Definicja i klasyfikacja języków

Definicja języka

• Język to sposób porozumiewania się międzyludzkiego za pomocą języków naturalnych
• Języki naturalne rozwinęły się w procesie ewolucji społeczeństw
• Języki są zróżnicowane geograficznie i społecznie (np. języki narodowe, dialekty, gwary, żargony)

Klasyfikacja języków

Rodzaje języków

• Naturalne: języki etniczne (żywe, martwe, wegetujące, odcyfrowane, zrekonstruowane, odrodzone)
• Pomocnicze: języki międzyetniczne (np. pidżiny, interlingua)
• Tajne: języki żargonowe
• Sztuczne: języki formalne, informacyjno-wyszukiwawcze

Klasyfikacja genetyczna

• Grupuje języki ze względu na wspólny prajęzyk
• Kluczowe pojęcie: prajęzyk (pierwotny język)
• Kluczowe pojęcie: rodzina językowa (zespół języków wywodzących się z danego prajęzyka)

Klasyfikacja geograficzna

• Grupuje języki ze względu na wzajemne kontakty społeczności
• Przykład: Liga Bałkańska, Liga Wielkich Języków Europejskich

Tendencje w rozwoju języków świata

• Języki wielkie zyskują użytkowników
• Języki mniejsze są zagrożone wymarciem (np. 50% języków może zniknąć do końca XXI wieku)
• Na obszarach Australii i obu Ameryk może zniknąć aż 90% języków

Największe języki świata (2017)

• Chiński, hiszpański, angielski, arabski, hindi, bengalski, portugalski, rosyjski, japoński, pendżabski

Przykłady języków

• Wilamowicki (wegetujący język w Polsce)

Rodziny językowe

• Indoeuropejska (słowiańska, germańska, celtycka)
• Uraliska (fiński, węgierski)
• Altajskie, chińsko-tybetańskie, austroazjatyckie, austronezyjskie

Język naturalny jako obiekt badań językoznawstwa

• System znaków konwencjonalnych, fonicznych
• Służy do uniwersalnej komunikacji
• Dwuklasowość: umożliwia tworzenie nowych konstrukcji dzięki gramatyce
• Uniwersalność: może komunikować o wszystkim

Teoria znaku językowego

• Znak (R. Grzegorczykowa): Zjawisko fizyczne, które coś oznacza i komunikuje
• Znak (T. Milewski): Element ważny ze względu na relację do innego elementu rzeczywistości

Cechy znaku językowego

• Arbitralność: Relacja między formą a znaczeniem jest umowna
• Linearność: Układają się w linii w ciągu mowy
• Zmienność: Ewoluują w czasie
• Semantyczność: Przekazują znaczenie
• Dwustopniowość: Podział na fonemy i wyrazy
• Autonomiczność: Funkcjonują w ramach systemu

Cechy języka naturalnego

• Konwencjonalność znaków
• Foniczność: Znak językowy oparty na dźwięku
• Dwuklasowość: Podział na słownictwo i gramatykę
• Uniwersalność: Możliwość wyrażania wszystkiego
• Polisemiczność: Kreatywność w tworzeniu nowych znaczeń

Język i mówienie

• Langue (system, kod, kompetencja)
• Abstrakcyjność, społeczność, potencjalność, ograniczoność, psychiczność.
• Parole (mówienie, tekst, akt mowy)
• Konkretność, jednostkowość, aktualność, nieograniczoność, zdarzenie fizyczne

Kompetencja językowa (Noam Chomsky)

• Zasób reguł i norm umożliwiających działanie językowe

Język ogólny i jego odmiany

• Język ogólnonarodowy (używany w szkole, administracji, mediach)
• Odmiana mówiona (dialogowa, ulotna, spontaniczna, powiązana z kontekstem)
• Odmiana pisana (monologowa, trwała, staranna, uporządkowana)

Style funkcjonalne języka ogólnego

• Informacyjny
• Publicystyczny
• Techniczno-naukowy
• Normatywno-dydaktyczny
• Artystyczny

Odmiany terytorialne (dialekty)

• Teoria falowa (Johann Schmidt): zmiany językowe rozchodzą się falowo
• Dialektologia bada genezę i systematykę dialektów
• Izoglosy: granice cech językowych (izofony, izomorfy, izoleksy)

Funkcje języka (wg Karla Bühlera)

