکردن لە بیركرابوون‪.‬‬ ‫‪13‬‬  ‫بهشى‌دووەم‬ ‫مێژووى‌کورد‌و‌کوردستان‬ ‫كهم‪‌/‬کوردستان‌له‌چاخه‌کۆنهکاندا‬ ‫ی‌یه ‌‬ ‫ره ‌‬‫وه ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫مێژوونوسان و زانایان ئەوهیان سەلماندووه‪ ،‬کە مرۆڤ لە ڕۆژگارە هەرە دێرینەکانەوە لە ئەشکەوتی‬ ‫چیاکانی کوردستاندا ژیاوە‪ ،‬ئەوەش بۆ لەباربوونی بارودۆخی ژینگەی سروشتی دەگەڕێتەوە‪ ،‬کە بۆ‬ ‫خۆپاراستن لەسەرمای زستان و گەرمای هاوین و دڕندە لەالیەک و لە الیەکی ترەوە بە هۆی سادەیی‬ ‫ژیانی مرۆڤ بەتایبەتی لەڕوی ئامێرە بەکارهێنراوەکان‪ ،‬چونکە ئەشکەوتەکان تاکە پەناگەی حەوانەوە و‬ ‫خۆپاراستن بوون‪.‬هەر بۆیە پشتیان بەکۆکردنەوەی خۆراک دەبەست‪ ،‬وەک لە ئەشکەوتەکانی شانەدەر‪،‬‬ ‫هەزارمێرد و زەرزی و‪...،‬تاد بەدی دەکرێن‪ ،‬لەو ئەشکەوتانە بڕێکی زۆر لە پاشماوەی مرۆڤی نیاندرتاڵ‬ ‫دۆزراونەتەوە‪ ،‬بەتایبەت ئێسکە پەیکەری مرۆڤی نیاندرتاڵ‪.‬ئەم چاخە (نزیکەی ‪15444 -124444‬پ‪.‬ز)‬ ‫بە چاخی بەردینی کۆن ناسراوە‪.‬‬ ‫بەپێی شوێنەوارە ماددی و شیکارییە کیمیاوییەکان سەلمێنراوە‪ ،‬کە ڕەوتی ژیانی مرۆڤ بەرەو پێش‬ ‫دەچوو‪ ،‬بەاڵم زۆر لەسەرخۆ و بە هێمنی بووە‪ ،‬تا نزیکەی (‪ )9 -12‬هەزار ساڵ پ‪.‬ز و دواتر مرۆڤ‬ ‫پێی ناوەتە قۆناؼێکی تری ژیان‪ ،‬کە لەالی شوێنەوارناسان بە چاخی بەردینی نوێ ناسراوە (‪-9444‬‬ ‫‪ 5544‬پ‪.‬ز)‪ ،‬بەپێی پشکنینەکان‪ ،‬ئەم پەرەسەندنانە بەهۆی گۆڕانێکی گەورە لە ژینگە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫کشانەوەی بەستەڵەکی باکور ڕویانداوە‪ ،‬مرۆڤ وردە وردە لە ئەشکەوتەکانەوە هاتووەتە دەرەوە و بەرەو‬ ‫دۆڵ و دەشتایییەکان شۆڕبۆتەوە و هەوڵێکی سەرەتایی بۆ پەروەردەکردنی ئاژەڵ و چاندنی دانەوێڵە داوە‪،‬‬ ‫وەک زاوی چەمی و پاڵی گەورە‪.‬بۆیە ئەم گوندە سەرەتاییانە بۆ چاخێکی ڕونتر‪ ،‬ڕێخۆشکەر بوون‪ ،‬کە‬ ‫بە شۆڕشی کشتوکاڵ ناسراوە و مرۆڤ لە گوندی جێگیر گیرساوەتەوە و چاندن و ئاژەڵداری کردووه‪.‬‬ ‫وەک‪ :‬گۆبیكلی تەپە‪ ،‬بێستانە سور‪ ،‬کریم شایەر‪ ،‬پاڵی گەورە و نمریک لە نزیک دەریاچەی موسڵ و‬ ‫چەرمۆ لە خۆرهەاڵتی کەرکوک ومەتارە لە باشورییەوە و شمشارە لە دەشتی ڕانیە و هەروەها حەسونە‪،‬‬ ‫وچەندین شوێنی کوردستانی خۆرهەاڵت وباکور و خۆرئاوا ئەم پەرەسەندنانەیان بە خۆوە بینیوە‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەو ناوچانە بارودۆخێکی گونجاوی بۆ کشتوکاڵ ڕەخساندووه‪ ،‬چ لە ڕوی ڕێژەی باران بارین بۆ کشتوکاڵ‬ ‫بێت‪ ،‬یان لە ڕوی تۆبۆگرافیای ناوچەکە‪ ،‬کە بواری بنیاتنان و فراوان بوونی گوندەکانی زیاتردەکرد‪.‬‬ ‫پەرەسەندنی ئامێرە بەکارهاتووەکان و کشانەوەی ئاوی ڕوبارەکان‪ ،‬کە بەهۆی وشکە ساڵییەکانەوە‬ ‫ڕویداوە‪ ،‬پاڵی بە دانیشتوانەوە ناوە زیاتر لە لێواری ڕوبارەکاندا کۆببنەوە و سود لە ئاودێری ببینن‪،‬‬ ‫ئەمەش وایکرد کە کۆمەڵگاکان لە خاڵێکدا کۆببنەوە‪ ،‬لەالیەکی ترەوە بنیاتنانی پەرستگاکان پەرەسەندنی‬ ‫ئاوا ییەکان هۆیەکی تر بوون‪ ،‬تا بوونە هۆی فراوانبوونی گوندەکان و بەردی بناؼەی شارەکۆنەکان‪.