Rozdział 5 Naczelne Zasady Procesu PDF

ROZDZIAŁ 5 Naczelne zasady procesu – naczelne zasady procesu to społecznie ważne ogólne dyrektywy uregulowania najbardziej istotnych kwestii z zakresu procesu. Nie wszystkie zasady procesu zasługują na nadawanie im miana naczelnych. O tym decydują kryteria: 1....

ROZDZIAŁ 5 Naczelne zasady procesu – naczelne zasady procesu to społecznie ważne ogólne dyrektywy uregulowania najbardziej istotnych kwestii z zakresu procesu. Nie wszystkie zasady procesu zasługują na nadawanie im miana naczelnych. O tym decydują kryteria: 1. Zasada musi mieć znaczenie węzłowe w procesie (jej brak utrudniałby określenie modelu procesu): – należy zachować daleko idącą powściągliwość w mnożeniu zasad procesu – nie należy formułować zasad procesu wyrażających prawdy banalne, np. zasady sprawiedliwego orzekania – należy widzieć w zasadach koncepcję wariantowych rozwiązań 2. Zasada powinna zawierać określoną treść ideologiczną i społeczną 3. Zasadą procesu jest tylko ta, która dotyczy bezpośrednio procesu, bez względu na to, czy znana jest w procesie cywilnym lub karnym 4. Zasada powinna mieć charakter dyrektywalny Klasyfikacja naczelnych zasad procesu Powszechnie przyjęte jest rozróżnienie zasad abstrakcyjnych i konkretnych: Zasada abstrakcyjna – to ogólna idea rozstrzygnięcia węzłowej kwestii prawnej w procesie, niezwiązana z konkretnym ustawodawstwem. Np. zasada skargowości w ujęciu abstrakcyjnym. Nie ma wyjątków; charakter absolutny. Zasada konkretna – to zasada abstrakcyjna, wtłoczona w ramy obowiązującego ustawodawstwa, „przykrojona” do konkretnych możliwości jej realizacji, a szczególnie do potrzeby ochrony wartości, których realizacji ma ona służyć. Przewidziane wyjątki. Zasady konkretne można podzielić na dwie subkategorie: 1. Zasady-dyrektywy – mają charakter optymalizacyjny. Są to dyrektywy, które obowiązują w danym porządku prawnym, ale nie w zakresie absolutnym 2. Zasady-reguły – mimo, że znajdują się w klasie zasad konkretnych, są dyrektywami krańcowymi w ich konsekwencjach. Realizacja ich musi być pełna, do końca, bez żadnych wyjątków. W toku procesu można naruszyć tylko zasadę konkretną, lecz nigdy abstrakcyjną, bo ta druga po prostu nie obowiązuje. Zasady konkretne można podzielić ze względu na sposób ich ujęcia w obowiązującym prawie na zasady prawnie zdefiniowane i prawnie niezdefiniowane. Zasada prawnie zdefiniowana – zasada, której definicję lub co najmniej określenie w przybliżeniu zawiera obowiązujące ustawodawstwo. Przykład: zasada prawdy materialnej, swobodnej oceny dowodów, domniemania niewinności, itp. Zasada prawnie niezdefiniowana – zwana niekiedy nieskodyfikowaną, to zasada, której obowiązywanie wynika z wielu przepisów ustawy, tworzących z punktu widzenia tej zasady harmonijną całość Przykład: zasada bezpośredniości Szczególnie istotną rolę odgrywa podział zasad na konstytucyjne i niekonstytucyjne. Zasady abstrakcyjne Zasady prawnie Zasady zdefiniowane konstytucyjne Zasady konkretne Zasady prawnie Zasady niezdefiniowane pozakonstytucyjne Zasady-dyrektywy Zasady-reguły Czyń „tak a tak, Czyń „tak a tak i ale czasem można nigdy inaczej” inaczej” Wykluczone jest równoczesne obowiązywanie w tym samym stadium procesu dwóch sprzecznych zasad; np. zasad skargowości i ścigania z urzędu, publiczności i tajności. Nie wyklucza to natomiast możliwości obowiązywania przeciwnych sobie zasad w kolejnych stadiach procesu. Zasady nakazujące organom procesowym zachowanie odpowiedniej postawy psychicznej umożliwiającej dojście do prawdy materialnej: obiektywizmu, uczciwego procesu i współdziałania ze społeczeństwem w ściganiu przestępstw. Zasady dowodowe: domniemania niewinności, in dubio pro reo, swobodnej oceny dowodów i bezpośredniości. Zasady wyznaczające model przebiegu (dynamiki) procesu: skargowości i ścigania z urzędu, kontradyktoryjności i inkwizycyjności, legalizmu, prawa do obrony, publiczności, kontroli oraz uczciwego procesu. Zasada prawdy materialnej – jest to dyrektywa, w myśl której podstawę wszystkich rozstrzygnięć powinny stanowić ustalenia faktyczne zgodne z rzeczywistością. Jest to kluczowa zasada procesu karnego. Wszystkie inne zasady są jej podporządkowane. Co to jest prawda materialna? → prawdą jest sąd zgodny z rzeczywistością. Dokonywanie ustaleń faktycznych powinno odbywać się na podstawie różnych dowodów. Co to są „ustalenia faktyczne”? → są to stwierdzenia faktów dokonywane w procesie, mające znaczenie dla decyzji procesowej. Z reguły bez ustaleń faktycznych nie ma decyzji procesowych. Udowodnione musi być każde twierdzenie, które przyjmowane jest za podstawę decyzji procesowych. *z jednym tylko wyjątkiem – wyroku uniewinniającego lub postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego z powodu braku dowodów winy oskarżonego. O udowodnieniu można mówić wówczas, gdy spełnione zostaną dwa warunki: 1. Warunek obiektywny – dowody zebrane w sprawie muszą mieć taką siłę przekonywania, że znikną wszelkie racjonalne wątpliwości → każdy przeciętnie wykształcony i rozsądnie myślący człowiek uzna fakt za udowodniony. 2. Warunek subiektywny – dowody zebrane powinny stworzyć w umyśle oceniającego całkowitą pewność, że żadna inna ewentualność nie może zachodzić. Dochodzi się prawdy tylko: a) W graniach poznania oraz b) W stopniu dokładności wyznaczonym przez przedmiot postępowania Zasada prawdy materialnej w polskiej procedurze karnej Zasada ta wynika z trzech przepisów Konstytucji: 1. Art. 2 – Rzeczpospolita jest demokratycznym państwem prawnym 2. Art. 7 – organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa 3. Art. 45 ust. 1 – gwarantujący każdemu prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy Wynikanie to jest bardzo pośrednie. Fundamentalną rolę odgrywa w nim przesłanka w postaci założenia, że nieprawdziwość ustaleń prowadzi do pogwałcenia prawa. Jest to zasada prawnie zdefiniowana – art. 2 § 2; podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne. Przepis ma charakter dyrektywy. Z tej dyrektywy wynikają dwie dalsze, bardziej szczegółowe: 1. Organy procesowe obowiązane są do podejmowania wszelkich starań, aby ich ustalenia faktyczne były zgodne z prawdą. Każdy wyrok musi spełniać warunek wewnętrznej symetrii – powinna zachodzić symetria między częścią prawno-faktograficzną wyroku a częścią prawnokarną. 2. Organ procesowy sprawujący kontrolę judykacyjną jest zobowiązany do sprawdzenia, czy organ, który wydał zaskarżone orzeczenie, poczynił prawdziwe ustalenia faktyczne. Bez tej drugiej dyrektywy, pierwsza mogłaby łatwo stać się pustą deklaracją. Realizację zasady prawdy materialnej gwarantuje właściwie całokształt przepisów Kodeksu postępowania karnego, z wyłączeniem wszakże tych, które przewidują nieodzowne jej ograniczenia. Fundamentalnymi gwarancjami zasady prawdy materialnej są: obowiązek zrealizowania celów postępowania przygotowawczego oznaczonych w art. 297 § 1 kontradyktoryjność rozprawy sądowej i jej elementy w postępowaniu przygotowawczym koncentracja czasowa i miejscowa procesu w czasie rozprawy sądowej i ustawowe okresy postępowania przygotowawczego kontrola sądowa postępowania przygotowawczego mająca na celu zapobieżenie prowadzeniu rozprawy w sprawie, w której zachodzi oczywisty brak faktycznych podstaw oskarżenia kolegialność sądu i udział w sądzeniu przedstawicieli społeczeństwa celowość prakseologiczna form czynności procesowych będąca wynikiem doświadczeń ludzkich i wskazań nauki system środków zaskarżania decyzji procesowych Poznanie prawdy ulega natomiast ograniczeniom z powodów będących świadectwem uwzględniania innych interesów zasługujących na ochronę, nawet kosztem prawdy materialnej, a w konsekwencji mogących spowodować bezkarność sprawcy przestępstwa. Najważniejsze z nich to: – prawomocność orzeczenia – humanitaryzm procesu – nie dochodzi się prawdy za cenę podstawowych praw osobistych jednostki – zakazy dowodowe – powodowane ochroną tajemnicy państwowej, służbowej i zawodowej oraz stosunków rodzinnych – immunitety procesowe – które, nie pozwalając na wszczęcie procesu przeciwko niektórym osobom, pozbawiają organy procesowe możliwości wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy, a często w ogóle unicestwiają proces – zakaz reformationis in peius – uniemożliwia wyciągnięcie niekorzystnych dla oskarżonego konsekwencji prawnych z dalszych ustaleń faktycznych, dokonanych w postępowaniu odwoławczym toczącym się z powodu środka odwoławczego wniesionego tylko przez niego. – obowiązek zakończenia postępowania w rozsądnym terminie – ograniczenia faktyczne Zasada obiektywizmu Jest to dyrektywa, zgodnie z którą organ procesowy powinien mieć bezstronny stosunek do stron i innych uczestników procesu oraz nie powinien kierunkowo nastawiać się do samej sprawy. Nie należy utożsamiać bezstronności