Językoznawstwo PDF

1. Definicja języka Język to sposób międzyludzkiego porozumiewania się za pomocą języków naturalnych, które: o Wykształciły się w procesie ewolucji społeczeństw. o Są zróżnicowane geograficznie (np. języki narodowe, dialekty) i społecznie (np. gwary,...

1. Definicja języka Język to sposób międzyludzkiego porozumiewania się za pomocą języków naturalnych, które: o Wykształciły się w procesie ewolucji społeczeństw. o Są zróżnicowane geograficznie (np. języki narodowe, dialekty) i społecznie (np. gwary, żargony, języki specjalistyczne). 2. Klasyfikacja języków a) Rodzaje języków 1. Naturalne: a. Języki etniczne (np. żywe, martwe, wegetujące, odcyfrowane, zrekonstruowane, odrodzone). 2. Pomocnicze: a. Międzyetniczne (np. pidżiny, interlingua). 3. Tajne: a. Języki żargonowe. 4. Sztuczne: a. Formalne, informacyjno-wyszukiwawcze. b) Klasyfikacja genetyczna Grupuje języki według wspólnego prajęzyka. Kluczowe terminy: o Prajęzyk – pierwotny język, z którego wywodzą się inne języki. o Rodzina językowa – zespół języków wywodzących się z jednego prajęzyka. c) Klasyfikacja geograficzna Grupowanie języków na podstawie wzajemnych kontaktów społeczności mówiących nimi na danym obszarze (np. Liga Bałkańska, Liga Wielkich Języków Europejskich). d) Klasyfikacja typologiczna Grupowanie języków według cech strukturalnych: o Fonologiczna (np. liczba fonemów, proporcja spółgłosek do samogłosek). o Morfologiczna: ▪ Fleksyjny (np. polski). ▪ Aglutynacyjny (np. fiński). ▪ Izolujący (np. chiński). ▪ Polisyntetyczny (np. jupik). o Syntaktyczna (np. szyk zdania: SVO, SOV itp.). 3. Tendencje w rozwoju języków świata Języki wielkie zyskują użytkowników. Języki mniejsze są zagrożone wymarciem (np. do końca XXI wieku może zniknąć 50% języków świata). Na terenach Australii i obu Ameryk zniknie aż 90% języków. 4. Największe języki świata a) Obecnie (2017) Chiński, hiszpański, angielski, arabski, hindi, bengalski, portugalski, rosyjski, japoński, pendżabski. b) Prognoza na 2050 rok Chiński, hindi, arabski, angielski, hiszpański, portugalski, bengalski, rosyjski, japoński, malajski. 5. Przykłady języków a) Żywe i martwe języki Wilamowicki – wegetujący język w Polsce.  Koptyjski – odcyfrowany język starożytnego Egiptu. Praindoeuropejski – zrekonstruowany prajęzyk rodziny indoeuropejskiej. b) Sztuczne języki Interlingua – pomocniczy język międzyetniczny. Tok pisin – kreolski język w Papui-Nowej Gwinei. c) Pidżiny i tajne języki Ponglish – mieszanka polskiego i angielskiego. Żargon złodziejski – specyficzne słownictwo przestępcze. 6. Rodziny językowe Indoeuropejska (np. słowiańska, germańska, celtycka). Uraliska (np. fiński, węgierski). Ałtajska, chińsko-tybetańska, austroazjatycka, austronezyjska. Języki izolowane (np. baskijski, japoński). 1. Język naturalny jako obiekt badań językoznawstwa Definicja: System znaków konwencjonalnych, fonicznych, służący do uniwersalnej komunikacji. Cechy: o Dwuklasowość: Umożliwia tworzenie nowych konstrukcji dzięki gramatyce. o Uniwersalność: Może komunikować o wszystkim. 2. Teoria znaku językowego a) Definicje znaku Znak (R. Grzegorczykowa): Zjawisko fizyczne, które coś oznacza i komunikuje. Znak (T. Milewski): Element ważny ze względu na relację do innego elementu rzeczywistości. b) Znak językowy wg Ferdinanda de Saussure’a Jest dwoistą jednostką: o Treść oznaczana (znaczenie, pojęcie, signifié). o Forma oznaczająca (obraz akustyczny, signifiant). 3. Klasyfikacja znaków a) Trzy rodzaje znaków wg Peirce’a: 1. Indeksy – wskazują na coś przez związek przyczynowo-skutkowy. 