Ogólne informacje o języku jako systemie znaków PDF

OGÓLNE WIADOMOŚCI O JĘZYKU JAKO O SYSTEMIE ZNAKÓW Michał Krotoszyński § Prezentacja na prawach rękopisu !! Znakiem Pojęcie znaku. Oznaka nazywamy dostrzegalny zmysłami układ rzeczy lub zjawisko wytworzone prz...

OGÓLNE WIADOMOŚCI O JĘZYKU JAKO O SYSTEMIE ZNAKÓW Michał Krotoszyński § Prezentacja na prawach rękopisu !! Znakiem Pojęcie znaku. Oznaka nazywamy dostrzegalny zmysłami układ rzeczy lub zjawisko wytworzone przez kogoś celowo ze względu na fakt, że pewne reguły nakazują wiązać z tym układem rzeczy czy zjawiskiem określone znaczenie. np. znak drogowy, biała flaga wywieszona na wieży oblężonego miasta, sygnał SOS, wystrzelona raca świetlna ≠ Oznaka (objaw), którą jest pewne zjawisko czy stan rzeczy współwystę- pujące z innymi zjawiskami, choć nie jest ono wytworzone w celu przekazania określonego znaczenia, bo brak stosownych reguł znaczeniowych Jan Jacobsen, The White Flag (CC BY 3.0, zmieniono) np. spocone dłonie jako oznaka stresu, czarne ślady na drodze jako oznaka nagłego hamowania, dym jako oznaka ognia § Elementy znaku Na znak składają się dwa elementy: substrat materialny + reguła znaczeniowa układ rzeczy bądź zjawisko mające reguła – ustalona sztucznie bądź zwyczajowo charakter trwały (napis na kartce ukształtowana, znana powszechnie bądź papieru, znak drogowy, zapis dźwięku w jednej czy kilku osobom, jednorazowa lub pliku mp3) bądź nietrwały (błysk stała – nakazująca wiązać ze substratem wystrzelonej racy, gwizd pana materialnym określone znaczenie wołającego psa); (czasem: w określonych okolicznościach) substrat materialny: trójkąt (zazwyczaj metalowy) z czerwonym obramowaniem i białym tłem oraz czarnym zarysem hipopotama reguła znaczeniowa: jeśli trójkąt umieszczony jest przy drodze w RPA, to oznacza ostrzeżenie przed hipopotamami § Znaki jako oświadczenia woli Art. 60 k.c.: Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli). Zgodnie z powyższym przepisem, umowę mowa zawrzeć m.in. przez uścisk dłoni, skinięcie głową czy wejście do tramwaju. Ubezpieczenie od pożaru, 1796 → § Rozumienie znaków Celem nadawcy komunikatu, a więc podmiotu, który tworzy znak, jest to, aby odbiorca komunikatu zrozumiał go tak, jak sobie to zamierzył nadawca, a więc by doszło do porozumienia między nimi. Aby tak się stało, odbiorca musi napotkać substrat materialny i zastosować doń właściwe reguły znaczeniowe. Jeśli komunikat zostanie zrozumiany niezgodnie z intencją – a więc odbiorca zastosuje do znaku inne reguły znaczeniowe niż te założone przez nadawcę – to dojdzie pomiędzy nimi do nieporozumienia. Jeśli zaś substrat materialny nie wywoła u odbiorcy żadnych określonych myśli (np. nie zostanie odczytany jako znak), to dojdzie do niezrozumienia komunikatu. Graficzne przedstawienie komunikatu z Arecibo, wiadomości radiowej skierowanej do potencjalnych cywilizacji pozaziemskich, wysłanej w 1974 r. (Arne Nordmann, CC BY-SA 3.0) → § Znak. Oznaka (ćwiczenie) 1. Czy ściśle wyraził się ktoś, kto powiedział: „Jaskółki nisko latają. To znak, że będzie padać”? 