z obiektywizmem. Obiektywizm jest pojęciem szerszym od bezstronności. Bezstronność to niezawisłość sądu oraz brak uprzedniego nastawienia do stron i innych uczestników procesu. Obiektywizm zaś to nie tylko niezawisły i jednakowy stosunek do każdej ze stron, a więc brak bardziej przychylnego traktowania interesu jednej ze stron. Organ procesowy powinien więc być neutralny wobec stron i samej sprawy. Nie tylko od organów procesowych żąda się obiektywizmu; wymaga się go także od wszystkich uczestników procesu, których działalność budzić powinna zaufanie stron. Aby obiektywizm był realny, muszą być spełnione trzy warunki: 1. niezawisłość organu procesowego Kodeks zna dwie podstawy wyłączenia sędziego, pociągające za sobą daleko idące różnice w konsekwencjach prawnych niewyłącznie: sędzia jest w ogóle niezdatny do orzekania, takiego sędziego określa się dlatego mianem iudex inhabilitis; orzeczenie wydane przez takiego sędziego jest bezwzględnie wadliwe; w razie uprawomocnienia się tego orzeczenia postępowanie podlega wznowieniu z urzędu sędzia jest osobą podejrzaną o stronniczość iudex suspectus – bezskuteczna jest dopiero czynność wykonana po wyłączeniu oskarżyciela publicznego 2. przestrzeganie reguły audiatur et altera pars – dyrektywy głoszącej, że sąd powinien wziąć pod uwagę cały materiał dowodowy, zarówno świadczący na rzecz, jak i przeciw każdej ze stron, oraz powinien wysłuchać argumentacji wszystkich stron procesowych 3. minimalne działanie czynników irracjonalnych, wpływających na podejmowanie decyzji Zasada współdziałania ze społeczeństwem i instytucjami w ściganiu przestępstw Jest to dyrektywa, w myśl której organy procesowe powinny angażować do współdziałania w procesie karnym obywateli oraz instytucje państwowe i społeczne. Ustawodawca dąży do stworzenia impulsów aktywności społecznej w zwalczaniu przestępczości. Przeprowadza się w tym celu z reguły trzy działania: 1. nakłada się na obywateli prawny obowiązek donoszenia o niektórych przestępstwach, szczególnie groźnych dla porządku prawnego, oraz zakazuje się poplecznictwa 2. zachęca się społeczeństwo do współpracy z organem ścigania 3. zapewnia się ochronę osób, które pomagają w ściganiu sprawcy przestępstwa Skłonność społeczeństwa do współdziałania z organami ścigania zależy jednak od kilku czynników, których lekceważenie może pozbawić przytoczone metody większej skuteczności. Wymienić zwłaszcza trzeba: 1. poziom świadomości i kultury prawnej społeczeństwa 2. stopień poczucia zagrożenia przestępczością 3. opinia społeczna o sprawności policji i jej stosunku do obywatela Współpraca z obywatelami w ściganiu karnym → polega ona przede wszystkim na zawiadomieniu o popełnieniu przestępstwa. Sześciostopniowy system ochrony: 1. obejmuje tylko biegłego i tylko od niego zależy – może on zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu 2. obejmuje pokrzywdzonego oraz świadka i realizowany jest z urzędu 3. przesłuchanie w czasie rozprawy w nieobecności oskarżonego lub na odległość współoskarżonego, świadka lub biegłego za pomocą środków technicznych 4. wyraża się w faktycznej ochronie lub pomocy udzielanej pokrzywdzonemu lub świadkowi; przybiera trzy formy: 1. ochrony na czas czynności procesowej 2. ochrony osobistej 3. pomocy w zakresie zmiany miejsca pobytu 5. tzw. świadek incognito – anonimowy lub utajniony. Aby utajnić dane osobowe, nie wystarczy obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej; zagrożenie musi być znacznie większe. O utajeniu postanawia sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator 6. ochrona świadka koronnego – sprawcy, przeciwko któremu prowadzone postępowanie umarza się w zamian za złożenie zeznań umożliwiających ustalenie sprawcy przestępstwa z zakresu przestępczości zorganizowanej lub innego wymienionego w ustawowym katalogu Współudział instytucji państwowych, społecznych i innych jednostek w ściganiu karnym Adresaci normy nakładającej obowiązek takiego współudziału: 1. Wszystkie instytucje państwowe i samorządowe – pomoc ta może polegać na przechowywaniu dowodów, zabezpieczaniu miejsca przestępstwa, dostarczaniu w nagłych wypadkach środków lokomocji, zapewnieniu środków technicznych potrzebnych do ścigania przestępstw, itp. Żądanie pomocy nie może przekraczać zakresu działania danych instytucji. O udzielenie takiej pomocy mogą zwrócić się do kierownika instytucji; sąd, referendarz sądowy, prokurator lub Policja albo inny organ prowadzący postępowanie przygotowawcze. → odmówić można tylko wtedy, gdy instytucja wezwana nie dysponuje możliwością jej udzielenia. 2. Inne jednostki, czyli osoby prawne lub jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, a także osoby fizyczne, które są obowiązane do udzielenia pomocy na wezwanie organów procesowych, w zakresie i terminie przez nie wyznaczonym, jeżeli bez tej pomocy przeprowadzenie czynności procesowej jest niemożliwe albo znacznie utrudnione. Formą współudziału organizacji społecznych w ściganiu przestępstw jest też udział przedstawiciela społecznego. Współpraca z organami ścigania przejawia się nadto w zawiadamianiu ich o popełnionym przestępstwie. W praktyce osoby kierujące instytucjami nie zawsze są skłonne do zawiadamiania. Ławnicy W granicach określonych w ustawie postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego. Tym czynnikiem społecznym, obok przedstawiciela społecznego, jest ławnik. W zakresie orzekania ławnicy są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji i ustawom. Podczas orzekania w sądach mają w zasadzie równe prawa z sędziami oraz asesorami sądowymi. Udział ławników w sądach rejonowych i okręgowych jako sądach pierwszej instancji jest fakultatywny, jeżeli ze względu na szczególną zawiłość sprawy lub jej wagę sąd postanowi o jej rozpoznaniu w składzie trzech sędziów albo jednego sędziego i dwóch ławników. Obligatoryjny udział ławników jest natomiast przewidziany w sądzie okręgowym jako sądzie pierwszej instancji w sprawach o zbrodnie w postaci: 1. Zwykłego sądu ławniczego; jeden sędzia i dwóch ławników 2. Powiększonego sądu ławniczego; dwóch sędziów i trzech ławników Skarga nadzwyczajna – jest rozpatrywana przez Sąd Najwyższy; w jej rozpoznaniu biorą udział ławnicy wybierani przez Senat (2 sędziów i jeden ławnik). *jeżeli skarga nadzwyczajna dotyczy orzeczenia Sądu Najwyższego, sprawę rozpoznaje ten sąd w składzie pięciu sędziów oraz dwóch ławników Sądu Najwyższego. Zasada domniemania niewinności i in dubio pro reo → zasada domniemania niewinności to dyrektywa, w myśl której oskarżonego należy traktować jak niewinnego, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina w sposób przewidziany przez prawo karne procesowe. → zasada in dubio pro reo natomiast to dyrektywa, w myśl której niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. RACJE ZASADY DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI; 1. Twierdzono, że wyraża ona prawidłowość statystyczną. 2. Zmusza ona oskarżyciela do poszukiwania i przedstawiania dowodów, przesuwając na jego barki ciężar dowodu. 3. Chroni ona w ten sposób przed skazaniem niewinnego, gdyż w razie nieudowodnienia winy alternatywą jest uniewinnienie bądź umorzenie postępowania przygotowawczego. 4. Zobowiązuje organy procesowe do poprawnego stosunku do oskarżonego, do powściągliwości w stosowaniu wszelkich środków przymusu, a zwłaszcza tymczasowego aresztowania oraz zabezpieczeń na majątku aresztowanego. 5. Stwarza bariery przed przedsądami, a zwłaszcza ich wpływem na działalność organów procesowych i innych organów, instytucji niezwiązanych z postępowaniem karnym, jak i grup społecznych. 6. Wywiera wpływ na kulturę społeczeństwa; nakazuje bowiem respektowanie dobrego imienia, chroni przed lekkomyślnym posądzeniem o czyny niemoralne, przed kalumniami, żąda liczenia się ze słowami. Istota zasady – jest to zasada konstytucyjna. Domniemanie niewinności należy do domniemań prawnych wzruszalnych, tzw. praesumptiones iuris tantum. Wzruszeniem (obaleniem) tego domniemania może być tylko „udowodnienie winy” i stwierdzenie jej prawomocnym wyrokiem, a zatem: 1) Prawomocny wyrok skazujący oskarżonego lub 2) Prawomocny wyrok warunkowo umarzający postępowanie Co znaczy, że traktuje się oskarżonego jak niewinnego? Trzy ujęcia: 1. Ujęcie subiektywistyczne – nakaz zakładania przez organy procesowe, że oskarżony jest niewinny i odpowiedniego do tego jego traktowania. 2. Ujęcie obiektywistyczne – ustawa nakazuje uważać oskarżonego za niewinnego, a rzeczą organu procesowego jest, jakie ma osobiste zdanie na ten temat. 