2. Ikony – podobieństwo do oznaczanego (np. zdjęcie). 3. Symbole – relacja konwencjonalna, arbitralna (np. słowa). b) Podział znaków wg T. Milewskiego 1. Symptomy i sygnały: a. Symptomy – naturalne (np. ślad). b. Sygnały – konwencjonalne, np. językowe. 2. Jednoklasowe i dwuklasowe: a. Dwuklasowe – mają gramatykę (np. język naturalny). c) Podział znaków wg R. Grzegorczykowej 1. Naturalne (symptomy): a. Równoczesne, np. mimika. b. Nierównoczesne, np. ślady. 2. Konwencjonalne (sygnały): a. Motywowane (ikoniczne). b. Niemotywowane (arbitralne). 4. Fonemy Definicja: Najmniejsza jednostka językowa, która: o Odgrywa funkcję rozróżniającą w systemie (np. /m/ w „mat”). o Sama nie jest znakiem, lecz nośnikiem cech dystynktywnych. 5. Cechy znaku językowego 1. Arbitralność: Relacja między formą a znaczeniem jest umowna. 2. Linearność: Układają się w linii w ciągu mowy. 3. Zmienność: Ewoluują w czasie. 4. Semantyczność: Przekazują znaczenie. 5. Dwustopniowość: Podział na fonemy i wyrazy. 6. Autonomiczność: Funkcjonują w ramach systemu. 6. Cechy języka naturalnego 1. Konwencjonalność znaków. 2. Foniczność: Znak językowy oparty na dźwięku. 3. Dwuklasowość: Podział na słownictwo i gramatykę. 4. Uniwersalność: Możliwość wyrażania wszystkiego. 5. Polisemiczność: Kreatywność w tworzeniu nowych znaczeń. 1. Język i mówienie a) System a użycie systemu Langue (system, kod, kompetencja): o Abstrakcyjność, społeczność, potencjalność, ograniczoność, psychiczność. Parole (mówienie, tekst, akt mowy): o Konkretność, jednostkowość, aktualność, nieograniczoność, zdarzenie fizyczne. 2. Język jako kod Subkody języka: o Wokalno-audycyjny: język mówiony. o Wzrokowy trwały: pismo. o Wzrokowy przemijający: mowa migowa. o Wokalno-instrumentalny: mowa tam-tamów.  o Dotykowy: alfabet Braille’a. 3. Kompetencja językowa (Noam Chomsky) Zasób reguł i norm umożliwiających działanie językowe. 4. Język ogólny i jego odmiany a) Język ogólnonarodowy Ogólna odmiana języka narodowego, używana w szkole, administracji, mediach. b) Odmiana mówiona Charakterystyka: dialogowa, ulotna, spontaniczna, powiązana z kontekstem. c) Odmiana pisana Charakterystyka: monologowa, trwała, staranna, uporządkowana. d) Style funkcjonalne języka ogólnego 1. Informacyjny. 2. Publicystyczny. 3. Techniczno-naukowy. 4. Normatywno-dydaktyczny. 5. Artystyczny. e) Odmiany terytorialne (dialekty) Teoria falowa (Johann Schmidt): zmiany językowe rozchodzą się falowo. Dialektologia bada genezę i systematykę dialektów. Izoglosy: granice cech językowych: o Izofony (fonemy), izomorfy (morfemy), izoleksy (leksemy). f) Odmiany środowiskowe Gwara wiejska, miejska, zawodowa, żargon środowiskowy. 5. Funkcje języka a) Funkcje wg Karla Bühlera 1. Wyrażania (symptomu). 2. Apelatywna (sygnału). 3. Przedstawiania (symbolu). b) Schemat komunikacji wg Romana Jakobsona Nadawca → Komunikat → Odbiorca (kod, kontakt, kontekst). c) Funkcje języka wg Romana Jakobsona 1. Poznawcza. 2. Emotywna. 3. Poetycka. 4. Konatywna. 5. Fatcyjna. 6. Metajęzykowa. 6. Teoria znaku językowego a) Definicje Znak (Saussure): Połączenie znaczenia (signifié) i formy (signifiant). Rodzaje znaków (Peirce): o Indeksy (związek przyczynowy). o Ikony (podobieństwo). o Symbole (arbitralne). b) Podział wg Grzegorczykowej 1. Naturalne (symptomy, ślady). 2. Konwencjonalne (arbitralne, motywowane). c) Cechy znaku językowego Arbitralność, linearność, zmienność, dwustopniowość, semantyczność. 