‬ئەم‬ ‫دیاردانەش لە پاشماوەکانی نوزی‪ ،‬داقوق لە باشورییەوە‪ ،‬نەینەوا و تەپەگەورە لەخۆرئاواوە‪ ،‬بەڕونی لە‬ ‫کنە و پشکنینەکاندا سەلمێنراوە‪ ،‬کە بۆ هەزارەی( ‪6‬ی پ‪.‬ز)دەگەڕێتەوە‪.‬لە چینی(‪ )11- 12‬ی خوارەوەی‬ ‫‪14‬‬ ‫نوزیدا کەلوپەلی چاخی حەلەؾ دۆزراوەتەوە‪.‬لەچاخی (عبید)دا پاشماوەکانی گۆڕی منداڵ لە چینی(‪)14‬دا‬ ‫دۆزراوهتەوە‪ ،‬لە چینی (‪)5‬دا تەنور و ئاگردان دۆزراونەتەوە‪.‬‬ ‫دۆزینەوەی گۆڕەکان‪ ،‬کە بەشێوازی جیاواز نێژراون‪ ،‬دەکرێت بە نیشانەی جیاوازیی کۆمەاڵیەتی‬ ‫لێکبدرێتەوە کە پلەی ئابوری و کۆمەاڵیەتی پێوەدیارە‪ ،‬لەالیەکی تریشەوە کنە و پشکنینەکان سەلماندویانە‬ ‫کە جیاوازی لە شێواز و قەبارەی تەالرو خانووەکانی ناوچەکەدا بەدیکراوە‪ ،‬بەتایبەت لە پاشماوەکانی‬ ‫تەپەگەورە‪ ،‬ئەوەش بەڵگەی بوونی فەرمانڕەواو جۆرێک لە کارگێڕی دێت لەالیەن کەسانێکەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫پەیوەندی ئاڵوگۆڕی بازرگانی‪ ،‬وەک دیارەدەیەکی ئابوری نێوان ئاواییەکان لە ناوچەکەدا هەبووە‪ ،‬وەک‪:‬‬ ‫نەینەوا‪ ،‬تەپە گەورە‪ ،‬نوزی‪ ،‬مەتارە و شاؼربازار‪ ،‬کە پێویستی بە سیستەمێکی بەڕێوەبردن هەبووە بۆ‬ ‫ڕێ کخستنی ئەو دیاردە ئابوری و کۆمەاڵیەتییانە‪ ،‬بەاڵم چۆنییەتی ئەو بەڕێوەبردنە تا ئێستا نەزانراوە‪،‬‬ ‫چونکە لەو سەردەمانەدا هیچ تۆمارێک نەبووە‪.‬‬ ‫چاخی نوسین (مێژوویی)‬ ‫سەرەتاکانی مێژوو‪:‬‬ ‫لەو سەردەمەدا واڵتی سۆمەر لە نێوان چەندین دەوڵەتەشاری بچوکدا دابەش ببوو‪ ،‬وەک‪ ،‬کیش‪ ،‬ئور‪،‬‬ ‫وەرکا‪ ،‬ئوما‪ ،‬بە دامەزراندنی دەوڵەتی ئەکەدی لەالیەن سارگۆنی ئەکەدییەوە کۆتایی دێت‪ ،‬بۆیە زۆرجار‬ ‫بە چاخی پێش سارگۆن ناو دەبرێت‪.‬زانیارییەکی ورد دەربارەی ناوچەکانی (سوبارتو) لە چاخی‬ ‫بنەماڵەکاندا (‪2334-2944‬پ‪.‬ز) لە بەر دەستدا نییە و ئەوەی تا ئێستا زانراوە هەندێ زانیاری کەمن کە‬ ‫هەندێک لە پاشایانی سۆمەری کۆن تۆماریان کردون‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو سەرچاوانە‪ ،‬ناوچەی گوتیوم دەکەوێتە باکوری خۆرئاوای بارخشی‪ ،‬ئەویش سنوری لە باکوری‬ ‫خۆرئاواوە لە ڕوباری دیالەدا کۆتایی دێت‪ ،‬ناوچەکانی نێوان زێی بچوک و ڕوباری دیالە‪ ،‬دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫لە لیستێکی پاشایانی سۆمەردا‪ ،‬کە بۆ ناوەڕاستی هەزارەی سێیەم دەگەڕێتەوە‪ ،‬ناوی (خەتانش) پاشای‬ ‫خەمازی تۆمارکراوە‪ ،‬کە پاشایەکە دوژمنی دەوڵەتە شاری (کیش) بووە‪ ،‬ئەو پاشایە ماوەیەکی زۆر‬ ‫فەرمانڕەوایەتی شاری کیشی کردووە و دواتر لەالیەن پوزوزو وەدەر نراوە‪ ،‬لە الیەکی ترەوە‪.‬تا ئێستا‬ ‫نزیکترین ناو لە خەمازییەوە‪ ،‬گوندی (خەمزە)یە لە باکوری چیای ئەزمڕدا‪ ،‬بۆیە پێدەچێت ناوەندی‬ ‫شانشینی خەمازی لەو ناوچەیەدا بووبێت‪ ،‬تا ئێستاش ئەم بۆچونە لە هەموو بۆچونەکانی تر لە ڕاستییەوە‬ ‫نزیکترە ‪ ،‬چونکە ناوەکە زۆر لە ناوی (خەمازی)یەوە نزیکە و بۆچونەکانی تر بەڵگەی هاوشێوەیان نییە‪.