3. Ujęcie humanistycznego sceptyzmu; dwa nakazy: 1) Traktowania oskarżonego jak niewinnego 2) Krytycznego nastawienia do zarzutu wysuniętego wobec oskarżonego – organ ma być w stanie powątpiewać (do chwili udowodnienia) w twierdzenie o winie oskarżonego Zakres ten należy rozpatrywać w dwóch aspektach: procesowym i pozaprocesowym. Aspekt procesowy – zasada obowiązuje w pierwszych trzech stadiach procesu Aspekt pozaprocesowy – całe społeczeństwo jest adresatem zasady domniemania niewinności w aspekcie pozaprocesowym. Zasada domniemania niewinności w tym aspekcie ma trzy kategorie adresatów: 1. Osoby fizyczne 2. Organy administracji i władzy oraz organy kierujące przedsiębiorstwami, instytucjami i organizacjami społecznymi 3. Prasę – niedopuszczalne jest przesądzanie w sprawozdaniach, reportażach i felietonach wyniku niezakończonego procesu, przynajmniej przed sądem pierwszej instancji ZASADA IN DUBIO PRO REO IN ABSTRACTO Jeśli obowiązuje domniemanie niewinności oskarżonego, to nieudowodnionych zarzutów nie można mu przypisać. → wątpliwości, jeśli ich nie usunięto, należy tłumaczyć na rzecz oskarżonego. Zasada in dubio pro reo występuje w dwóch wersjach: – pozytywnej; polega na nakazie rozstrzygnięcia wątpliwości na korzyść – negatywnej; polega na zakazie rozstrzygania ich na niekorzyść oskarżonego W polskiej procedurze karnej występuje w wersji pozytywnej. Zasada ta nie ułatwia pracy organom procesowym. Ma zastosowanie nie tylko do wątpliwości faktycznych, lecz także prawnych. Zasada in dubio pro reo jest instrumentem pomocniczym w czasie interpretowania prawa, gdy mimo posłużenia się wszystkimi wchodzącymi w grę jej metodami wynik końcowy w dalszym ciągu jest nieprzekonujący. W procesie interpretacji prawa należy zatem przestrzegać tej samej reguły; najpierw trzeba wyczerpać wszystkie możliwe metody wykładni, dopiero w ostateczności, jeśli żadna z tych metod kwestii nie rozstrzygnie, należy rozwiązać ją na korzyść oskarżonego. Zasada obowiązuje we wszystkich stadiach procesu, wszędzie tam, gdzie są przeprowadzane czynności rozpoznawcze. → jeżeli oskarżyciel publiczny w wyznaczonym terminie nie przedstawi stosownych dowodów; sąd rozstrzyga na korzyść oskarżonego wątpliwości wynikające z nieprzeprowadzenia tych dowodów. Zasada in dubio pro reo zarówno w wersji pozytywnej, jak i negatywnej, zakazuje tzw. ustaleń alternatywnych. Nie wolno alternatywnie ustalać żadnych okoliczności, które mogłyby mieć wpływ na winę, karę lub środki zabezpieczające. CIĘŻAR DOWODU Z zasadami domniemania niewinności i in dubio pro reo ściśle wiąże się pojęcie ciężaru dowodu, a zwłaszcza sposób jego rozłożenia. Ten bowiem, kto powołuje się na jakieś fakty, powinien je udowodnić. Ciężar dowodu należy odróżnić od obowiązku dowodzenia. → ciężar dowodu jest powinnością udowodnienia ze względu na swój własny interes → obowiązek dowodzenia jest powinnością udowadniania ze względu na cudzy interes prawny; np. interes klienta, interes państwa, interes małoletniego. Należy odróżnić trzy pojęcia ciężary dowodu: 1. Ciężar w znaczeniu materialnym, czyli powinność udowodnienia twierdzenia pod rygorem odrzucenia; charakteryzują go dwie cechy: a) Następstwa nieudowodnienia twierdzenia obciążają tego, kto wysunął twierdzenie; zarzut, że oskarżony popełnił przestępstwo, obarcza oskarżyciela ciężarem jego udowodnienia (oskarżyciel powinien co najmniej ponieść koszty procesu w razie uniewinnienia oskarżonego). b) Obojętne jest, kto udowodni twierdzenie, ponieważ zostanie ono uwzględnione także wtedy, gdy udowodni je organ procesowy, a nawet przeciwnik procesowy. 2. Ciężar w znaczeniu formalnym, czyli powinność udowodnienia twierdzenia wyłącznie przez tego, kto je wysunął. 3. Ciężar w znaczeniu prakseologicznym (ogólnym), to powinność udowadniania własnej tezy, gdyż w przeciwnym razie osłabiona zostanie szansa jej uwzględnienia, a zwiększy się niebezpieczeństwo przyjęcia tezy przeciwnika; spoczywa na każdym, kto coś twierdzi. W polskim procesie karnym ciężaru formalnego w zasadzie nie ma. Nie dopuszcza do niego zasada prawdy materialnej. Obowiązuje natomiast ciężar materialny dowodu; spoczywa on na oskarżycielu Występuje również ciężar w znaczeniu prakseologicznym. Jeśli oskarżony nie chce, aby jego twierdzenie jako gołosłowne zostało zignorowane, powinien je co najmniej uprawdopodobnić. Ciężar dowodu spada bowiem na oskarżyciela dopiero wówczas gdy twierdzenie oskarżonego nie czyni wrażenia na pierwszy rzut oka nieprawdopodobnego. Przerzucanie ciężaru dowodu – w znaczeniu materialnym – na oskarżonego nie jest dopuszczalne; dwa wyjątki (tzw. odwrócony ciężar dowodu):  1. W sprawie o pomówienie 2. W razie skazania za przestępstwo, z którego popełnienia została osiągnięta, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa znacznej wartości Zasada swobodnej oceny dowodów – jest to dyrektywa, zgodnie z którą organy procesowe w ocenie dowodów kierują się swoim przekonaniem nieskrępowanym ustawowymi regułami oceny, ukształtowanym natomiast pod wpływem wskazań wiedzy, doświadczenia życiowego i zasad logicznego rozumowania. Jest to dyrektywa prawnie zdefiniowana. → artykuł 7 „organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego”. Artykuł 7 wymienia wszystkie czynniki, które łącznie wpływają na przekonanie, czyli: 1) Wszystkie przeprowadzone dowody 2) Zasady prawidłowego rozumowania, czyli reguły logiki formalnej 3) Wskazania wiedzy; stan nauki w danej dziedzinie 4) Wskazania płynące z doświadczenia życiowego oceniającego dowody Nie tylko art. 7 odwołuje się do doświadczenia życiowego organów procesowych. Tendencją do zapewnienia wymiarowi sprawiedliwości doświadczonych sędziów podyktowane zostały przepisy o cenzusie wieku sędziów i ławników. Sędzią może być osoba, która ukończyła 29 lat, a ławnikiem – 30. Ławnik Sądu Najwyższego musi mieć ukończone lat 40. Kodeks postępowania karnego nie przewiduje żadnych reguł nakazujących uznanie pewnych faktów za udowodnione lub za nieudowodnione. Zasada ta odnosi się do sfery ocen zarówno apriorycznych, jak i aposteriorycznych. W sferze apriorycznych jest kilka wyjątków: – zakazy dowodowe – domniemania prawne niewzruszalne Ocena aprioryczna dowodu powinna być przeprowadzona bardzo ostrożnie: – czy dowód ten jest prawnie dopuszczalny – czy jest on przydatny do stwierdzenia danej okoliczności lub czy da się go przeprowadzić Ocena aposterioryczna jest podstawową oceną dowodu. W trakcie tej oceny również należy uwzględniać zakazy dowodowe, które przypadkiem mogły zostać niezauważone w chwili dopuszczenia dowodu. Jedynym ograniczeniem swobodnej oceny dowodów są decyzje zapadłe w innych procesach lub wyjątkowo w danym procesie. Wszystkie te decyzje nie są dowodami w sensie środka lub źródła dowodowego. Są to fakty będące elementami zdarzenia badanego za pomocą dowodów. Dowodem istnienia decyzji jest więc przede wszystkim dokument, który informuje o jej treści i formie, lub oświadczenie osób, które zapoznały się z jej treścią. Te dowody ocenia się swobodnie, choćby sama decyzja była wiążąca. Moc wiążącą niektórych decyzji łączyć należy z zasadą niezawisłości sądu. Zasada swobodnej oceny dowodów w Polsce jest zasadą kontrolowanej oceny dowodów. Kontrola ta przebiega dwustronnie: 1. Organ procesowy musi się wytłumaczyć, dlaczego oparł się na tych a nie innych dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych. Uzasadnione muszą być wszystkie orzeczenia i akty procesowe przesuwające proces do następnego etapu, chyba że ustawa przewiduje wyraźne zwolnienie z tego obowiązku; np.: a) Postanowienia o wszczęciu śledztwa b) Postanowienie o przedstawieniu zarzutów w śledztwie, którego uzasadnienie sporządza się na żądanie podejrzanego c) Postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa, o umorzeniu albo zawieszeniu + jeżeli postępowanie przygotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia, również akt oskarżenia może nie zawierać uzasadnienia. Zasadą natomiast jest uzasadnienie wyroku sądu pierwszej instancji jedynie na wniosek strony, poza kilkoma wyjątkami. Uzasadnienie wyroku na wniosek czy z urzędu musi m.in. zawierać wskazanie, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nieudowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych. Wyrok nakazowy może nie zawierać uzasadnienia. 2. Organ rozpoznający środek odwoławczy kontroluje swobodną ocenę dowodów dokonaną przez organ pierwszej instancji. Zasada bezpośredniości – to dyrektywa, w myśl której organ procesowy powinien zetknąć się ze źródłem i środkiem dowodowym osobiście, a środkiem dowodowym, na którym opiera swe ustalenia, powinien być przede wszystkim środek dowodowy pierwotny (tzw. dowód pierwotny). Każde poznawanie zdarzenia przez sąd jest poznawaniem pośrednim, mimo zasady bezpośredniości. Pośredniość ta polega na tym, że sąd może zetknąć się ze zdarzeniem tylko za pośrednictwem dowodów. Nigdy nie wolno sądzić mu czynu, którego był świadkiem. Zasada bezpośredniości składa się z dwóch dyrektyw pozostających ze sobą w ścisłym związku: 1. Dyrektywa pierwsza, zwana zasadą bezpośredniości w znaczeniu formalnym Organ procesowy powinien zetknąć się osobiście, własnymi zmysłami ze źródłem i środkiem dowodowym. 