7. Klasyfikacja języków a) Genetyczna Prajęzyk → rodzina językowa → dialekty. b) Geograficzna Liga językowa, np. Liga Bałkańska, Rokytnicka. c) Typologiczna Fonologiczna: bogactwo fonemów. Morfologiczna: fleksyjna, aglutynacyjna, izolująca, polisyntetyczna. Syntaktyczna: szyk zdania (SVO, SOV). Wstęp do językoznawstwa: Podsystem fonologiczny Hierarchiczna budowa języka: Język składa się z następujących podsystemów: 1. Fonologiczny (brzmienie i akcent) 2. Morfologiczny (tworzenie i odmiana wyrazów) 3. Leksykalny (słownictwo) 4. Składniowy (szyk wyrazów w zdaniu) Fonologia i fonetyka Fonologia: Zajmuje się badaniem dźwięków mowy z punktu widzenia ich funkcji w systemie języka. Kluczowe pojęcie: fonem – abstrakcyjna jednostka języka, różnicująca znaczenia wyrazów dzięki cechom dystynktywnym. Fonetyka: Opisuje dźwięki mowy z perspektywy ich właściwości fizycznych (np. anatomii narządów mowy). Podstawowa jednostka: głoska – fizyczny dźwięk wytwarzany przez narządy mowy. Różnica: Fonologia bada abstrakcyjne funkcje fonemów, a fonetyka analizuje ich konkretne, fizyczne realizacje. Opozycje fonologiczne Opozycja prywatywna: Jeden z fonemów posiada cechę, której drugi nie ma (np. dźwięczność /b:p/). Opozycja równorzędna: Fonemy różnią się przeciwstawnymi cechami (np. miejsce zwarcia /p:t/). Opozycja gradualna: Różnice w stopniu natężenia tej samej cechy (np. /o:u/ różnią się stopniem zaokrąglenia). Neutralizacja opozycji fonologicznych W określonych kontekstach opozycje fonologiczne mogą zanikać, np. w języku polskim w wygłosie dochodzi do ubezdźwięcznienia: „bud” i „but” brzmią identycznie. Cechy fonologiczne 1. Prozodyczne (np. akcent, intonacja, iloczas):  a. Akcent: i. Stały: zawsze na tej samej sylabie. ii. Ruchomy: zmienia pozycję w zależności od formy wyrazu. b. Intonacja: Różnice w melodii dźwięków (np. w językach tonalnych). c. Iloczas: Długość trwania głosek różnicuje znaczenie (np. w angielskim, niemieckim). 2. Inherentne: Stałe cechy charakterystyczne dla danego fonemu. Funkcje akcentu 1. Kulminatywna: Oznacza liczbę wyrazów w zdaniu. 2. Delimitacyjna: Pomaga wyznaczyć granice wyrazów w tekście. Transkrypcja i transliteracja Transkrypcja fonetyczna: Dokładny zapis dźwięków mowy, gdzie każdej głosce odpowiada jeden znak. Transkrypcja fonologiczna: Uwzględnia tylko fonologicznie istotne cechy dźwięków. Notatka: Gramatyczny podsystem języka Co to jest gramatyka? Gramatyka: zbiór reguł umożliwiających tworzenie wypowiedzeń w danym języku. Zawiera struktury uniwersalne dla wszystkich języków, przyswajane przez użytkowników naturalnie, bez formalnego nauczania. Zakres gramatyki: 1. Morfologia: badanie form wyrazów. 2. Składnia: analiza struktury zdań. 3. Obejmuje również semantykę, leksykologię, fonologię i fonetykę (pełny opis języka). Morfologia i fleksja Podstawowe pojęcia: Znaczenie gramatyczne: funkcja wyrazu wyrażona afiksami, końcówkami lub szykiem wyrazów. Forma gramatyczna: o Syntetyczna: wyrażana w jednym wyrazie (np. „przyszedłem”). o Analityczna: wyrażana za pomocą kilku wyrazów (np. „I have arrived”). Rodzaje fleksji: 1. Afiksalna: dodawanie przyrostków, np. „kotom” (końcówka -om wskazuje celownik liczby mnogiej). 2. Wewnętrzna: wymiana głoskowa w rdzeniu, np. ang. „sing/sang/sung”. 3. Aglutynacyjna: dodawanie morfemów gramatycznych, każdy o jednej funkcji, np. tureckie „ev-ler-in” (domów). Paradygmat: Zbiór wszystkich form gramatycznych jednego wyrazu, np. dla „dom” (dom, domu, domy, domami). Sposoby wyrażania znaczenia gramatycznego: 1. Afiksacja (prefiksy, sufiksy, infiksy). 2. Wymiany głoskowe (np. płakać : płacze). 3. Akcent. 4. Supletywizm (formy z różnych rdzeni, np. „good – better”). 5. Reduplikacja. 6. Intonacja. 7. Wyrazy posiłkowe (np. ang. „do, will”). 8. Szyk wyrazów. Składnia Zdanie: Podstawowa jednostka składniowa, złożona z wyrazów połączonych według reguł gramatycznych. Może być analizowane w aspekcie: o Konstruktywnym: jako struktura. o Komunikacyjnym: jako wyrażenie dynamiczne. Rodzaje składni: 1. Syntagmatyczna: opisuje łączliwość wyrazów (walencja, zgoda, rząd, przynależność). 2. Składnia wypowiedzenia: bada typy zdań, ich strukturę i transformacje. Kategorie gramatyczne Obejmują: czas, tryb, osoba, liczba, rodzaj, przypadek, aspekt, stronę. Przykład: w angielskim czasy dzielą się na teraźniejsze, przeszłe i przyszłe (każdy w 4 wariantach). Słowotwórstwo Motywacja słowotwórcza: relacja między wyrazem podstawowym a pochodnym. Formant: cząstka tworząca nowy wyraz (np. „dom – domek”). Funkcje formantu: o Transpozycyjna: zmiana części mowy, np. „biegać – bieganie”. o Modyfikacyjna: zmiana znaczenia, np. „dom – domek”. o Mutacyjna: zmiana całkowita, np. „biały – białko”. Notatka: Podsystem leksykalno-semantyczny Pojęcie podsystemu leksykalno-semantycznego Leksykologia: dziedzina językoznawstwa zajmująca się opisem i klasyfikacją słownictwa. o Słownictwo: płaszczyzna mówienia. o Leksyka: płaszczyzna systemu językowego. Typy leksykologii: o Ogólna, szczegółowa, porównawcza, kontrastywna. Semantyka Semazjologia: bada znaczenie leksykalne wyrazów. Onomazjologia: analizuje wyrazy jako nazwy przedmiotów, czynności i zjawisk. Nominacja: proces nadawania nazw. Leksem i wyraz Leksem: abstrakcyjna jednostka języka, obejmująca wszystkie formy gramatyczne o tym samym znaczeniu. Wyraz: jednostka tekstu (konkretna forma leksemu używana w komunikacji). Typy znaczeń leksemów 1. Znaczenie aktualne: użycie wyrazu w konkretnym kontekście. 2. Znaczenie leksykalne: suma możliwych znaczeń (dosłownych i przenośnych). 3. Znaczenie etymologiczne: pierwotne znaczenie wynikające z budowy morfologicznej. 4. Znaczenie realne: współczesne znaczenie, niezależne od etymologii. 5. Znaczenie gramatyczne: funkcja formy gramatycznej wyrażona przez morfemy, końcówki lub szyk. 6. Znaczenie słowotwórcze: wynikające z budowy wyrazu (połączenie znaczeń tematu i formantu). 7. Znaczenie przenośne: wtórne, niedosłowne znaczenie wyrazu. Rozwój semantyczny wyrazu 1. Polisemia: wieloznaczność wyrazów. 2. Metafora: przeniesienie znaczenia na podstawie podobieństwa. 3. Metonimia: przeniesienie znaczenia na podstawie styczności. 4. Synekdocha: zastąpienie części całością lub odwrotnie (np. „kółka” zamiast „samochodu”). Relacje semantyczne Homonimia: identyczna forma językowa o różnych znaczeniach. Synonimia: wyrazy o podobnym lub identycznym znaczeniu. Antonimia: przeciwstawność znaczeń (np. „dobry – zły”). o Komplementarność: wzajemne dopełnianie się (np. „żywy – martwy”). o Konwersja: relacja wzajemna (np. „kupić – sprzedać”). Hiponimia: relacja nadrzędności i podrzędności (np. „pies” wobec „jamnik”). Meronimia: relacja części do całości (np. „koło” wobec „samochód”). Pole semantyczne Pole semantyczne: zbiór wyrazów należących do tej samej kategorii znaczeniowej, uporządkowany według relacji: o Paradygmatycznych: wyrazy mogące wystąpić w tym samym kontekście (np. „krzesło, fotel, sofa”). o Syntagmatycznych: wyrazy współwystępujące w tekście (np. „kupić książkę”). Uzupełnienia do notatki Semantyka – kluczowe pojęcia: Znaczenie: treść przedstawieniowa zawarta w znaku językowym, czyli to, co wyraz oznacza. Onomazjologia: szczególny dział leksykologii, który bada nazwy i sposoby nazywania zjawisk. Nominacja: proces tworzenia nazw dla przedmiotów, czynności lub zjawisk. Pole semantyczne: Stosunki paradygmatyczne: relacje między elementami tej samej klasy, które mogą wystąpić w podobnym kontekście. Stosunki syntagmatyczne: relacje między wyrazami w konkretnych wyrażeniach językowych, np. we frazach i zdaniach. Rozwój semantyczny – dodatkowe przykłady: Metafora: np. „złote serce” (użycie wyrazu „złote” w znaczeniu przenośnym). Metonimia: np. „czytać Sienkiewicza” (zamiast „czytać dzieła Sienkiewicza”). Synekdocha: np. „chleb” w znaczeniu „pożywienie” (całość za część). Leksem i wyraz – różnice: Leksem: odnosi się do abstrakcyjnej jednostki języka; np. „kot” to leksem obejmujący wszystkie jego formy („kot”, „kota”, „kotem”). Wyraz: konkretny przykład użycia leksemu w tekście lub mowie. Notatka: Podstawy metodologiczne i działy językoznawstwa 1. Definicja językoznawstwa Językoznawstwo to nauka o języku, badająca go w różnych aspektach. Według F. de Saussure’a: „jedynym prawdziwym przedmiotem językoznawstwa jest język rozpatrywany sam w sobie”. A. Martinet podkreśla, że językoznawstwo powinno być nauką empiryczną, opartą na obserwacji faktów. 2. Miejsce językoznawstwa wśród nauk Kryteria podziału nauk: 1. Sposób udowadniania twierdzeń a. Aprioryczne – oparte na pewnikach (np. matematyka).  b. Aposterioryczne – wynikające z obserwacji (np. językoznawstwo). 2. Sposób uzasadniania twierdzeń a. Dedukcyjne – formalne, opierające się na logice. b. Indukcyjne – empiryczne, bazujące na analizie danych. 3. Przedmiot badań a. Nauki realne – badają rzeczywistość (np. językoznawstwo). b. Nauki formalne – zajmują się abstrakcjami (np. matematyka). 3. Językoznawstwo jako nauka humanistyczna Typy nauk humanistycznych: o Nomotetyczne – badają ogólne prawa (np. socjologia). o Idiograficzne – opisują zjawiska jednostkowe (np. historia). o Aksjologiczne – oceniają zjawiska (np. nauki prawne). Język funkcjonuje w dwóch przestrzeniach: 1. Społecznej – jako narzędzie komunikacji. 2. Psychicznej – jako zdolność jednostki do używania języka. 4. Kryteria podziału językoznawstwa Ze względu na przedmiot badań: Językoznawstwo wewnętrzne – bada strukturę języka. Językoznawstwo zewnętrzne – bada język w kontekście społecznym i kulturowym. Działy językoznawstwa wewnętrznego: Fonologia – system dźwięków w języku. Fonetyka – artykulacja i percepcja dźwięków. Morfologia – budowa i odmiana wyrazów. Składnia – zasady budowania zdań. Leksykologia – analiza słownictwa. Semantyka – badanie znaczenia wyrazów. Działy językoznawstwa zewnętrznego: Fonetyka eksperymentalna – analiza akustyczna dźwięków. Psycholingwistyka – zależność między językiem a umysłem. Geografia lingwistyczna – różnice językowe w przestrzeni. Socjolingwistyka – wpływ społeczeństwa na język. Lingwistyka kulturowa – relacje języka i kultury. Glottodydaktyka – nauczanie języków. 5. Podział językoznawstwa według aspektu badań Językoznawstwo synchroniczne – bada język w danym momencie. Językoznawstwo diachroniczne – analizuje rozwój języka w czasie. 6. Podział językoznawstwa według zakresu badań Badanie jednego języka (np. polskiego). Porównywanie kilku języków (np. angielskiego i niemieckiego). Językoznawstwo ogólne – bada uniwersalne cechy języków. 7. Językoznawstwo statystyczne Analizuje ilościowy skład języka, np.: o Słownik tekstu – zbiór użytych leksemów. o Frekwencja leksemu – liczba wystąpień danego wyrazu