‬‬ ‫لەگەڵ پەرەسەندنی بارودۆخی سیاسی لە واڵتی سۆمەردا‪ ،‬زانیاری دەربارەی ئەوسەردەمە زیاتر‬ ‫دەبێت تا لە ناوبردنی قەوارە سیاسییەکانی دەوڵەتە شارەکانی سۆمەر لەالیەن (سەرجۆنی ئەکەد) لە‬ ‫نزیکەی (‪2219-2334‬پ‪.‬ز)‪.‬چەندین لەشکرکێشی کردووەتە سەر ناوچەکانی سوبارتو‪ ،‬لە نێوان‬ ‫چیاکانی زاگرۆس لە خۆرهەاڵت و خابور و بالیخ تا دەریای ناوەڕاست لە باکوری خۆرئاوا‪.‬لە یەکێک لە‬ ‫تۆمارەکانیدا ناوی شیموروم و چەند ناوچەیەکی تۆمارکردوە‪ ،‬کە یەکێک بووە لە گرنکترین ناوچە‬ ‫‪15‬‬ ‫هەڵگەڕاوەکان لە دژی سەرجۆن‪.‬بەوپێیە ئەم ناوچەیەشی داگیرکردووە و کەوتۆتە ژێر دەسەاڵتی دەوڵەتی‬ ‫ئەکەد‪.‬سەرەڕای درێژی ماوەی دەسەاڵتی سەرجۆن ‪ ،‬پێناچێت دەسەاڵتێکی هەمیشەیی لەو ناوچانەدا‬ ‫دامەزراندبێت‪.‬چونکە ئامانجی سەرجۆن لەو ناوچانەدا زیاتر بۆ پاراستنی سەرچاوە کانزاییەکان و ڕێگا‬ ‫بازرگانییەکان بووە و تەنها قەاڵو خاڵی سەربازی جێهێشتووە و هەرکاتێک هەستی بە مەترسی لەسەر ئەو‬ ‫بەرژەوەندییە کردبێت‪ ،‬لە شکرکێشی کردووە‪.‬‬ ‫دوای ماوەیەک‪ ،‬گەالنی ناوچەکانی سوبارتو ڕاپەرین‪ ،‬بۆیە هەر لە سەرەتایی هاتنە سەر تەختی‪ ،‬نرام‪-‬‬ ‫سن (‪ 2215-2254‬پ‪.‬ز) دەستی کرد بە لەشکرکێشییەکی فراوان‪ ،‬نازناوی (پاشای علیاتم )ی لە خۆی نا‬ ‫و هێمای خواوەندی لە پاڵ ناوی خۆیدا نەخشاند‪ ،‬ئەم پاشایە زۆرترین لەشکرکێشی ئەنجام داوە و ماوەی‬ ‫دەسەاڵتی گەشەی زیاتری بەخۆوە بینیوە‪ ،‬چونکە دوای لەشکرکێشییەکانی بۆ سەر ناوچەکانی خۆرهەاڵت‬ ‫و باکوری خۆرئاوای دیجلە‪ ،‬زۆربەی شارەکان لەم چاخەدا پەرەیان سەند و ئاوەدان کراونەتەوە‪.‬وەک‪،‬‬ ‫گاسور (نوزی)‪ ،‬نەینەوا‪ ،‬شاؼربازار و براک‪.‬‬ ‫بۆ زاڵبوون بەسەر ئەو ناوچانەدا‪ ،‬نرام‪ -‬سن هەوڵیداوە دانیشتوانی ناوچەکە وەک کۆیلە بەرەو واڵتی ئەکەد‬ ‫بەرێت و لە بەرامبەردا ئەکەدی ڕەگەزی بۆ ئەو شارانە دەهێنا‪ ،‬ئەوەش بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی بۆ‬ ‫بەڕێوەبردن‪ ،‬ئابوری‪ ،‬وسەربازی بوو‪ ،‬تا دەسەاڵتی هەمیشەیی بەسەریاندا بسەپێنێت‪.‬‬ ‫گەالنی ژێر دەستە لە ئیمپراتۆرییەتی ئەکەدیدا‪ ،‬لە هەلێک دەگەڕان کە بتوانن سەربەخۆیی بەدەست‬ ‫بهێنن‪ ،‬ئەو هەلەشیان لە کۆتاییەکانی دەسەاڵتی نرام‪ -‬سن دا بۆ ڕەخسا‪.‬هەرێمەکانی ئیالم‪ ،‬گەالنی‬ ‫زاگرۆس (لولوبی‪ ،‬گوتی‪ ،‬خوڕی‪… ،‬تاد) جیابوونەوە‪ ،‬بەاڵم گەورەترین مەترسی ڕاستەوخۆ لەالیەن‬ ‫(گوتی)ەوە بوو‪ ،‬کاتێک هەموو ئەو گەالنە (گوتی‪ ،‬لولوبی‪ ،‬خوڕی) هێرشیان کردە سەر دەوڵەتی ئەکەدی‬ ‫و بەشی باکوری دەوڵەتی ئەکەدی تا سۆمەر یان خستە ژێردەسەاڵتی خۆیانەوە‪.‬بەوپێیەش ناوچەکانی‬ ‫سوبارتو‪ ،‬لە کۆتاییەکانی سەردەمی نرام‪ -‬سن دا سەربەخۆ بوون‪.