2. Druga dyrektywa, zwana też zasadą bezpośredniości w znaczeniu materialnym Organ procesowy powinien dokonywać ustaleń przede wszystkim za pomocą dowodów pierwotnych. → dowodem pierwotnym jest taki dowód, który „pochodzi z pierwszej ręki”. Jest to środek dowodowy pochodzący ze źródła mającego bezpośredni kontakt z faktem, do którego się odnosi, np. zeznania świadka naocznego, oryginał dokumentu, nagranie, zdjęcie albo film sporządzone w czasie popełnienia przestępstwa. Przeciwieństwem dowodu pierwotnego jest dowód pochodny, który może być nawet kilkustopniowy, w zależności od tego, jak wiele pośrednich źródeł wypełniać będzie odstęp między faktem a organem procesowym, np. trzecia z kolei kopia dokumentu, świadek ze słyszenia, który powtarza wiadomość następnej osobie. Nie jest to zasada prawnie zdefiniowana. Art. 92 – podstawę orzeczenia może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w postępowaniu, mających znaczenie dla rozstrzygnięcia Art. 410 – podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej Art. 174 – dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych. Te trzy przepisy są normatywnym wyrażeniem pierwszej dyrektywy zasady bezpośredniości. Druga dyrektywa wynika tylko po części z art. 174. Wyjątki od zasady bezpośredniości można usystematyzować w cztery kategorie: 1. Dopuszczalne jest ustalenie faktu za pomocą dowodu pochodnego, gdy dowód pierwotny nie istnieje lub nie jest dostępny 2. Dopuszczalne jest przeprowadzenie dowodu pochodnego, gdy zachodzi potrzeba skontrolowania dowodu pierwotnego: – jeżeli oskarżony wyjaśnia lub świadek zeznaje odmiennie niż poprzednio – należy czasem przesłuchać świadka ze słyszenia, aby sprawdzić, czy to, co zeznał świadek naoczny, zgadza się z tym, co opowiadał innym przed przesłuchaniem 3. Niektóre dowody są ze swej istoty dowodami pochodnymi – opinie biegłego, wywiady środowiskowe, protokoły oględzin, itp. 4. Dopuszczalny jest również dowód pochodny, gdy wymagają tego postulaty szybkości i ekonomii procesu Pomoc prawna jako odstępstwo od zasady bezpośredniości Pomoc prawna – organ procesowy prowadzący postępowanie zwraca się do organu, w którego okręgu przebywa strona lub inny uczestnik procesu albo znajduje się dowód rzeczowy, z prośbą o wykonanie określonej czynności procesowej, np. o przesłuchanie oskarżonego lub świadka, o dokonanie oględzin. Dwa rodzaje pomocy prawnej: Krajowa – udzielona na terytorium Polski, przybiera postać sędziego wyznaczonego do tej czynności przez pełny skład sądu lub sądu wezwanego, czyli innego sądu, właściwego miejscowo: o Gdy strona wniosła o sprowadzenie dowodu rzeczowego lub sąd uznał to za niezbędne, a zapoznanie się z dowodem rzeczowym przez pełny skład sądu lub przeprowadzenie dowodu z oględzin napotyka znaczne trudności albo jeżeli strony wyrażają na to zgodę o Jeżeli świadek mieszkający w okręgu innego sądu nie stawił się z powodu przeszkód zbyt trudnych do usunięcia  o Jeżeli oskarżony, którego obecność na rozprawie jest obowiązkowa, nie stawił się bez usprawiedliwienia na rozprawę lub posiedzenie, a sąd mimo to postanowił przesłuchać go w drodze pomocy prawnej o Jeżeli zachodzi konieczność przesłuchania świadka incognito w okręgu innego sądu Zagraniczna Sąd dopuszcza dowody na rozprawie lub przed rozprawą, chyba że: – byłoby to niecelowe ze względu na konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, – gdy dowód nie był powołany przed sądem pierwszej instancji, mimo że składający wniosek mógł go powołać, lub okoliczność, która ma być udowodniona, dotyczy nowego faktu, niebędącego przedmiotem postępowania przed sądem pierwszej instancji, a składający wniosek mógł go wskazać – jeżeli okoliczność, która ma być udowodniona, w granicach rozpoznania sprawy przez sąd odwoławczy, ma istotne znaczenie dla ustalenia, czy został popełniony w warunkach, o których mowa w art. 64 lub 65 k.k., lub czy zachodzą warunki do orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym → nowy dowód może dotyczyć istoty sprawy oraz przewód może być prowadzony w nawet znacznej części, chyba że zachodzą szczególne przyczyny powodujące konieczność wydania orzeczenia kasatoryjnego. *natomiast w wypadku przekazania sprawy do ponownego postępowania sądowi pierwszego instancji sad ten – przeprowadzając postępowanie w zakresie dowodów, które nie miały wpływu na uchylenie wyroku – może poprzestać na ich ujawnieniu. Znaczne ograniczenia zasady bezpośredniości można także zaobserwować w trybach szczególnych zredukowanych. W postępowaniu nakazowym sąd orzeka tylko na podstawie akt sprawy. Również postępowanie w trybie prywatnoskargowym może się toczyć bez udziału oskarżonego, a zatem bez jego wyjaśnień przed sądem. Związane zasadą bezpośredniości są nie tylko sądy, lecz także wszystkie inne organy procesowe, a przede wszystkim organy postępowania przygotowawczego. Zasady skargowości i ścigania z urzędu Zasada skargowości – to dyrektywa, w myśl której organ procesowy wszczyna i prowadzi postępowanie tylko skutkiem skargi podmiotu bezpośrednio zainteresowanego rozstrzygnięciem. Zasada ścigania z urzędu – to dyrektywa, w myśl której organ procesowy wszczyna i prowadzi postępowanie niezależnie od czyjejkolwiek skargi. Wszystkie postępowania sądowe – główne, apelacyjne, kasacyjne, dotyczące wznowienia oraz następcze – są domeną zasady skargowości. Postępowanie przygotowawcze i wykonawcze zostały natomiast uregulowanie zgodnie z zasadą ścigania z urzędu. Skarga to wniosek podmiotu bezpośrednio zainteresowanego rozstrzygnięciem o wszczęcie i przeprowadzenie stosownego postępowania. Podmiotem bezpośrednio zainteresowanym nie musi być tylko strona, moim że większość skarg pochodzi od stron. Skargi dzielą się na: 1. Skargi zasadnicze – takie, które inicjują stadium procesu; uzależnienie wszczęcia stadium od tej skargi jest właśnie istotą zasady skargowości. Do nich zaliczyć należy: a) Akt oskarżenia b) Substytuty aktu oskarżenia, czyli takie skargi, które zastępują akt oskarżenia: o Wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym o Wniosek o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar lub innych środków przewidzianych za zarzucany mu występek o Wniosek prokuratora o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających o Wniosek prokuratora o warunkowe umorzenie postępowania 2. Skargi instrumentalne, które służą do uruchomienia poszczególnych etapów w obrębie stadiów, wszczęcia nadzwyczajnego postępowania kontrolnego bądź postępowań incydentalnych. Skargi te można podzielić na: a) Etapowe; przesuwające proces do następnego etapu: o Apelacja o Zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego o Zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego o Sprzeciw od wyroku nakazowego o Skarga na wyrok sądu odwoławczego; jej osobliwością jest to, że ma ona na celu zapobieżenie przesunięciu procesu do następnego etapu b) Warunkujące kontrolę nadzwyczajną: o Kasacja o Wniosek o wznowienie postępowania przygotowawczego lub sądowego o Skarga nadzwyczajna c) Incydentalne; szczególne znaczenie mają zażalenia w kwestii środków zapobiegawczych Każda skarga spełnia trzy funkcje: impulsu procesowego, obligującą i informacyjną. 1. Funkcja impulsu procesowego – skarga inicjuje odpowiednie postępowanie. Moment jej wniesienia przerywa bieg terminu i oznacza początek postępowania. 2. Funkcja obligująca: o Aspekt pozytywny – wniesiona skarga zobowiązuje organ procesowy do wszczęcia i kontynuacji postępowania. Organ procesowy jest więc zobowiązany skargą do rozpoznania kwestii będącej jej przedmiotem. o Aspekt negatywny – to dwa obowiązki organu procesowego; – nie wolno wszczynać postępowania, dopóki nie zostanie wniesiona skarga – nie wolno organowi procesowemu wychodzić poza granice zakreślone skargą, czyli rozpoznawać sprawy innej osoby niż oskarżonego i innego czynu niż wymieniony w skardze  3. Funkcja informacyjna – polega na informowaniu organu procesowego i pozostałych stron o zapatrywaniu strony na kwestię faktów oraz prawa. Skarga zarazem zawiera propozycję żądanego rozstrzygnięcia. Obok tych trzech funkcji należy wymienić jeszcze czwartą, która jednak cechuje tylko jeden rodzaj skargi, a mianowicie akt oskarżenia w sprawie z oskarżenia publicznego. → jest to funkcja bilansująca, która polega na podsumowywaniu postępowania przygotowawczego. Akt oskarżenia jest bilansem wyników tego postępowania. Zasada ścigania z urzędu w polskiej procedurze karnej; – zasada ta obowiązuje w postępowaniu przygotowawczym. Wyjątkiem od niej jest ściganie na wniosek pokrzywdzonego. Bez wniosku w sprawach o niektóre przestępstwa wszczęcie postępowania nie jest dopuszczalne. Wniosek ten jednak pokrzywdzony może cofnąć w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu – aż do zamknięcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. W sprawach, w których akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, cofnięcie wniosku po rozpoczęciu przewodu sądowego jest skuteczne, jeżeli nie sprzeciwi się temu oskarżyciel publiczny obecny na rozprawie lub posiedzeniu. Uzyskanie wniosku o ściganie należy do oskarżyciela. Jeżeli powodem uzyskania wniosku jest wyłącznie uprzedzenie przez sąd stron o możliwości zakwalifikowania czynu według innego przepisu prawnego, przewidującego ściganie na wniosek, uzyskanie wniosku o ściganie należy do sądu. Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne. Organ postępowania przygotowawczego jest nawet zobowiązany do przekroczenia granic wniosku. Rozszerzać ścigania nie wolno jedynie na osoby najbliższe osobie zgłaszającej wniosek. Poza tym, organ postępowania przygotowawczego może zawsze zmienić kwalifikację prawną czynu, choćby w ten sposób wniosek miał się stać bezprzedmiotowy, może także rozszerzyć postępowanie na innego czyny nieścigane na wniosek. Również postępowanie wykonawcze toczy się w myśl zasady ścigania z urzędu. → art. 9 § 1 k.k.w. postępowanie wykonawcze wszczyna się bezzwłocznie, gdy orzeczenie stało się wykonalne. Takim orzeczeniem jest przede wszystkim wyrok oraz postanowienie uzupełniające wyrok dot. przepadku albo dowodów rzeczowych, które stają się wykonalne z chwilą uprawomocnienia. W postępowaniu głównym i apelacyjnym można spotkać wyjątki na rzecz zasady ścigania z urzędu. Wyjątki te można uporządkować w trzech grupach: 1. Wyjątek polegający na uprawnieniu do inicjowania procesu o wznowienie postępowania z urzędu – w razie ujawnienia się po uprawomocnieniu orzeczenia jednego z uchybień stanowiącego bezwzględną przyczynę odwoławczą, chyba że było ono przedmiotem rozpoznania w trybie kasacji. 2. Uprawnienia do kontynuowania postępowania mimo cofnięcia skargi przed podmiot, który ją wniósł. Nie ma więc elementu popierania skargi. a) Cofnięcie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego po rozpoczęciu przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej jest dopuszczalne jedynie za  zgodą oskarżonego. Jeżeli zatem oskarżyciel publiczny spóźni się z wycofaniem aktu oskarżenia i oskarżony, dążąc do uzyskania wyroku uniewinniającego, nie zgodzi się na umorzenie postępowania, to będzie się ono dalej toczyć. b) Odstąpienie oskarżyciela prywatnego od oskarżenia po rozpoczęciu przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej powoduje umorzenie postępowanie tylko wtedy, gdy na to wyrazi zgodę oskarżony. c) Oskarżony nie może cofnąć wniesionego na jego korzyść środka odwoławczego, jeżeli wniósł go oskarżyciel publiczny lub jeżeli zachodzi wypadek obrony obligatoryjnej. 3. Następujące uprawnienia do przekraczania granic skargi: a) Sąd odwoławczy może, niezależnie od granic środka odwoławczego (czyli skargi), orzec na podstawie bezwzględnych przyczyn odwoławczych wymienionych w art. 439 § 1, art. 440, 455 lub rozszerzyć orzeczenie na rzecz współoskarżonych, jeżeli zachodzą warunki określone w art. 435 b) Sąd Najwyższy może przekroczyć granice kasacji w wypadkach określonych w art. 435, 439 i 455 c) W postępowaniu o wznowienie postępowania sądowego cofnięcie wniosku o wznowienie jest bezskuteczne, jeżeli zachodzi jedna z przyczyn wymienionych w art. 439. Zasada kontradyktoryjności i zasada inkwizycyjności (śledcza) → zasada kontradyktoryjności to dyrektywa, zgodnie z którą strony mają prawo do walki o korzystne dla siebie rozstrzygnięcie → zasada inkwizycyjności (śledcza) to dyrektywa głosząca, że w procesie nie ma miejsca dla stron procesowych i że badanie sprawy należy wyłącznie do organu procesowego Kontradyktoryjność procesu będzie zachodziła dopiero wtedy, gdy zostaną spełnione warunki: 1. Możliwe dokładne oznaczenie przedmiotu (procesu), czyli podanie do wiadomości stronom istoty odpowiedzialności karnej lub cywilnej za popełniony czyn. Strony muszą wiedzieć, jaki czyn jest przedmiotem rozpoznania oraz jakie stąd wynikają konsekwencje w zakresie prawa materialnego. 2. Istnienie przeciwstawnych sobie stron toczących spór oraz organu procesowego rozstrzygającego ten spór. Chodzi o to, aby powstał w procesie co najmniej trójstronny stosunek procesowy: oskarżyciel – oskarżony – organ procesowy 3. Równouprawnienie stron wiodących spór; podnoszone często do rangi zasady równouprawnienia, zwanej też zasadą równości broni. 4. Niezbędne minimum dyspozycyjności stron w procesie, czyli prawo stron do wpływania swym zachowaniem na przebieg i wynik procesu – pewna swoboda w działaniu stron procesowych – możliwość brania udziału w czynnościach dowodowych i wpływu na ich przebieg – możliwość stosowania takiej taktyki, jaka zdaniem strony jest możliwie najkorzystniejsza w danej sytuacji – taktyki, której granice są zakreślone przez obowiązujące ustawodawstwo karnoprocesowe Strony mają uprawnienia do walki w procesie. Proces nie jest walką stron → on tylko może być walką, jeśli strony z tego uprawnienia skorzystają. W procesie zorganizowanym według zasady inkwizycyjności organ procesowy bierze na siebie dodatkową rolę oskarżyciela i obrońcy. Zalety: + znacznie większa szybkość postępowania + posługiwanie się metodą zaskakiwania i podstępu w ściganiu oraz utrzymaniu w tajemnicy wiadomości mających istotne znaczenie dla organów państwa Wady: – niemożność psychiczna wykonania równocześnie trzech funkcji procesowych przez jedną osobę W polskim procesie karnym obie zasady zostały uwzględnione, ale obie w postaci odbiegającej znacznie od zasad w znaczeniu abstrakcyjnym. Obowiązują teraz cztery reguły: 1. Strony oraz osoby niebędące stronami, jeżeli wykażą interes prawny w rozstrzygnięciu, mają prawo wziąć udział w posiedzeniu, gdy ustawa tak stanowi; wówczas zawiadomienie o miejscu i czasie czynności jest obowiązkowe 2. Strony i wspomniane osoby niebędące stronami mają obowiązek wziąć udział w posiedzeniu, gdy ustawa tak stanowi 3. Strony i wspomniane osoby mają prawo wziąć udział we wszystkich pozostałych posiedzeniach, jeżeli się stawią, ale nie zawiadamia się ich o posiedzeniach 4. W wypadkach określonych w ustawie posiedzenie odbywa się bez udziału stron i innych osób Postępowanie przygotowawcze Rządzi nim zasada inkwizycyjności. Organ prowadzący to postępowanie zobowiązany jest do podejmowania z własnej inicjatywy wszelkich czynności dowodowych zmierzających do realizacji celów postępowania. Wyjątki na rzecz kontradyktoryjności to np.; obowiązkowe przesłuchanie podejrzanego z udziałem ustanowionego obrońcy, jeżeli tego podejrzany zażąda. Ogólna zasada przewiduje względnie obligatoryjne udostępnianie akt; – jeżeli nie zachodzi potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub ochrony ważnego interesu państwa, w toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów lub kopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy lub kopie. Prawo to przysługuje stronom także po zakończeniu postępowania przygotowawczego. Pokrzywdzonemu można jednak odmówić wglądu do tych akt; wówczas należy go poinformować o możliwości udostępnienia akt w późniejszym terminie. *nie można jednak odmówić mu/pełnomocnikowi/przedstawicielowi ustawowemu udostępnienia akt, umożliwienia sporządzania odpisów lub kopii oraz wydania odpisów lub kopii – z chwilą powiadomienia podejrzanego lub jego obrońcy o terminie końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego. Szczególna reguła jest natomiast bezwzględnie obligatoryjna: w razie złożenia wniosku o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania podejrzanemu i jego obrońcy udostępnia się niezwłocznie akta sprawy w części zawierającej treść dowodów dołączonych do wniosku, z wyłączeniem dowodów z zeznań świadka pozostającego w stanie uzasadnionej obawy niebezpieczeństwa dla niego lub osoby dla niego najbliższej; życia, zdrowia lub wolności; zeznania takiego świadka przechowuje się w wyodrębnionym zbiorze dokumentów. Postępowanie główne i postępowanie apelacyjne – są one domeną zasady kontradyktoryjności, z pewnymi ograniczeniami na rzecz zasady inkwizycyjności. Kontradyktoryjność w postępowaniu głównym zaczyna się już podczas postępowania przejściowego. Już na początku oskarżony może wnieść w ciągu 7 dni od doręczenia mu aktu oskarżenia pisemną odpowiedź na akt oskarżenia, o czym należy go pouczyć. W posiedzeniach sądu zarządzonych przez prezesa sądu strony, obrońcy i pełnomocnicy mogą wziąć udział. Zawiadomienie ich jest więc obowiązkowe, a pokrzywdzony ma prawo wziąć udział tylko w posiedzeniach, o których mowa w art. 339 § 3, na których rozpatruje się wniosek o wydanie wyroku na posiedzeniu. Obowiązkowy jest natomiast udział prokuratora i