• Wyrażania (symptomu)
• Apelatywna (sygnału)
• Przedstawiania (symbolu)

Schemat komunikacji (wg Romana Jakobsona)

• Nadawca → Komunikat → Odbiorca (kod, kontakt, kontekst)

Funkcje języka (wg Romana Jakobsona)

• Poznawcza
• Emotywna
• Poetycka
• Konatywna
• Fatyczna
• Metajęzykowa

Klasyfikacja znaków (wg Peirce'a)

• Indeksy (związek przyczynowo-skutkowy)
• Ikony (podobieństwo do oznaczanego)
• Symbole (relacja konwencjonalna, arbitralna)

Podział znaków (wg T. Milewskiego)

• Symptomy i sygnały
  • Symptomy naturalne
  • Sygnały - konwencjonalne
• Jednoklasowe i dwuklasowe

Podział znaków (wg R. Grzegorczykowej)

• Naturalne (symptomy)
  • Równoczesne
  • Nierównoczesne
• Konwencjonalne (sygnały)
  • Motywowane (ikoniczne)
  • Niemotywowane (arbitralne)

Fonemy

• Najmniejsze jednostki językowe, które odgrywają funkcję rozróżniającą (np. /m/ w "mat")

Podsystem leksykalno-semantyczny

• Leksykologia: opis i klasyfikacja słownictwa
• Słownictwo (płaszczyzna mówienia)
• Leksyka (płaszczyzna systemu językowego)

Semantyka

• Semazjologia: badanie znaczeń leksykalnych wyrazów
• Onomazjologia: analiza wyrazów jako nazw
• Nominacja: proces nadawania nazw
• Leksem: abstrakcyjna jednostka języka, obejmująca wszystkie formy gramatyczne o tym samym znaczeniu; Wyraz: jednostka tekstu (konkretna forma leksemu)
• Aktualne: użycie wyrazu w konkretnym kontekście
• Leksem: suma możliwych znaczeń (dosłownych i przenośnych)
• Etymologiczne: pierwotne znaczenie wynikające z budowy morfologicznej
• Realne: współczesne znaczenie, niezależne od etymologii
• Gramatyczne: funkcja formy gramatycznej wyrażonej przez morfemy, końcówki lub szyk
• Słowotwórcze: wynikające z budowy wyrazu
• Przenośne: wtórne, niedosłowne znaczenie

Rozwój semantyczny wyrazu

• Polisemia: wieloznaczność wyrazów
• Metafora: przeniesienie znaczenia na podstawie podobieństwa
• Metonimia: przeniesienie znaczenia na podstawie styczności
• Synekdocha: zastąpienie części całością lub odwrotnie

Relacje semantyczne

• Homonimia: identyczna forma językowa z różnymi znaczeniami (np. „klucz” jako przedmiot i jako rozwiązanie)
• Synonimia: wyrazy o podobnym lub identycznym znaczeniu
• Antonimia: przeciwstawność znaczeń
• Komplementarność: wzajemne dopełnianie się (np. „żywy” i „martwy”)
• Konwersja: relacje wzajemne (np. „kupić-sprzedać”)
• Hiponimia: relacja nadrzędności i podrzędności (np. „pies” wobec „jamnik”)
• Meronimia: relacja części do całości (np. „koło” wobec „samochód”)

Pole semantyczne

• Pole semantyczne: zbiór wyrazów należących do tej samej kategorii znaczeniowej

Składnia (struktury zdań)

• Zdanie: podstawowa jednostka składniowa zlożona z wyrazów połączonych według reguł gramatycznych; Może być analizowane w aspekcie konstruktywnym (jako struktura) i komunikacyjnym (jako wyrażenie dynamiczne)

Rodzaje składni:

• Syntagmatyczna: opisuje łączliwość wyrazów (walencja, zgoda, rząd, przynależność)
• Składnia wypowiedzenia: bada typy zdań, ich strukturę i transformacje

Kategorie gramatyczne

• Obejmują: czas, tryb, osoba, liczba, rodzaj, przypadek, aspekt, stronę

Słowotwórstwo

• Motywacja słowotwórcza: relacja między wyrazem podstawowym a pochodnym
• Formant: część tworząca nowy wyraz
• Funkcje formantu:
  • Transpozycyjna (zmiana części mowy)
  • Modyfikacyjna (zmiana znaczenia)
  • Mutacyjna (zmiana całkowita)