‬یەكێك لەو شانشینە دیارو بەهێزانەی كە‬ ‫لەو ماوهیەدا دهركەوتووه‪ ،‬شانشینی ئوركیش بوو لە ناوچەكانی كە دهكەوێتە كوردستانی خۆرئاوا‪ ،‬ئەم‬ ‫شانشینە بەپێی پشكنینەكان دهركەوتووه كە زنجیره بنەماڵەی شاهانەی هەبووهو كۆشك و پەرستگایان بۆ‬ ‫جێهێشتوین‪ ،‬جگە لە چاپی مۆرهكانیان‪.‬‬ ‫چاخی‌گوتی‌(‪2122-2222‬؟)‌پ‪.‬ز‬ ‫زۆربەی ئاماژەکان بۆ ئەوە دەچن کە گوتی تەنها بەشی باکوری ئەکەدی داگیرکردبێت و باشور (واڵتی‬ ‫سۆمەر)ی نەگرتبێتەوە‪ ،‬چونکە پاشاکانی تریش وەک (سارلگاب)‪ ،‬کە هاوچاخی شارکالی شەڕی پاشای‬ ‫ئەکەدی بووە‪ ،‬ملمالنێی سەربازی بەردەوام بووە و شارکلی‪ -‬شاری ئەم پاشایەی بەدیل گرتووە‪.‬هەروەها‬ ‫باکوری میسۆپوتامیا (واڵتی ئاشور) لە هەموو شوێنەکان زیاتر کاولکاری بەرکەوتووە‪.‬ڕێی تێیدەچێت کە‬ ‫هێرش بۆ سەر ئاشور لەالیەن گەالنی هاوپەیمانی گوتییەوه بووبێت‪ ،‬بە تایبەت دەوڵەتی ئورکیشی خوری‪،‬‬ ‫کە لەو سەردەمەدا لە سەروی دیجلەدا زۆر بەهێزبووه‪.‬‬ ‫‪16‬‬ ‫پاشایەکی تری گوتی‪( :‬ایلو–لومیش‪ )-Elulumeš‬بوو‪ ،‬کە توانی دەوڵەتی ئەکەدی هەراسان بکات‪.‬‬ ‫گوتییەکان لە ماوەی فەرمانڕەوایەتی خۆیاندا کە زیاتر بەشی باکور و ناوەڕاستی میسۆپۆتامیای گرتبۆوە‪،‬‬ ‫ماوەی (‪ )125-94‬ساڵ فەرمانڕەوا بوون و نزیکەی (‪ )21‬پاشایان لە لیستی پاشایانی سۆمەریدا‬ ‫تۆمارکراوە‪.‬پاشایەکی سۆمەری لە وەرکا بەناوی (ئوتوخیگال) توانی پاشای گوتی (تیریگان) بەدیل‬ ‫بگرێت‪ ،‬بەو شێوەیە دەسەاڵتی گوتی لە واڵتی ئەکەد کۆتایی هات‪.‬بە پێی نوسراوەکەی ئوتوحیگال‪،‬‬ ‫گوتییەکان بۆ ئەڕاپخا کشانەوە‪.‬ئەمەش وامان لێدەکات کە ئەڕاپخا بە پایتەختی گوتی بزانین‪.‬‬ ‫تا ئێستا زانیاری ورد لە چۆنیەتی دەسەاڵتی گوتی و ماوەی فرمانڕەوایەتییان ڕون نەبۆتەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫زۆربەی سەرچاوەکان بەشێوەیەکی ناڕێک و جیاواز باسیان دەکەن‪.‬بەپێی تۆمارە سۆمەریەکان‪ ،‬کورتی‬ ‫ماوەی فەرمانڕەوایەتی پاشایانی گوتی بەالوازی و بێ سەروبەری لە قەڵەم دەدەن و هەمان ڕا دووبارە‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬کە سەردەمی گوتی تەنها پشێوی و کاولکاری بووە‪ ،‬بەاڵم بەڕای (دیاکۆنۆؾ)‪ ،‬لە ڕوانگەی‬ ‫کۆمەڵی گوتییەوە بڕوانینە دۆخەکە‪ ،‬بە شێوەیەکی ترە‪ ،‬چونکە کۆمەڵگای گوتی لە چاو کۆمەڵی سۆمەری‪-‬‬ ‫ئەکەدییەوە خێڵەکی بوون و شێوازی فەرمانڕەوایەتی خێڵەکی بە شێوازی هەڵبژاردن پاشاکان دیاری‬ ‫دەکران‪ ،‬بۆیە زۆربەیان ماوەی سااڵنی دەسەاڵتیان وەک یەکبووە و زۆرجار هەمان پاشا جارێکی تر‬ ‫دووبارە هەڵبژێردراوەتەوە‪.‬لە بەرامبەردا سیستەمی دەسەاڵتی سۆمەری‪ -‬ئەکەدی پاشایەتی تامردن و لە‬ ‫باوک بۆ کوڕ بووە‪.‬لە نوێترین توێژینەوهی تردا وا لێكدراوهتەوه گوتییەكان پاشای بەهێزو هاوشێوهی‬ ‫ئەوانەی میسۆپۆتامیایان هەبووه‪ ،‬كە تۆماریان جێهێشتوه‪ ،‬وهك ئیڕیدوپزیڕ‪ ،‬كە وهك پاشای واڵتی گوتی و‬ ‫پاشای هەرچوارالی جیهان ناساندوه‪ ،‬ئەوهش هاوشێوهی ئیمپراتۆر بووه‪ ،‬بۆیە شیاوتره بڵێین كە پاشای‬ ‫گوتی لەناوچەكانی كوردستانەوه فرمانڕهوایەتیان كردبێت و ئەوانەی لە لیستی سۆمەریدا هاتون‪،‬‬ ‫فەرمانرهوای ناوچەیی بوون وسەر بەگوتییەكان بوون نەك پاشا‪.