obrońcy w posiedzeniu w przedmiocie orzeczenia środka zabezpieczającego określonego w art. 93a § 1 pkt 4 k.k. Rozprawa główna jest w założeniu kontradyktoryjna. Nie ma mowy o dyspozytywności stron bez dopuszczenia ich do udziału w czynnościach procesowych. Dyrektywa ta ma tak istotne znaczenie, że często wyodrębnia się ją w tzw. zasadę jawności procesu w stosunku do stron. Od wejścia w życie noweli z 19 VII 2019 r. obowiązuje zasada, stosownie do której niestawiennictwo strony, należycie zawiadomionej o czynności procesowej, niezależnie od jego przyczyny, nie stoi na przeszkodzie przeprowadzeniu tej czynności, jeżeli stawił się jej obrońca lub pełnomocnik. Nie dotyczy to czynności, jeżeli stawił się jej obrońca lub pełnomocnik. Obowiązek stron gwarantuje przede wszystkim: 1) Obowiązek wzywania stron w należytym czasie; przynajmniej 7 dni przed rozpoczęciem rozprawy należy doręczyć zawiadomienie o niej 2) Obowiązkowa obecność oskarżonego na rozprawie głównej w postępowaniu zwyczajnym w sprawach, w których jest obowiązkowa Wniosek: oskarżony ma prawo do obecności na rozprawie, a obowiązek jedynie wówczas, gdy ustawa jej wymaga lub przewodniczący względnie sąd tak postanowi. ⇢ sąd może zatem prowadzić postępowanie bez udziału oskarżonego, nawet gdy jego obecność na rozprawie lub posiedzeniu jest obowiązkowa, jeżeli zawiadomiony o terminie rozprawy lub posiedzenia oświadcza, że nie weźmie ich udziału lub uniemożliwia doprowadzenie na nie, albo zawiadomiony osobiście nie stawia się na nie bez usprawiedliwienia. Sąd może jednak zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie oskarżonego. Z mocy ustawy obowiązkowa jest zaś obecność oskarżonego na rozprawie w sprawie o zbrodnię w czasie przedstawiania zarzutów oskarżenia oraz celem jego przesłuchania. W postępowaniu kasacyjnym natomiast, a więc przed Sądem Najwyższym, strony – a zatem nie tylko oskarżonego – pozbawionej wolności nie sprowadza się na rozprawę, chyba że Prezes Sądu Najwyższego lub Sąd Najwyższy uzna to za konieczne. Jeżeli zaś Sąd Najwyższy rozpoznaje kasację na posiedzeniu → odbywa się ona bez udziału stron. Udział oskarżyciela publicznego w rozprawie głównej i apelacyjnej w sprawach z oskarżenia publicznego jest obowiązkowy, z wyjątkiem spraw: w których postępowanie przygotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia rozpoznawanych z oskarżenia prywatnego w postępowaniu nakazowym w postępowaniu karnym skarbowym Przewodniczący składu lub sąd mogą jednak uznać obecność oskarżyciela publicznego za obowiązkową w sprawie, w której postępowanie przygotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia. Konsekwencją nieobecności prokuratora lub oskarżonego, jeśli ich obecność jest obowiązkowa, jest konieczność odroczenia rozprawy lub zarządzenia jej przerwy, chyba że zachodzą okoliczności zezwalające na prowadzenie rozprawy w nieobecności oskarżonego. Nieusprawiedliwiona nieobecność na rozprawie oskarżyciela prywatnego = umorzenie postępowania. *nieusprawiedliwiona nieobecność oskarżyciela posiłkowego ubocznego lub subsydiarnego nie przeszkadza natomiast przeprowadzeniu rozprawy. Kodeks nie uzależnia biegu rozprawy od jego obecności. Wyjątki na rzecz tajności wobec stron są nieliczne. Mają one miejsce np. w czasie narady i głosowania nad orzeczeniem, które odbywają się z wyłączeniem jawności. Zasada legalizmu → zasada legalizmu to dyrektywa głosząca, że organ procesowy powołany do ścigania przestępstw zobowiązany jest, z chwilą powzięcia uprawdopodobnionej wiadomości o przestępstwie ściganym z oskarżenia publicznego, wszcząć i przeprowadzić postępowanie karne. *przeciwstawną dyrektywą jest zasada oportunizmu, w myśl której organ procesowy może nie wszczynać postępowania, jeśli wzgląd na interes publiczny czyni w danej sprawie postępowanie karne z oskarżenia publicznego niecelowym. Wyróżnia się: oportunizm właściwy – uchylanie się od ścigania karnego ze względu na pozaprawną niecelowość procesu oportunizm niewłaściwy – uchylanie się od ścigania karnego ze względu na bagatelność sprawy Zasada legalizmu statuuje obowiązek wszczynania i prowadzenia procesu, a zasada oportunizmu – tylko uprawnienie organu procesowego w tym zakresie. Podstawowe motywy społecznego uzasadnienia oportunizmu: 1) motyw procesowy – niekiedy proces karny toczyłby się w tak błahych sprawach, że nie byłoby uzasadnione ponoszenie wydatków finansowych 2) motyw mieszany – angażowanie organów procesowych w sprawy bardzo błahe stwarzałoby poczucie dysproporcji i obniżałoby powagę wymiaru sprawiedliwości 3) motyw prawnomaterialny – stosowanie represji karno-sądowej za przestępstwa błahe mijałoby się z celem kary; mogłoby nawet prowadzić do konsekwencji ujemnych z punktu widzenia społecznego Normatywną formą zasady legalizmy są zwykle zwroty: „wszczyna postępowanie”, „wnosi akt oskarżenia”, „ obejmuje oskarżenie”. Oportunizm procesowy wyraża się za pomocą zwrotów: „może” lub „ma prawo”. Zasadę legalizmu obowiązującą organy procesowe w polskim procesie karnym można nazwać zasadą legalizmu materialnego. → wszczyna się zatem i prowadzi proces karny tylko wówczas, gdy społeczna szkodliwość czynu nie jest znikoma. Wyjątki na rzecz oportunizmu: 1. prawo oskarżyciela publicznego do skutecznego cofnięcia aktu oskarżenia 2. umorzenie „absorpcyjne” postępowania – postępowanie w sprawie o występek zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5 można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia 3. świadek koronny 4. umorzenie postępowania w sprawie o nielegalne posiadanie środków odurzających lub substancji psychotropowych 5. umorzenie postępowania przeciwko nieletniemu 6. odstąpienie od obowiązku zawiadomienia właściwego prokuratora o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa szpiegostwa lub przestępstwa o charakterze terrorystycznym, w przypadku gdy jest to uzasadnione względami bezpieczeństwa państwa Nie są natomiast wyjątkami na rzecz zasady oportunizmu immunitety. Tak samo; możliwość warunkowego umorzenia postępowania w warunkach określonych w art. 66-68 k.k. Do wyjątków nie można zaliczyć także art. 60 § 1 zezwalającego prokuratorowi na wszczęcie lub wstąpienie do już wszczętego postępowania z oskarżenia prywatnego, jeżeli według jego oceny wymaga tego interes społeczny. Najbardziej klasycznymi formami konsensualnego kończenia procesu karnego są: 1) Skazanie bez rozprawy; dwie sytuacje: 1. gdy oskarżony przyznał się do winy i to przyznanie nie budzi wątpliwości, wtedy prokurator zamiast aktu oskarżenia kieruje do sądu wniosek o skazanie na rozprawie 2. gdy oskarżony nie przyznał się do winy, ale okoliczności popełnienia przestępstwa i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości *oskarżony, któremu zarzucono przestępstwo zagrożone karą nieprzekraczającą 15 lat pozbawienia wolności, ma możliwość samoistnego, bez pośrednictwa prokuratora, uruchomienia postępowania konsensualnego. 2) Skrócona rozprawa, czyli tzw. poddanie się karze 3) Porozumienie oskarżonego z pokrzywdzonym co do naprawienia szkody lub zadośćuczynienia uzasadniającego warunkowe umorzenie 4) W kodeksie karnym znajduje się sporo przepisów wyraźnie zachęcających do zawierania nieformalnych porozumień Aby ułatwić dochodzenie do tych porozumień, Kodeks postępowania karnego przewidział możliwość postępowania mediacyjnego w sprawach z oskarżenia publicznego. → może odbyć się ono w czasie postępowania przygotowawczego, a także podczas postępowania przejściowego i podczas rozprawy (ale konieczna jest wtedy przerwa lub jej odroczenie). W postępowaniu zaś z oskarżenia prywatnego sąd ma obowiązek wyznaczenia posiedzenia pojednawczego lub skierowania sprawy do mediacji. Oportunizm faktyczny to rezygnacja ze ścigania karnego wywołana różnego rodzaju względami personalnymi, układami w środowisku, do którego należą osoby decydujące o wszczęciu i kontynuacji procesu, dotychczasowymi zasługami, rolą lub pozycją osoby podejrzanej. Za bezczynnością kryje się też niekiedy wygoda lub lenistwo. Wszystkie te powody nie mają nic wspólnego ze szkodliwością społeczną czynu. Takim dewiacjom procesu karnego można przeciwdziałać za pomocą następujących środków, które stają się w ten sposób gwarancjami zasady legalizmu: 1) Możliwość wniesienia zażalenia na bezczynność (rozpatrywane przez prokuratora nadrzędnego lub powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie) 2) Zaskarżanie do sądu, choć za pośrednictwem prokuratora w drodze zażalenia, postanowień o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia lub o jego umorzeniu albo o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw 3) Przyznanie pokrzywdzonemu prawa do oskarżenia posiłkowego subsydiarnego 4) Społeczna kontrola procesu karnego, w tym wypadku polegająca głównie na zwiększeniu zainteresowania prasy