2. Czy kciuk wyciągnięty w górę (zob. obok) jest znakiem, a jeśli tak to czego: (a) gdy ktoś nas pyta o wynik egzaminu z logiki, (b) gdy pokazujemy lekarzowi skaleczenie kciuka, (c) gdy stojąc przy drodze wyciągamy go w kierunku przejeżdżających samochodów, (d) gdy wklejamy go w konwersacji na Facebooku, 3. Jeśli żaden kosmita nigdy nie rzuci okiem – czy co tam ma ów kosmita – na tabliczkę zamieszczoną na sondzie Pioneer 10, to czy owa tabliczka będzie znakiem w tej sytuacji? § Język Język to system obejmujący wyznaczony przez pewne reguły zbiór znaków słownych, którym inne reguły nakazują przypisywać określone znaczenie, jeszcze inne zaś wskazują, jak z owych znaków budować wyrażenia złożone. Język określany jest więc przez trzy grupy reguł: (1) reguły wyznaczające zasób słów danego języka, (2) reguły znaczeniowe (semantyczne) oraz (3) reguły syntaktyczne (składniowe), wskazujące jak budować ze słów wyrażenia złożone. Tablica z pismem klinowym § Języki naturalne i sztuczne Języki naturalne, to takie, których reguły ukształtowane zostały zwyczajowo, w sposób spontaniczny, a dopiero później ktoś podjął Języki sztuczne, stworzone dla jakichś celów w ten sposób, że reguły tych języków zaprojektowano z góry (np. się ich odtworzenia na podstawie obserwacji esperanto, alfabet Morse’a, sindarin) posługiwania się danym językiem przez członków jakiejś grupy Fragment Glossographia T. Bluonta, 1656 Ludwik Zamenhof – twórca języka esperanto Języki polski ma charakter mieszany: wytworzył się jako język naturalny i tak dalej ewoluuje; jednocześnie jednak pewne jego zasady (np. ortografia) są ustalane, co jest charakterystyczne dla języków sztucznych. § Znaczenie Wyraz czy wyrażenie złożone ma ustalone znaczenie w danym języku, jeżeli ludzie mówiący danym językiem łączą ów wyraz czy wyrażenie z określonym stanem rzeczy, obiektem czy zjawiskiem. Te same zespoły dźwięków mowy czy napisy mogą być różnie rozumiane [=mieć różne znaczenia] w różnych językach (np. „bat” w j. polskim i j. angielskim). Jeśli jedno słowo ma w danym języku więcej niż jedno znaczenie, to jest homonimem (np. „zamek”). W każdym z owych znaczeń słowo to jest innym znakiem (inne reguły znaczeniowe). Odmienne słowa z różnych języków mogą być rozumiane jednakowo (np. kot i cat), tj. mieć to samo znaczenie. Może to też dotyczyć słów tego samego języka (synonimów). Słowo oznacza dany przedmiot, jeśli reguły znaczeniowe języka nakazują odnosić owo słowo do tego przedmiotu. Ów przedmiot nazwiemy desygnatem owego słowa. Gdy Fot. Paluch ktoś używa danego słowa w danej chwili, to wyraża ono wówczas jego aktualnie myśli. Gdy abstrahujemy od określonej osoby mówiącej językiem, możemy powiedzieć, że słowo wyraża potencjalnie myśli danego rodzaju. § Słownictwo. Składnia. Idiomy Języki różnią się słownictwem i składnią. Słownictwo języka to zasób słów mających ustalone znaczenia w danym języku. Jest ono ustalane regułami wyznaczającymi zasób słów danego języka i regułami znaczeniowymi. Odróżnić je trzeba od słownika danej osoby, a więc zbioru tych słów danego języka, których znaczenie dana osoba rozumie (=słownik bierny) lub których prawidłowo używa (=słownik czynny). Składnią języka nazywamy ustalone w języku reguły budowania ze słów wyrażeń złożonych. Idiom to wyrażenie, które ma jedynie znaczenie niezależne od znaczenia słów je tworzących: np. Pal go sześć! Idiom niewłaściwy to wyrażenie, które prócz znaczenia wyznaczonego znaczeniem słów je tworzących, ma też znaczenie przenośne, nie wyznaczone znaczeniem tych słów: Piotr ma gołębie serce; Adamowi urwał się film. Rys. Marek Raczkowski § Język (ćwiczenie) 1. Czy języki, jakim posługują się programiści komputerowi, są sztuczne czy naturalne? Jaki charakter ma język użytkowników internetu, którzy swobodnie podchodzą do ortografii i gramatyki? 2. Na jakie sposoby można rozumieć wyrażenia: Dawid ma węża w kieszeni czy Ania nie da sobie w kaszę dmuchać? 3. Czy to prawda, że W Poznaniu są najlepsze babki? Co trzeba by ustalić, zanim odpowiemy na to pytanie? Co mówi nam ten przykład o słowie babka? Kuniyoshi Utagawa Suikoden Series !! Stopnie języka I. Groźny pies głośno szczeka -> Zdanie, które głosi coś o tym zwierzęciu (=o świecie zewnętrznym), to zdanie w języku przedmiotowym, tj. języku I stopnia. II. Prawdziwe jest zdanie: „Groźny pies głośno szczeka” -> Zdanie, które głosi coś o innym zdaniu, a więc to zdanie w języku II stopnia (metajęzyku w stosunku do języka I stopnia). W języku tym mówi się m.in. o wartości logicznej zdań języka przedmiotowego czy ocenia się wypowiedzi ze względu na reguły tworzące język I stopnia (np. mówi, jakie znaczenie ma dany wyraz). Fot. John Haslam III. Jan powiedział, że prawdziwe jest zdanie: „Groźny pies głośno szczeka” -> Zdanie, które głosi coś o zdaniu II, a więc to zdanie w języku III stopnia (metajęzyku w stosunku do języka II stopnia). Za Bronisławem Wróblewskim wyróżniamy: język prawny język prawniczy język w jakim prawo jest formułowane język, w którym formułuje się wypowiedzi o prawie (normach i przepisach) Język I stopnia Język II stopnia. § Stopnie języka (ćwiczenie) 1. W jakim stopniu języka sformułowane są poniższe wypowiedzi? 1. Ziemia jest w przybliżeniu kulą. 2. „Kot” ma trzy litery. 3. To nieprawda, że słowo „logika” pochodzi z języka angielskiego. 4. Artykuł 1 Konstytucji RP stanowi, że Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. 2. Co masz do zarzucenia następującemu rozumowaniu: Wyrazów wielo- znacznych należy unikać, wyrazem wieloznacznym jest „sprawiedliwość”, toteż sprawiedliwości należy unikać. Ziemia z pokładu Apollo 17 (fot. NASA) Część przykładów za: O. Nawrot, Wprowadzenie do logiki dla prawników, s. 46-47 § Paradoks kłamcy Nasz rozmówca wypowiada zdanie: „Ja teraz kłamię”. Czy kłamał, czy mówił prawdę? Jeśli mówił prawdę, no to przecież zdanie „Ja teraz kłamię” nie mogło być prawdziwe, bo nie kłamał. Z kolei jeśli chciał skłamać, to przecież nie zdaniem „Ja teraz kłamię”, bo w tej sytuacji byłoby prawdziwe. Wyjaśnienie paradoksu: wyrażenie „Niniejsze zdanie jest fałszywe” miesza w sobie język I oraz język II stopnia. Język I stopnia może opisywać tylko rzeczywistość pozajęzykową, a język II stopnia – inny język. Stąd nie sposób ocenić wartości logicznej (prawdziwości bądź fałszywości) zdania „Niniejsze zdanie jest fałszywe”, bo narusza ono regułę, że żadne zdanie nie może przesądzać o własnej wartości logicznej. !! Kategorie syntaktyczne (1) Kategorią syntaktyczną nazywamy kategorie wyrażeń wyróżnianych ze względu na ich rolę w budowaniu wyrażeń złożonych. Wyrażenie należy do danej kategorii syntaktycznej, jeśli można je zastąpić innym wyrażeniem z tej kategorii, przy zachowaniu składności (choć niekoniecznie sensowności) tego wyrażenia. Trzy kategorie syntaktyczne to: zdania nazwy funktory wyrażenia, które mówią, wyrażenia, które mogą być wyrażenia, które nie są że tak a tak jest bądź w zdaniu podmiotem bądź zdaniami ani nazwami, ale tak a tak nie jest orzecznikiem orzeczenia które – wraz z dołączonymi imiennego do nich wyrażeniami, np. Van Gogh odciął zwanymi argumentami – sobie ucho. np. Van Gogh; malarz; tworzą zdania, nazwy bądź najwyższy szczyt Polski; inne funktory pierwszy; błądzić np. chrapie; Nieprawda, że; niebieski, głęboko !! Zdanie w sensie logicznym Zdaniem w sensie gramatycznym nazywamy uporządkowany ciąg wyrazów, służący do wyrażenia ludzkich myśli. Zdaniem w sensie logicznym nazywamy wyrażenie, które jest prawdziwe albo fałszywe. Zdania w sensie logicznym mają wartość logiczną, są więc: prawdziwe fałszywe opisują rzeczy- opisują rzeczy- wistość tak jak wistość nie tak się ona ma jak się ona ma Autor: D. Bethune. Wariograf !! Nazwa Nazwą jest wyraz lub wyrażenie rozumiane jednoznacznie, które może być w zdaniu podmiotem lub orzecznikiem orzeczenie imiennego. Innymi słowy, nazwą jest to, co możemy podstawić pod A bądź B w zdaniu o strukturze: A jest B. np. Ania jest świetną prawniczką. Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Nazwa to nie to samo co rzeczownik: Błądzić jest rzeczą ludzką. Przezorny jest zawsze ubezpieczony. Przyjemnie jest wyspać się do południa. To jest Gwiazda Polarna. Gwiazda Polarna (NASA/HST) !! Funktory Funktory - wyrażenia, które nie są zdaniami ani nazwami, ale które – wraz z dołączonymi do nich wyrażeniami, zwanymi argumentami – tworzą zdania, nazwy bądź inne funktory. Funktory możemy podzielić na: 1. Funktory zdaniotwórcze, tj. funktory, które po dołączeniu do nich jako argumentów (1) nazw bądź (2) zdań tworzą nowe zdanie. Wyróżniamy: 1. f. zdaniotwórcze od arg. nazwowych, zwane predykatami, a więc takie funktory, które po dołączeniu do nich nazwy bądź nazw jako argumentu bądź argumentów tworzą zdanie. Np. wyraz śpi, po dołączeniu doń nazwy Jan tworzy nam nowe zdanie Jan śpi 2. f. zdaniotwórcze od arg. zdaniowych, które po dołączeniu do nich zdania lub zdań jako argumentu bądź argumentów tworzą w rezultacie nowe zdanie. Np. wyrażenie albo po dołączeniu doń zdań Adam poszedł do pracy oraz Adam wyjechał na wycieczkę tworzy nam nowe zdanie Adam poszedł do pracy albo Adam wyjechał na wycieczkę. Część z tych funktorów to tzw. funktory prawdziwościowe (→ rozdz. VII). 2. Funktory nazwotwórcze, które z nazwą bądź nazwami jako argumentem bądź argumentami tworzą nam w rezultacie nową nazwę. Np. słowo najlepszy po dołączeniu doń nazwy przyjaciel tworzy nam nową nazwę najlepszy przyjaciel 3. Funktory funktorotwórcze, które z funktorem bądź funktorami jako argumentem bądź argumentami tworzą nowy funktor; np. słowo głośno ze funktorem zdaniotwórczym szczeka tworzy nam nowy funktor zdaniotwórczy głośno szczeka. § Kategorie syntaktyczne (2) Zapis symboliczny kategorii syntaktycznych: zdanie → z oznaczenie tworzonego wyrażenia funktor → nazwa → n określenie ilości i rodzaju argumentów Zapis symboliczny funktorów – przykłady: z chrapie - Piotr chrapie. n z Nie jest tak, że - Nie jest tak, że Piotr chrapie. z n niebieski - niebieski ptak n n poniżej - chwyt poniżej pasa nn z n szybko - szybko biegnie z n § Kategorie syntaktyczne (ćwiczenie) Określ kategorie syntaktyczne w poniższych wyrażeniach: Lewandowski jest piłkarzem. n z n nn Adam pożyczył Pawłowi książkę. z n n n nnn Joanna znacząco przekroczyła dozwoloną prędkość. n z z n n nn nn n z nn Część przykładów za: O. Nawrot, Wprowadzenie do logiki dla prawników, s. 36-42. § Kategorie syntaktyczne (ćwiczenie) Określ kategorie syntaktyczne w poniższych wyrażeniach: Stary niedźwiedź mocno śpi. n n z z n n n z n Adam powiedział, że pies zjadł kolację. n z n z n nz nn Poprawność zapisu sprawdzamy skreślając oznaczenia symboliczne tak, jak na matematyce skracaliśmy równania. Powinna zostać kategoria całości. Adam powiedział, że pies zjadł kolację. n z n z n nz nn § Podział wypowiedzi ze względu na ich funkcje semiotyczne wypowiedzi opisowe pozaopisowe (zdania w sensie logicznym, (niebędące zdaniami w sensie mówiące że tak i tak jest logicznym) albo tak i tak nie jest) pytające oceniające dyrektywalne performatywne funkcja ekspresyjna funkcja sugestywna zmiany w rzeczywistości, np: „Piękny dzień!” np: „Podaj sól!” np: „Ja ciebie chrzczę!” § Ocena: Wypowiedzi oceniające (f. ekspresyjna) przeżycie aktu aprobaty lub dezaprobaty w stosunku do określonego stanu rzeczy (osoby, zdarzenia) albo w stosunku do skutków tego stanu rzeczy; wypowiedź zawierająca ocenę to wypowiedź oceniająca. Podziały ocen: oceny moralne estetyczne utylitarne coś jest dobre lub złe hedonistyczne coś jest ładne coś jest użyteczne np.: kradzież coś jest przyjemne lub brzydkie, lub nieużyteczne, zazwyczaj uznawana lub nieprzyjemne jest za złą np: Johnny np: system Windows np: wypicie kawy Depp, piosenki uznawane jest za zespołu przyjemne albo nie Behemoth Stany rzeczy, które oceniane są stale w określony sposób – najczęściej: oceniane są pozytywnie – nazywamy wartościami. § Wypowiedzi dyrektywalne (f. sugestywna) Wypowiedzi dyrektywalne to wypowiedzi, które nadają się, by wpływać na sposób postępowania ich adresatów Podział wypowiedzi dyrektywalnych: wypowiedzi dyrektywalne reguły znaczeniowe dyrektywy normy współtworzące znaki celowościowe postępowania reguły przypisujące substratom Mówią w jaki sposób można Wyznaczają adresatowi materialnym pewne znaczenie, w osiągnąć dany cel (rada). obowiązek danego tym reguły sensu czynności postępowania w konwencjonalnych (przypisują np.: Jeśli chcesz przebiec określonych czynnościom określony sens maraton, musisz zacząć okolicznościach. kulturowy). regularnie ćwiczyć. np: Wędkarzom np: Trzykrotnemu uderzeniu zakazuje się łowienia młotkiem przypisują sens sandaczy w kwietniu udzielenia przybicia na licytacji. i w maju. § Wypowiedzi performatywne Poprzez wypowiedzi pełniące funkcję performatywną dokonuje się pewnej zmianie w świecie zewnętrznym: poprzez wypowiedzenie słów „Ja Ciebie chrzczę” dana osoba jest przyjmowana do organizacji religijnej; nie jest to jedynie opis czynności chrzczenia. Zdanie to powoduje stan rzeczy, o którym mówi, przez fakt jego wygłoszenia w określonych okolicznościach przez określoną osobę. Wypowiedzi performatywne służą wykonywania pewnych czynności konwencjonalnych. Reguły znaczeniowe (reguły sensu czynności konwencjo-nalnych) wiążą z wypowiedzeniem określonych słów – w połączeniu z innymi czynnościami uprawnionych osób – określony sens kulturowy, tj. sens czynności konwencjonalnej. Fot. Werner100359 „Nadaję Ci imię „Faul!” ORP Iskra!” § Funkcje wypowiedzi (ćwiczenia) 1. Jaką funkcję semiotyczną pełnią przede wszystkim poniższe wypowiedzi? a) słowo „pas” w grze w brydża, b) wypowiedzenie zdania: „Jan Kowalski zdał wczoraj egzamin z historii”, c) zawołanie „Gaz!” skierowane do górników w kopalni, d) tabliczka z napisem „Zakaz palenia”. a) f. performatywną, b) f. opisową, c) f. sugestywną, d) f. sugestywną e) Koniec egzaminu, proszę odłożyć długopisy. f) Jestem dumny z tego, że mieszkam w Poznaniu! g) Proponuję Panu mandat w wysokości 200 zł i trzy punkty karne. h) Jesteś już mężczyzną! (słowa matki do syna w 18. urodziny) e) f. sugestywna, f) f. ekspresyjna, g) f. performatywna, h) f. ekspresyjna (sugestywna?) Część przykładów za: O. Nawrot, Wprowadzenie do logiki dla prawników, s. 48 § Funkcje wypowiedzi (ćwiczenia) 2. Jaką funkcję semiotyczną pełnią przede wszystkim poniższe wypowiedzi? a) Te spodnie nie nadają się już do niczego! f. ekspresyjna b) Jeśli złożysz pieniądze w depozycie sądowym, to zwolnisz się z zobowiązania. f. opisowa c) Żebyś tylko dojechał bezpiecznie! f. espresyjna / f. sugestywna (optatyw) d) Sąd wydaje wyrok biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy. f. opisowa / f. sugestywna (norma prawna) e) Jeśli chcesz zrzucić kilka kilogramów, musisz zacząć ćwiczyć. f. sugestywna (dyrektywa celowościowa) § Trzy aspekty aktu mowy John Austin, twórca kategorii performatywów, wyróżnił trzy aspekty posiadane przez każdą wypowiedź (=akt mowy). Przykładowo, zdanie „Pies jest spuszczony z łańcucha” ma trzy aspekty: lokucyjny illokucyjny perlokucyjny polegający na zasadzający się na zasadzający się na wypowiadaniu słów, intencji nadawcy skutkach, jakie wywołało sporządzaniu napisów, komunikatu (np. groźbie, wyrażenie tego wykonywaniu gestów; prośbie czy żarcie); komunikatu na ten aspekt zwracamy na ten aspekt zwracamy na ten aspekt zwracamy uwagę, gdy relacjonując uwagę, gdy relacjonując to uwagę, gdy relacjonując to to zdanie powiemy zdanie powiemy „Adam zdanie powiemy „Adam „Adam powiedział, że ostrzegł mnie, że pies jest przestraszył mnie mówiąc, pies jest spuszczony z spuszczony z łańcucha” że pies jest spuszczony łańcucha” z łańcucha” → prace J. Austina, J. Searle’a Przykłady za: P. Łukomski, Logika praktyczna z elementami wiedzy o manipulacji, s. 45-47. § Implikatury konwersacyjne Implikaturą konwersacyjną nazywamy zdanie, które daje się wyprowadzić ze zdania wypowiedzianego w oparciu o założenie, że osoba wypowiadająca to zdanie przestrzega zasad racjonalnej komunikacji. Głównym twórcą teorii implikatur jest brytyjski filozofii Paul Grice. Weźmy zdanie: „W trakcie dzisiejszego meczu bramkarz gospodarzy nie pokłócił się z arbitrem” Każdy świadomy użytkownik języka uzna, że celem mówiącego jest też stwierdzenie, że: „Bramkarzowi gospodarzy często zdarza się kłócić z arbitrem” (choć nie wynika to logicznie z poprzedniego zdania). T. Dadd, 1905 Założenie to przyjmujemy, uznajemy bowiem, że rozmówca dba o zachowanie czterech zasad (=maksym konwersacyjnych): (1) mówi prawdę (maksyma jakości); (2) nie mówi ani za wiele, ani za mało (maksyma ilości), (3) mówi rzeczy istotne (maksyma istotności) oraz (4) mówi zrozumiale, zwięźle i w sposób uporządkowany (maksyma sposobu). → prace P. Grice’a