‬‬ ‫له‌ههزارەی‌دووەم‌دا‌(‪1222-1111‬پ‪.‬ز)‬ ‫گەالنی زاگرۆس لە ناوچەکانی باکوری خۆرهەاڵتی دیجلەدا دەسەاڵتیان لە زیادبووندا بوو‪.‬هەموو‬ ‫ئەوناوچانە سەربەخۆ ببوون و چەندین هێزی سیاسییان پێکەوەنا‪.‬بەهۆی نەبوونی پشکنین لەو ناوچانەدا‪،‬‬ ‫زیاتر پشت بە ئەرشیفەکانی شمشارە و ئەرشیفەکانی ماری دەبەسترێت‪ ،‬هەردوو ئەرشیفەکە ژمارەیەکی‬ ‫زۆر لە نامەی ئاڵوگۆڕکراو دەگرنەخۆ‪ ،‬کە لەالیەن پاشا و فەرمانڕەوایانی ناوخۆ و ناوچەکەوە بۆ یەکتری‬ ‫ناردراون‪.‬‬ ‫بەگشتی هێزە سیاسییەکانی ناوچەکە لە شێوەی دەوڵەت یان میرنشینی بچوک بچوکدا بوون‪ ،‬پاشاکانیان‬ ‫لە ناوەندی شارێکدا فەرمانڕەوایەتییان دەکرد‪.‬لەوانە شانشینی سیموروم كە ناوچەگەلێكی فراونی خستە‬ ‫ژێر ڕكێفی خۆی لە ڕوباری ئەلەوهند تا بێتواتە‪ ،‬كە لە چەند بەردهنوسێكی پاشاكەیدا بەناوی ئیدی سین‬ ‫بۆمان ڕون بۆتەوه‪.‬دوای ئەوه هۆزەکانی (توڕوکو)ی خوری لە هەموو هێزەکانی تر زیاتر ناوبراون‪ ،‬کە‬ ‫لە یەکێتی هۆزە خورییەکان پێکهاتبوون‪.‬لەو سەردەمەدا‪ ،‬پاشایەکیان بەناوی تالپو‪ -‬شاڕی (‪Talpu-‬‬ ‫‪ )Šarri‬لە شاری کونوشوم (‪)Kunušum‬ەوە لە ناوچەی ئوتوم (‪ )Utūm‬فەرمانڕەوایی شانشینەکەی‬ ‫‪17‬‬ ‫دەکرد‪ ،‬کە لە خۆرهەاڵتەوە لە شاخەکانی دەوروبەری قەاڵدزێی ئێستاوە تا قابرا (لە نزیک پردێ) بووە‪.‬‬ ‫کوواری فەرمانڕەوای شمشارە‪ ،‬پێش ئەوەی بچێتە پاڵ ئاشور‪ ،‬سەر بە پاشای توڕوکو بووه‪.‬‬ ‫لوللوییەکان‪ ،‬وەک لە دەقەکانی شمشارەدا دەردەکەوێ‪ ،‬بەتایبەت لە نامەیەکی شیپراتو ناوێکدا بە کۆ ناوی‬ ‫پاشاکانیانی هێناوە‪ ،‬بەوپێیەش دەوڵەتێکی یەکگرتویان نەبووە‪ ،‬لەو نامەیەدا داوای لە کوواری کردووە‪ ،‬کە‬ ‫پشتگیری لوللوییەکان بۆخۆی مسۆگەربکات‪.‬سەرەڕای ئەوەش توانیبوویان هێزێکی وەک ئیشنۆنا‬ ‫ببەزێنن‪ ،‬کاتێک ئەمەی دوایی هاوپەیمانی ئاشور بوو‪.‬گوتییەکانیش لە ناوچەکانی خواروی لوللوییەکانەوە‬ ‫هێزێکی تری ناوچەکەبوون لەو سەردەمەدا و لە نێوان هاوپەیمانیەتیەکانی ئەوسەردەمەدا ڕۆڵێکی‬ ‫کاریگەریان هەبووە‪.‬‬ ‫لە ناوەڕاستی هەزارەی دووەمی پ‪.‬ز دا دەوڵەتێکی بە هێز وفراوان لە کوردستان دا بە ناوی دەوڵەتی‬ ‫میتانی دەرکەوت‪ ،‬ئەم دەوڵەتە لە دهوروبەری ‪ 1544‬پ‪.‬ز دا لە ناوچەکانی خابور دەرکەوت‬ ‫وپایتەختەکەی (واشوکانی) بوو‪ ،‬کە ئێستا بە سەرێ کانی دەناسرێتەوە‪.‬بنەماڵەی دەستەاڵتداری ئەم دەوڵەتە‬ ‫ئاری بوون‪ ،‬بەاڵم ئەم دەوڵەتە هەر زوو لە ناوچەکانی تری کوردستان دا‪ ،‬کە لە ڕوی کەلتورییەوە‬ ‫مۆرکی خورییەکان بەسەری دا زااڵ ببوو‪ ،‬بوونە بەشێک لەم دەوڵەتە و شێوەیەکی سیستەمی کە ئێستا پێی‬ ‫دەو ترێت فیدراڵی‪ ،‬پێکهێنا‪.‬ئەڕاپخا (کەرکوکی ئێستا) بەشێکی گرنگی ئەم دەوڵەتە بووە‪ ،‬کە لەو‬ ‫سەردەمەدا شانشینێک بووه‪.‬‬ ‫پاشایانی دەوڵەتی میتانی‪ ،‬بە تایبەت شەوشتەتار لە دهوروبەری ‪ 1424‬پ‪.