postępowaniem przygotowawczym  Zasada prawa do obrony → zasada prawa do obrony to dyrektywa, w myśl której oskarżony ma prawo bronić swych interesów w procesie i korzystać z pomocy obrońcy. Obrona materialna – to podejmowanie przez jakąkolwiek osobę wszelkich czynności procesowych w celu ochrony interesów oskarżonego w procesie Polega ona przede wszystkim na składaniu wniosków o przeprowadzenie dowodów oraz innych wniosków procesowych, których uwzględnienie wyjdzie na korzyść oskarżonemu, przytaczaniu argumentów na jego rzecz oraz kontrargumentów przeciwko tezom oskarżenia, składaniu wyjaśnień oraz komentowaniu przeprowadzonych dowodów, wnoszeniu środków zaskarżenia. Obronę materialną cechuje to, że: 1. Każdy może ją wykonywać na rzecz oskarżonego (np. policja, obrońca, sąd, oskarżyciel publiczny) 2. Działalność ta ma granice wyznaczone przez przepisy prawa 3. Formą obrony materialnej jest również milczenie i bierne zachowanie się oskarżonego Milczenia oskarżonego, a więc odmowy składania wyjaśnień lub tylko częściowych wyjaśnień, nie wolno interpretować jako okoliczności go obciążającej. Milczenie jest tylko korzystaniem z prawa do obrony i niczym więcej. Nieprawdą jest, że z prawa milczenia wynika uprawnienie do kłamstwa. Fałszywe wyjaśnienia oskarżonego w Polsce nie są karalne; karalne są fałszywe zeznania świadka. Obrona formalna – to korzystanie z pomocy obrońcy przez oskarżonego Za dopuszczalnością udziału obrońcy w procesie przemawiają następujące racje: 1) Racja fachowości – obrońca dzięki wykształceniu i doświadczeniu zawodowemu lepiej poprowadzi obronę niż miałby to robić oskarżony 2) Racja stanu psychicznego – obrońca nie jest zaangażowany w obronę swego interesu prawnego 3) Racja zdolności wyręczania – nie zawsze oskarżony jest w stanie wykonać wszystkie czynności procesowe wchodzące w zakres obrony 4) Racja pomocy psychicznej – obrońca bywa osobą zaufaną oskarżonego; niekiedy tylko obrońca umie wyjaśnić oskarżonemu sens wyroku skazującego Zasada prawa do obrony to zasada konstytucyjna i prawnie zdefiniowana. → art. 42 ust. 2 Konstytucji „Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu”, → art. 6 „Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć”. W zakresie obrony materialnej kluczowe znaczenie ma art. 74 § 1, w myśl którego oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Czynności w ramach obrony materialnej umożliwiają zasada obiektywizmu oraz między innymi przepisy: – o udostępnianiu akt – o obowiązku przedstawienia zarzutów podejrzanemu i na jego żądanie podania mu ustnie ich podstaw, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie, które należy mu doręczyć – o końcowym zaznajomieniu z materiałami postępowania przygotowawczego – o dopuszczaniu do udziału w czynnościach dowodowych tego postępowania – o udziale oskarżonego w posiedzeniach i w rozprawie sądowej Oskarżony nie ma pełnego prawa do dysponowania własnym ciałem. Jest obowiązany poddać się oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała, badaniom psychologicznym i psychiatrycznym (także pobraniu wymazu ze śluzówki policzków). Osoba podejrzana ma większe niż oskarżony prawo do dysponowania własnym ciałem. Nie jest obowiązana poddać się badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jej ciele, z wyjątkiem pobrania krwi, włosów, wymazu ze śluzówki policzków i innych wydzielin organizmu. Obrona formalna; korzystanie z pomocy obrońcy może być obligatoryjne lub fakultatywne. Obrona obligatoryjna, gdy oskarżony: 1. Nie ukończył 18 lat 2. Jest głuchy, niemy lub niewidomy 3. Pojawia się uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczeniu czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona 4. Zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny 5. Sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę; np. oskarżony jest w wysokim stopniu niepełnosprawny 6. W postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię 7. Gdy toczy się postępowanie wznowione po śmierci oskarżonego na jego korzyść Obrona fakultatywna zachodzi wtedy, gdy powołanie obrońcy zależy tylko od woli samego oskarżonego, osób za niego działających lub organu procesowego, a więc kiedy ustawa nie nakazuje, by oskarżony miał obrońcę. Stosunki zachodzące między oskarżonym a obrońcą: – stosunek procesowy (stosunek obrończy) na podstawie pełnomocnictwa lub zarządzenia prezesa sądu, referendarza sądowego lub sądu ukształtowany przepisami Kodeksu postępowania karnego. → Obrońca, mimo że jest reprezentantem strony, w zakresie metod i kierunku obrony ma stanowisko samodzielne; wolno mu działać na korzyść oskarżonego wbrew jego woli. → Obrońca może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego.  → Udział obrońcy w postępowaniu nie wyłącza osobistego w nim udziału oskarżonego. → Aktywność oskarżonego nie wyłącza aktywności obrońcy. → Zakres uprawnień obrońcy jest wyznaczony przez zakres uprawnień oskarżonego. → Oskarżony może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców; z kolei obrońca może bronić kilku oskarżonych w tym samym procesie, ale pod warunkiem, że ich interesy nie pozostają w sprzeczności. – stosunek cywilnoprawny, którego treścią jest zlecenie unormowane przepisami prawa cywilnego, a kształtujący się poza procesem, choć niewątpliwie proces ten ma duży wpływ na jego postać Zasada publiczności → zasada publiczności to dyrektywa, w myśl której społeczeństwo ma dostęp do wiadomości o procesie karnym. Publiczność procesu to udostępnianie nieograniczonej liczbie nieokreślonych osób dostępu do czynności procesowych. Szczególnie chodzi tu nie tyle o dostęp do akt sprawy, ile o prawo do obecności przy czynnościach oraz prawo rozpowszechniania wiadomości o przebiegu i wynikach. Za publicznością procesu przemawiają następujące argumenty: 1. Publiczność procesu jest środkiem kontroli społecznej organów procesowych 2. Proces, przebiegający zgodnie z przepisami prawa i zakończony wyrokiem zgodnym z poczuciem społecznym sprawiedliwości, wpływa na pogłębienie świadomości prawnej społeczeństwa – pełni więc funkcję wychowawczą 3. Publiczność procesu ułatwia ściganie niewykrytego lub nieujętego jeszcze sprawcy przestępstwa 4. Dzięki publiczności procesu niesłusznie oskarżony uzyskuje możliwość rehabilitacji społecznej 5. Obawa przed upublicznieniem tożsamości sprawcy przestępstwa niekiedy powstrzymuje go przed jego popełnieniem 6. Obecność publiczności na sali rozpraw wpływa dodatnio na prawdziwość oświadczeń dowodowych Publiczność pociąga jednak za sobą kilka negatywnych następstw dla procesu lub niektórych jego uczestników: 1. Może doprowadzić do ujawnienia faktów, o których w czasie ścigania nie powinien zawczasu wiedzieć ani oskarżony, ani osoba z nim związana 2. Ogłoszenie publicznie wszystkich faktów grozi niekiedy naruszeniem tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne” 3. Proces może ujawnić publicznie fakty ściśle związane z osobami biorącymi w nim udział; może więc zniszczyć sferę prywatną tych osób 4. Skutkiem publiczności procesu oskarżony, który został skazany przez sąd pierwszej instancji, na ogół pozostaje na trwałe napiętnowany w społeczeństwie, bez względu na to, czy w późniejszym toku procesu został uniewinniony 5. Społeczna readaptacja skazanego może przebiegać opornie, m.in. z powodu pamięci o jego skazaniu 6. Ujawnienie wszystkich szczegółów sposobu działania przestępcy, czasem bardzo oryginalnych, może być swoistym instruktażem dla potencjalnych przestępców Publiczność procesu zatacza dwa kręgi: Węższy – to obecność osób postronnych przy czynnościach procesowych Szerszy – oprócz prawa postronnych do obecności, także prawo prasy Jako zasadę polskie prawo przewiduje publiczność rozprawy sądowej; stanowi o niej art. 45 ust 1 Konstytucji. Rozprawa sądowa, zgodnie z art. 355, odbywa się jawnie. Nie wolno zakazywać wstępu na salę rozpraw osobie pełnoletniej, nieuzbrojonej i nieznajdującej się w stanie nielicującym z powagą sądu. Wyjątków na rzecz tajności rozprawy jest kilka: 1) Obligatoryjne, powodujące tajność całej rozprawy Np. w sprawie o pomówienie lub znieważenie; na wniosek pokrzywdzonego rozprawa odbywa się jednak jawnie. 