‬ز دا توانی دەستەاڵتی بۆ‬ ‫ناوچەکانی تۆرۆس و باکوری خۆرهەاڵتی دەریای ناوەڕاست فراوان بکات‪ ،‬کە بە چوکوڕاوە ناسراوە‪ ،‬لە‬ ‫باشورەوە ئاشور و لە خۆرهەاڵتەوە تا ورمێ و دەریاچەی وان‪ ،‬کەوتنە ژێر دەسەاڵتی میتانی‪.‬پاشاکانی‬ ‫تری میتانی بە حوکمی ناوچەکەیان و بەهێزی دەوڵەتەکەیانەوە‪ ،‬سەرنجی میسرییەکانیان بۆ خۆیان‬ ‫ڕاکێشاو‪ ،‬لەگەڵ ئەمون حۆتبی سێیەمدا پەیوەندی پتەویان هەبوو‪ ،‬ئەوەبوو شوتارنای میتانی کچێکی خۆی‬ ‫بۆ فیرعەون نارد‪ ،‬دوای ئەویش توشراتا بە هەمان شێوە پەیوەندی بەهێزی لەگەڵدا دروستکرد و تادو‬ ‫خیپای کچی بۆ نارد‪ ،‬کە بە نیڤرتیتی ناسراوە‪ ،‬ئەم پەیوەندییانە لە سەردەمی ئەخناتوندا بەردەوام بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە هۆی شەڕ وملمالنێی ناوخۆی میتانی و سەرهەڵدانی دەوڵەتی ئاشور وهیتی وسەرقاڵ بوونی ئەخناتون‬ ‫بە شۆڕشی ئاینییەوە‪ ،‬دەوڵەتی میتانی الواز بوو‪ ،‬دواتر لە الیەن ئەو دەوڵەتانەوە دابەشکرا‪.‬‬ ‫ههزارەی‌یهکهمی‌پ‪.‬ز‬ ‫دەوڵهتی‌ئوراتی‌سهدەکانی‌‪‌7-1‬پ‪.‬ز‌‬ ‫ئورارتییەکان یەکێکی تر بوون لە گەالنی کۆنی کوردستان و دەوڵەتێکی بە هێزیان لە ناوچەکانی وان‬ ‫دا بنیاتنا‪ ،‬پایتەختەکەیان بەناوی توشپا بوو‪ ،‬پێدەچێت ئەمانیش پاشماوەی خورییەکان بن‪ ،‬چونکە لە ڕوی‬ ‫زمان و بیرو باوەڕەوە زۆر لەیەک نزیکن و لە هەمان ناوچەی ئەوان دەرکەوتن‪.‬لە سەدەی ‪1-9‬ی پ‪.‬ز‬ ‫دا ئەم دەوڵەتە هەموو ناوچەکانی ورمێ تا ڕوباری فورات و لە ڕواندز تا ناوچەکانی باکوری دیجلە و‬ ‫‪18‬‬ ‫فوراتی خستە ژێر دەستەاڵتی خۆیەوە‪.‬لەو ماوەیەدا ژمارەیەک پاشا فەرمانڕەواییان کرد‪ ،‬لەوانە‬ ‫سەردوری یەکەم‪ ،‬کە لەوانەیە دامەزرێنەر بوو بێت‪.‬هەروەها ئیشبونی لە نزیکەی ‪525‬پ‪.‬ز دا‪ ،‬توانی‬ ‫زۆر ناوچە لەوانە ناوچەی موساسیر (باڵەکایەتی ئێستا) بە هاوکاری کوڕەکەی بەناوی (مینوا) بخاتە ژێر‬ ‫ڕ کێفی خۆیەوە‪ ،‬ئەم دوو پاشایە ژمارەیەک نوسینیان بە زمانی ئورارتی بۆ بەجێ هێشتوین بەتایبەت‬ ‫نوسراوەکەی (کێلە شین) لە ناوچەی برادۆست‪.‬دەوڵەتی ئوراتی لەو ماوەیەدا توانی ببێتە ڕکابەرێکی‬ ‫بە هێزی ئیمپراتۆریی ئاشوری‪.‬تا لە سەدەی حەوتەمی پ‪.‬ز دا کەی ئەخساری پاشای (ماد) خستییە ژێر‬ ‫ڕکێفی خۆی‪.‬‬ ‫ئیمپراتۆریی‌ماد‌(میدی)‌‪‌552-612‬پ‪.‬ز‬ ‫مادەکان بەشێکی گرنگی ئەو هۆزانە بوون‪ ،‬کە بە هیندۆ‪ -‬ئێرانی‪ ،‬یان ئاری ناسراون‪ ،‬کە لە سەرەتای‬ ‫هەزارەی یەکەمی پێش زایینەوە بۆ ناوچەکانی زاگرۆس کۆچیان كردووه‪.‬دوای ئەوەی گەیشتنە‬ ‫ناوچەکانی زاگرۆس‪،‬لەگەڵ گەالنی ڕەسەنی ناوچەکەدا وەک‪(:‬گوتی‪ ،‬لوللو‪ ،‬خوری‪...،‬تاد) تێکەاڵوبوون و‬ ‫توانیان خۆیان بگونجێنن‪.‬دواتر بە هۆی لەشکرکێشی بەردەوامی ئاشورییەکان بۆ ناوچەکانی کوردستان‪،‬‬ ‫ئەم هۆزانە توانیان لەو وبەڕوو بوونەوانەدا خۆیان بسەلمێنن وسەرکردایەتی دانیشتوانەکانی بگرنە ئەستۆ‪،‬‬ ‫چونکە ئەم هۆزانە لە ڕوی هونەری جەنگ وسوارچاکییەوە زۆر بە توانا بوون‪.‬‬ ‫بەپێی وتەی مێژوونوسی گریکی (هیرۆدۆتس) کەسایەتییەکی کۆمەاڵیەتی بەناوی دیۆکس (دیاکۆ)‬ ‫دەرکەوت و توانی هۆزەکانی ماد کە حەوت هۆز بوون‪ ،‬یەکبخات و دواتر ببێتە پاشای شانشینی ماد‪.‬ئەم‬ ‫ڕ وداوە لەسەرچاوەکانی تر بەو شێوەیە باس نەکراوە‪ ،‬بەاڵم کەسایەتی دیاکۆ لەو سەرچاوانەدا باسکراوە‪،‬‬ ‫کە پاشای ماد بووە‪ ،‬لەگەڵ ڕۆسای یەکەمی پاشای ئورارتی دا لە دژی ئاشوریەکان یەکیان گرت و دوای‬ ‫شەڕێکی گەورە لە (‪114‬پ‪.‬ز) دا دیاکۆ بە دیلی دەکەوێتە دەستی سەرگۆنی دووەمی ئاشوری (‪-121‬‬ ‫‪145‬پ‪.‬ز)‪.‬لە دوای ئەو کەسێکی تر بە ناوی (فراورتیس) دهسەاڵت دهگرێتە دهست‪ ،‬و لە کاتی‬ ‫هێرشکردنی بۆ سەر نەینەوای پایتەختی ئاشور‪ ،‬لە الیەن هۆزی (سکیسی)یەوە پەالمار درا و کوژرا‪.‬‬ ‫دوای (‪ )25‬ساڵ لە ژێر دەستەیی سکیسی‪ ،‬لە ساڵی (‪625‬پ‪.‬ز) دا کەسێک بە ناوی کەی ئەخسار‬ ‫(‪614‬پ‪.‬ز) دا هێرشی کرده‬ ‫توانی ماد ڕزگار بکات‪ ،‬لە دوای خۆرێکخستنەوەی واڵتەکەی‪ ،‬لە ساڵی‬ ‫سەر ئاشور ‪ ،‬ئەوە بوو لە ناوچەکانی شارەزور و هەورامانەوە گەیشتە ئەڕاپخا و هێرشی کردە سەر‬ ‫شاری ئاشوری پایتەختی پێشوتری ئاشور و دهستی بەسەرداگرت‪.‬دوای ئەوەی لەگەڵ نەبوبالسری پاشای‬ ‫بابل ڕێكکەوت و بە هاوبەشی لە ساڵی (‪612‬پ‪.‬ز) دا نەینەوای پایتەختی ئاشوریان گرت و ئەو‬ ‫ئیمپراتۆرییە بۆ دواجار لەسەر نەخشەی سیاسی سڕایەوە‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی ناوچەکانی کوردستانی باکوری کەوتە دەست‪ ،‬لە ساڵی( ‪555‬پ‪.‬ز) دا کەی ئەخسار مرد‪،‬‬ ‫کوڕێکی بە ناوی ئاستیگ لە جێی دانیشت و بووە پاشای ماد‪ ،‬بەاڵم لە سەردەمی ئەمدا فراوانخوازی‬ ‫زیاتر ڕوی نەدا‪.‬تا لە ساڵی(‪554‬پ‪.‬ز) دا لە الیەن کۆرشی پاشای هەخامەنشی (ڕخمینی)یەوە کۆتایی بە‬ ‫دهسەاڵتی دواین پاشای ماد هێنرا‪ ،‬بەوەش کوردستان بووە بەشێک لە ئیمپراتۆریی هەخامەنشیی فارسی‬ ‫‪19‬‬ ‫(‪334-554‬پ‪.‬ز)‪.‬دوای شااڵوی ئەسکەندەری مەکەدۆنی‪ ،‬کوردستان بووە بەشێک لە دەوڵەتی سەلوکیی‬ ‫یۆنانی (‪141-334‬پ‪.‬ز)‪ ،‬کە بەسەردەمی هیلینستی ناسراوە‪.‬لەبارەی ئەو سەردەمەوە‪ ،‬جگە لە ملمالنێی‬ ‫دەوڵەتی ئەشکانی‪ -‬سەلوکی زانیاری سیاسی ترمان لەبەردەستدا نییە‪.‬تا ئەشکانییەکان کوردستانیان خستە‬ ‫ژێر دەسەاڵتی خۆیانەوە و تا ساڵی( ‪224‬ز) ئەشکانییەکان فەرمانڕەوایی بەشی خۆرهەاڵت و ئیمپراتۆریی‬ ‫ڕۆمانی بەشی خۆرئاوای کوردستانیان کەوتە ژێر دەسەاڵت‪.‬بۆ سیستەمی نا ناوەندێتی ئەشکانییەکان‪،‬‬ ‫چەندین شانشین لە کوردستان دا سەریان هەڵدا‪ ،‬وەک‪ :‬ئەدیابین لە ئەربێلال‪ ،‬بیت گرمایی لە کرخا بیت‬ ‫سلوخ (کەرکوک)‪ ،‬کوردوێنی لە بۆتان‪ ،‬ماد وئەتروپاتین‪ ،‬ئۆسرۆێنێ لە جەزیرهی فوراتدا‪ ،‬ئەم شانشینانە‬ ‫پاشا و لەشکر ودەسەاڵتی تەواوی خۆیان هەبوو‪ ،‬تەنها لە سیاسەتی دەرەودا سەر بە ئەشکانی بوون و‬ ‫باجی سااڵنەیان بەو دەوڵەتە دەدا‪.‬لە ژێر دهسەاڵتی ڕۆمانیش دا‪ ،‬شانشینی ئوسروین کە پایتەختەکەی لە‬ ‫ئیدیسا (ئورفە) بوو‪ ،‬سەریهەڵدا بوو‪ ،‬بەاڵم دواتر لە ساڵی ( ‪242‬ز) دا دەسەاڵتی ڕاستەوخۆیان بەسەریدا‬ ‫سەپاند‪ ،‬بەوەش دواین پاشای بنەماڵەی ئەبگەر کۆتایی پێ هێنرا‪ ،‬ئەم شانشینە چەندین دراویان بۆ‬ ‫جێهێشتوین كە پاشاكان بەناوی خۆیانەوه لە سكەیان داوه‪ ،‬ئەوهش گرنگی خۆی لە مێژوی سیاسی‬ ‫وئابوریدا هەیە‪.‬‬ ‫لە ساڵی (‪ 224‬ز) دا ئیمپراتۆرییەکی نوێ بە ناوی ساسانی سەریهەڵدا‪ ،‬ئەوەبوو ئەردەشێری کوڕی‬ ‫پابک لە دوای ڕوخانی ئەشکانی‪ ،‬هەموو ناوچەکانی ئەو دەوڵەتەی خستە ژێر دهسەاڵتی خۆیەوه‪.‬هەر‬ ‫زوو ئەردەشێر دەسەاڵتی ناوەندیی ڕاگەیاند و هەموو بەشەکانی واڵتی خستە ژێر ڕکێفی خۆی‪ ،‬ناوچەکانی‬ ‫کوردس تان هەموو ئەو سەربەخۆییانەی کە هەیانبوو لەدەستیان دا‪.‬لە ماوەی دەسەاڵتی ساسانی‪ -‬ڕۆمانی دا‬ ‫لە نێوان ( ‪631-224‬ز) ناوچەکانی کوردستان ڕوبەڕوی ترسناکترین و گەورەترین ملمالنێی سیاسی‪،‬‬ ‫سەربازی‪،‬ئاینی و ئابوری بوونەوە‪.‬زۆربەی شەڕەکانیان لەسەر خاکی کوردستان دهکرد‪ ،‬وەک شەڕەکانی‬ ‫نوسەیبین(‪252‬ز) و ئامەد(‪359‬ز) و چەندین شەڕی تری زۆر گەورە‪.‬جگە لەو زیانە گەورانەی کە بەو‬ ‫شارە کوردستانیانە دەکەوت‪ ،‬ماڵوێرانی‪ ،‬برسییەتی‪ ،‬گەمارۆدان و ڕاگواستن چارەنوسیان بوو‪ ،‬لەکاتی‬ ‫ڕێكکەوتننامەکانیشدا‪ ،‬هەر لەسەر حیسابی ئەو شارانە ڕێكکدەکەوتن و دابەشیان دەکرد‪.‬ئەمەش بووە‬ ‫مایەی دواکەوتنی کومەڵگەی کوردەواری و دابەشبوونی بۆ دوو ناوچەی کەلتور جیاواز‪.‬ئەویش بە هۆی‬ ‫جیاوازی زمان و ئایینیی ساسانی(پەهلەوی وزەردەشتی) و ڕۆمانی (التینی ومەسیحی)‪.‬تا شااڵوی‬ ‫عەرەبە موسڵمانەکان( ‪631‬ز) ئەمە بارودۆخی کوردستان بوو‪ ،‬ئیتر سەدەکانی ناوەڕاست دەستپێدەکات‪.‬‬ ‫ی‌دووه‌م‪‌/‬کوردستان‌لهبهردەم‌فتوحاتی‌ئیسالمیدا‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ره‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئەو دەمەى ئایینى ئیسالم دەرکەوت و پرۆسەى فەتحى ئیسالمى دەستیپێکرد‪ ،‬زۆربەى ناوچەکانى‬ ‫کوردستان بەشێکبوون لە دەوڵەتى ساسانى و ناوچە شاخەویەکانى کوردستان هەر لەالیەن‬ ‫دانیشتوانەکانیانەوە بەڕێوەدەبران‪.‬لەسەردەمى دووەم خەلیفەى ڕاشیدى عومەرى کوڕى خەتاب (‪-13‬‬ ‫‪24‬ک‪644-634 /‬ز)‪ ،‬عەرەبە موسڵمانەکان بەنیازى جیهاد و باڵوکردنەوەى ئایینى ئیسالم سنورى نیمچە‬ ‫دورگەى عەرەبییان بەزاند و بەهەرێمەکانى ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئاوادا پەلیان هاویشت و لە خاکى عێراقەوە‬ ‫گەیشتنە کوردستان‪.‬‬ ‫‪21‬‬ ‫ئەوەبوو لە درێژەی شەڕ و پێکدادانەکانی نێوان ساسانیەکان و عەرەبە موسڵمانەکان لە سەردەمی خەلیفە‬ ‫عومەر و شکستى لەشکری ساسانی لە شەڕەکانی قادسیە و مەدائین لە ساڵی ( ‪16‬ک‪631/‬ز)‪ ،‬پاشماوەی‬ ‫لەشکری ساسانی پاشەکشێیکرد و بۆ پشودان و خۆڕێکخستنەوە لە شارەدێی جەلەوال گیرسایەوە‪ ،‬لێرە‬ ‫بەدواوە دەڤەرە کوردنشینەکانی