2) Obligatoryjne, powodujące tajność czynności lub części rozprawy Np. gdy odczytuje się protokół zeznań świadka incognito 3) Fakultatywne Sąd może wyłączyć jawność rozprawy w całości lub części, jeżeli jawność mogłaby: – wywołać zakłócenie spokoju publicznego – obrażać dobre obyczaje – ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy – naruszyć ważny interes prywatny – itp. Na postanowienie w przedmiocie wyłączenia jawności rozprawy nie przysługuje zażalenie. Jeśli jednak prokurator sprzeciwi się wyłączeniu jawności, rozprawa odbywa się jawnie. Tajności (niejawności) rozprawy towarzyszą cząstkowe ekwiwalenty publiczności: Instytucja tzw. osób zaufania – w razie wyłączenia jawności rozprawy mogą być obecne na rozprawie tzw. osoby zaufania, czyli po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela publicznego, posiłkowego, prywatnego i oskarżonego. Jeżeli jest kilku oskarżycieli/oskarżonych, każdy z nich może żądać pozostawienia na sali rozpraw po jednej osobie. Osoby obecne na rozprawie toczącej się z wyłączeniem jawności obowiązane są zachować w tajemnicy okoliczności wówczas ujawnione. Obowiązek zachowania tajemnicy ustaje, gdy sędzia składa zeznanie jako świadek przed sądem (chyba że ujawnienie tajemnicy zagraża dobru państwa albo ważnemu interesowi prywatnemu). Od tego obowiązku zachowania tajemnicy może zwolnić sędziego tylko Minister Sprawiedliwości. Zezwolenie – fakultatywne – przewodniczącego poszczególnym osobom na obecność na rozprawie Obecność osób sprawujących wewnętrzny nadzór administracyjny – Jawność ogłoszenia wyroku – ogłoszenie wyroku zawsze odbywa się jawnie Tajny jest za to przebieg narady i głosowania nad każdym orzeczeniem, a więc nie tylko wyrokiem, ale i postanowieniem. W postępowaniu przygotowawczym obowiązuje przeciwna zasada → tajności procesu. W tym stadium nie ma miejsca dla publiczności. Niejawne jest również postępowanie wykonawcze. Wszystkie kary w Polsce wykonuje się niejawnie. O szerszym kręgu publiczności decyduje rozpowszechnianie wiadomości o procesie przez prasę. Sprawozdawczość prasowa z procesów podlega następującym rygorom: 1. Dopuszczalne są swobodne sprawozdania prasowe tylko z rozprawy jawnej 2. Dziennikarz nie ma prawa publikowania sprawozdania z rozprawy toczącej się z wyłączeniem jawności, choćby znajdował się legalnie na tej sali; wolno mu natomiast ogłosić fakty niepochodzące z postępowania przygotowawczego, choć dotyczące tej samej sprawy 3. Nie wolno wypowiadać w prasie opinii co do rozstrzygnięcia w postępowaniu sądowym przed wydaniem orzeczenia w pierwszej instancji 4. Obowiązuje zakaz publikowania w prasie wizerunku i innych danych osobowych osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze i sądowe (aż do uprawomocnienia się wyroku), bez względu na to, czy te osoby wyrażą zgodę na opublikowanie 5. Dziennikarz nie ma prawa do żadnych dodatkowych przywilejów w stosunku do publiczności na sali rozpraw, mimo że zwyczajowo w czasie głośnych procesów zapewnia się prasie osobne miejsca w sali 6. Sąd nie ma uprawnień do jakiekolwiek wstępnej cenzury sprawozdań prasowych 7. Niedopuszczalność cenzury sądowej nie wyłącza jednak pewnych wymagań pod adresem sprawozdań sądowych; powinny spełniać dwa warunki: Rzetelności Prawdziwości Zasada kontroli procesu → zasada kontroli procesu to dyrektywa, w myśl której wszystkie decyzje procesowe i inne czynności procesowe podlegają kontroli. Kontrola społeczna to zespół czynników kształtujących zachowanie jednostki w sposób społecznie pożądany. Kontrola prawna to badanie zgodności z prawem czynności procesowych i podejmowanie przewidzianych przez prawo działań korygujących. Kontrolę można bardzo ograniczyć, można uczynić ją marginesową i wyjątkową, nie można jej jednak znieść całkowicie. Kontrola procesu ma zawsze pewne granice, podyktowane celem procesu i wyznaczone przez inne zasady procesu. Należałoby przestrzegać reguł:  Zasady niezawisłości sędziowskiej Reguły stałości wyroków sądowych Reguły oszczędnego sformalizowania kontroli Ze względu na sprzężone ze sobą trzy kryteria – podmiotu kontroli, sposobu jej prowadzenia i jej celu – rozróżniamy kontrole: 1. Judykacyjną Ma większe znaczenie, gdyż w przeciwieństwie do dwóch pozostałych rodzajów kontroli może spowodować naprawę (reformację) decyzji procesowej. Nie jest ona jednolita; rysują się w niej dwa gatunki: Kontrola instancyjna – wyróżniają dwie cechy: 1) Kontrola skargowa – uruchamia ją, z niewielkimi odstępstwami, wniosek osoby zainteresowanej w zreformowaniu decyzji 2) Kontrola osądzająca, a nie interwencyjna – reforma decyzji nie następuje w formie nakazowej; organ kontrolujący nie narzuca organowi kontrolowanemu sposobu rozstrzygnięcia → albo sam je koryguje, albo zwraca sprawę do ponownego postępowania Odróżnić należy zwyczajne i nadzwyczajne środki zaskarżenia. → zwyczajne środki zaskarżenia skierowane są przeciwko decyzjom nieprawomocnym; – środki odwoławcze; np. apelacja i zażalenie – sprzeciwy i quasi-sprzeciwy – są skargami, mają charakter kasatoryjny (nie powodują reformacji decyzji) i nie są dewolutywne – wnioski o przeprowadzenie kontroli z urzędu Środki odwoławcze odznaczają się tym, że są skargami, powoduję korekturę decyzji i są w zasadzie dewolutywne (powodują przeniesienie sprawy do wyższej instancji). → nadzwyczajne środki zaskarżenia; skierowane są przeciwko orzeczeniom prawomocnym: – kasacja – wniosek o wznowienie postępowania sądowego – skarga nadzwyczajna – skarga na orzeczenie podważające status sędziego Nadzwyczajny środek zaskarżenia przeciw wyrokom kasatoryjnym – skarga na wyrok sądu odwoławczego kierowana do Sądu Najwyższego. Nadzór prokuratora Nadzór prokuratora odznacza się cechami: – może on polegać nie tylko na osądzaniu prawidłowości decyzji, lecz również na wydawaniu poleceń organowi kontrolowanemu – formą kontroli jest także przejęcie czynności do wykonania przez prokuratora w myśl dewolucji 2. Społeczną Każdy pracownik organów wymiaru sprawiedliwości kieruje się określonym systemem norm i wartości panujących w grupie, do której należy lub z którą się utożsamia. Stale znajduje się on pod naciskiem społecznym, a zwłaszcza rodziny, środków masowego przekazu, sąsiadów, itp. Mówimy wówczas o tzw. kontroli społecznej zewnętrznej, będącej negatywną lub pozytywną reakcją na jego zachowanie. Obok niej funkcjonuje także sformalizowana kontrola społeczna – omówiona w związku z zasadą publiczności. 3. Administracyjną Tzw. nadzór służbowy Wynika ona ze stosunku służbowego pracowników organu wymiaru sprawiedliwości. Cechuje ją: 1. Działanie instrukcyjno-prewencyjne; zamiarem kontrolującego jest usprawnienie pracy i zapobiegnie uchybieniom 2. Działanie organów będących przełożonymi służbowymi, nie procesowymi Wymienić tu trzeba działalność tzw. osób powołanych do kierowania działalnością administracyjną sądów. W praktyce działalność nadzorcza spoczywa głównie na tzw. sędziach wizytatorach → mogą wglądać w czynności, żądać wyjaśnień, zwracać uwagę na uchybienia, żądać ich usunięcia i być obecni na rozprawie toczącej się z wyłączeniem jawności. Prezesi sądów mają m.in. prawo uchylania czynności administracyjnych niezgodnych z prawem, a także stwierdzania uchybień popełnionych przez sędziów i zwracania na nie uwagi. Żadne z przytoczonych działań nie może jednak naruszyć zasady niezawisłości sędziowskiej. W prokuraturze jeszcze bardziej widoczny jest nadzór służbowy. Tu już zwierzchnictwo służbowe pokrywa się ze zwierzchnictwem procesowym. Zasada uczciwego (rzetelnego) procesu → zasada uczciwego procesu to dyrektywa, zgodnie z którą organy procesowe powinny prowadzić postępowanie rzetelnie, z poszanowaniem godności uczestników procesu i w rozsądnym terminie. To, że jednym z celów procesu karnego jest osiągnięcie tzw. sprawiedliwości proceduralnej pociąga za sobą dokonywanie za każdym razem, w konkretnym procesie, oceny, czy takiej sprawiedliwości stało się zadość. Adresatami zasady są organy procesowe. Do nich skierowane jest żądanie przeprowadzenia procesu rzetelnego, z poszanowaniem godności uczestników procesu i bezzwłocznego. Punktem odniesienia w ramach tej zasady jest nie tylko oskarżony, ale także pokrzywdzony. Omawianą zasadę wyrażają następujące dyrektywy: Organ procesowy powinien prowadzić postępowanie, traktując jego uczestników lojalnie Organ procesowy powinien zawsze respektować poczucie godności uczestników procesowych  Organ procesowy powinien informować uczestników procesu o ich obowiązkach i uprawnieniach Organ procesowy powinien prowadzić postępowanie szybko, dążąc do tego, aby sprawa została załatwiona w „ rozsądnym terminie” Procedura zna sporo środków mających na celu przyspieszenie procesu; np.: – terminy procesowe; szczególnie zawite i instrukcyjne – nakładany na organy procesowe obowiązek zapobiegania przewlekłości procesu – dopuszczalność konsensualnego zakończenia procesu w postaci skazania bez rozprawy lub rozprawy skróconej – uproszczenie procedur polegające m.in. na wprowadzaniu do systemu procesu trybów szczególnych zredukowanych (nakazowego, przyspieszonego, z oskarżenia prywatnego), odstępstw od zasady bezpośredniości, itp. – odstępstwa od zasady legalizmu przyspieszające postępowanie; umorzenie absorpcyjne Środkiem, który ma być skutecznym remedium na przewlekłość procesów sądowych, jest skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym lub sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki.