Πρόγραμμα ΠΡΟ.ΘΕ.ΣΥ. PDF

www.pbiseurope.org Σύστημα Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς Εγχειρίδιο Εκπαιδευτικού  www.pbiseurope.org Περιεχόμενα Ενιαίο Σχέδιο Βελτίωσης της Σχολικής Μονάδα...

www.pbiseurope.org Σύστημα Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς Εγχειρίδιο Εκπαιδευτικού  www.pbiseurope.org Περιεχόμενα Ενιαίο Σχέδιο Βελτίωσης της Σχολικής Μονάδας......................................................................................... 3 Το σύστημα Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς........................................................................................ 4 Η συμμετοχή των σχολείων στο έργο SWPBS.............................................................................................. 7 Στοιχεία πρωτογενούς πρόληψης.............................................................................................................. 10 1. Κοινό όραμα, φιλοσοφία, αξίες...................................................................................................... 11 2. Ηγεσία / Ομάδα-Πυρήνας.............................................................................................................. 13 3. Αναμενόμενες συμπεριφορές........................................................................................................ 14 4. Διδασκαλία κοινωνικών δεξιοτήτων και ρουτινών........................................................................ 18 5. Αναγνώριση και ενθάρρυνση αναμενόμενης συμπεριφοράς....................................................... 25 6. Κοινή αντιμετώπιση συμπεριφορών.............................................................................................. 31 7. Συνεχής έλεγχος και αξιολόγηση.................................................................................................... 37 8. Ενδυνάμωση / στήριξη προσωπικού.............................................................................................. 38 Προσαρμογές παρέμβασης για το Ελληνικό συγκείμενο........................................................................... 40 Πηγές........................................................................................................................................................... 43  www.pbiseurope.org Ενιαίο Σχέδιο Βελτίωσης της Σχολικής Μονάδας Σύμφωνα με οδηγίες του Υπουργείου Παιδείας, Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας (ΥΠΠΑΝ), όλα τα σχολεία θα πρέπει να εκπονήσουν ένα Ενιαίο Σχέδιο Βελτίωσης της Σχολικής Μονάδας σε θέμα δικής τους επιλογής, με βάση τις ανάγκες της κάθε σχολικής μονάδας (βλ. εγκύκλιο Αρ. Φακ. 7.1.05.30, ημερ.28/08/2017). Επιπρόσθετα, όπως αναφέρεται στη σχετική εγκύκλιο, στο πλαίσιο του Ενιαίου Σχεδίου Βελτίωσης που θα αναπτυχθεί, ανεξάρτητα από το θέμα που θα επιλεγεί, θα πρέπει να προβλεφθεί η στήριξη και η ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών. Tο παρόν εγχειρίδιο λειτουργεί σαν ένα επιπλέον εργαλείο για την ενίσχυση των εκπαιδευτικών, στο πλαίσιο της Επαγγελματικής Μάθησης, καθώς, επίσης παρέχει σημαντικές πληροφορίες που χρειάζεται η σχολική μονάδα για την εφαρμογή της πρωτογενούς πρόληψης, μέσα από το σύστημα Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς, το οποίο αναλύεται στη συνέχεια. Για τις ακαδημαϊκές χρονιές 2019 - 2020 και 2020 - 2021, ως πρωτοβουλία στο πλαίσιο του Ενιαίου Σχέδιου Βελτίωσης, σημαντικός αριθμός σχολείων επέλεξαν να εφαρμόσουν το σύστημα Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς. Συγκεκριμένα 33 δημοτικά σχολεία από τις επαρχίες Λευκωσίας, Λάρνακας και Αμμοχώστου, έχουν επιλέξει να συμμετάσχουν στην εφαρμογή του συστήματος. Η εφαρμογή του συστήματος πραγματοποιείται μέσω του ερευνητικού Ευρωπαϊκού έργου SWPBS (Schoolwide Positive Behaviour Support), το οποίο χρηματοδοτείται από το ταμείο ERASMUS + (Βασική Δράση 3 – Πειραματισμοί Ευρωπαϊκής Πολιτικής) και συντονίζει o οργανισμός CARDET (Centre for the Advancement of Research & Development in Educational Technology) σε συνεργασία με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου. Το έργο λαμβάνει χώρα στις σχολικές μονάδες τεσσάρων Ευρωπαϊκών χωρών (Κύπρο, Ελλάδα, Ρουμανία και Φινλανδία).  www.pbiseurope.org Το σύστημα Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς Το Σχολικό Σύστημα Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς παρέχει το λειτουργικό και οργανωτικό πλαίσιο σε μια σχολική μονάδα, για τη στήριξη των μαθησιακών και κοινωνικο-συναισθηματικών αναγκών όλων των παιδιών, ακολουθώντας τη λογική της επίλυσης προβλήματος. Επιπρόσθετα, το σύστημα Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς δίνει μεγάλη έμφαση στη διδασκαλία και διατήρηση των κοινωνικών συμπεριφορών, οι οποίες διέπουν το κοινό σχέδιο δράσης του σχολείου για τις κοινές σχολικές αξίες και την κοινή διαχείριση προβλημάτων συμπεριφοράς. Αυτή η προσπάθεια επιτυγχάνεται μέσα από πολυεπίπεδη προσέγγιση, με στόχο την πρόληψη ανεπιθύμητων συμπεριφορών και τη βελτίωση του σχολικού κλίματος. Το πρώτο επίπεδο πρόληψης αποτελεί την πρωτογενή πρόληψη και αφορά όλους/ες τους/τις μαθητές/τριες, εκπαιδευτικούς, βοηθητικό προσωπικό, διοίκηση, επισκέπτες - μέλη της κοινότητας και γονείς. Το δεύτερο επίπεδο (δευτερογενής πρόληψη) εστιάζει σε μαθητές/τριες με δυσκολίες στον γνωστικό και κοινωνικο-συναισθηματικό τομέα. Τέλος, το τρίτο επίπεδο (τριτογενής πρόληψη) αφορά στους/ις μαθητές/τριες με χρόνια και έντονα συμπεριφορικά, συναισθηματικά και μαθησιακά προβλήματα. Χρειάζεται να τονιστεί ότι η επιτυχής εφαρμογή του συστήματος αποτελεί εξελικτική διαδικασία, διάρκειας τουλάχιστον 3-5 ετών, για την εφαρμογή όλων των επιπέδων πρόληψης. Στο πλαίσιο εφαρμογής του έργου SWPBS, τα σχολεία θα εμπλακούν στην εφαρμογή της πρωτογενούς πρόληψης, είτε τη σχολική χρονιά 2019-2020 είτε το 2020-2021.  www.pbiseurope.org Σχήμα 1: Τρία επίπεδα πρόληψης στο σύστημα Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς (OSEP Technical Assistance Center on Positive Behavioral Interventions and Supports, 2010) Πρωτογενής Πρόληψη ΣΤΟΧΟΣ: Έμφαση στην πρόληψη προβλημάτων συμπεριφοράς σε όλους/ες τους/τις μαθητές/τριες. ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ: Θετικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ προσωπικού και παιδιών, καθώς επίσης και μεταξύ του προσωπικού. Διδασκαλία κοινών σχολικών αξιών και κοινωνικών δεξιοτήτων σε όλους τους σχολικούς χώρους. Αναγνώριση κοινωνικών δεξιοτήτων σε συχνή βάση. Διόρθωση συμπεριφοράς με ιεραρχημένο τρόπο. ΔΟΜΕΣ/ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ: Ενεργός συμμετοχή της διευθυντικής ομάδας, σύσταση και λειτουργία ομάδας- πυρήνα, ενεργός συμμετοχή προσωπικού (βοηθητικού και διδακτικού). ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ: Έλεγχος ποιότητας διαδικασιών, καταγραφή και ανάλυση προβλημάτων συμπεριφοράς. Δευτερογενής Πρόληψη ΣΤΟΧΟΣ: Μείωση της συχνότητας προβλημάτων συμπεριφοράς σε ομάδες παιδιών. ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ: Επιπρόσθετη στήριξη μέσω στοχευμένων και σε συχνή βάση παρεμβάσεων σε μικρές ομάδες παιδιών με κοινωνικές και μαθησιακές αδυναμίες.  www.pbiseurope.org ΔΟΜΕΣ/ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ: Σύσταση και λειτουργία ομάδας με γνώσεις και εμπειρία στην τροποποίηση της συμπεριφοράς και τη στήριξη μαθησιακών αδυναμιών. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ: Έλεγχος ποιότητας διαδικασιών, καταγραφή και ανάλυση προβλημάτων συμπεριφοράς. Τριτογενής Πρόληψη ΣΤΟΧΟΣ: Μείωση της έντασης και συχνότητας χρόνιων προβλημάτων συμπεριφοράς σε ατομικές περιπτώσεις μαθητών/τριών. ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ: Εξατομικευμένη στήριξη σε μαθητές/τριες που παρουσιάζουν έντονα προκλητικές συμπεριφορές και μαθησιακές δυσκολίες. ΔΟΜΕΣ/ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ: Σύσταση και λειτουργία πολυθεματικής ομάδας. ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ: Έλεγχος ποιότητας διαδικασιών, καταγραφή και ανάλυση προβλημάτων συμπεριφοράς. Το σύστημα Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς (στη βιβλιογραφία αναφέρεται ως PBIS – Positive Behaviour Interventions and Support) στηρίζεται σε ερευνητικά αποτελέσματα τουλάχιστον δύο δεκαετιών και εφαρμόστηκε με επιτυχία σε αποκεντρωτικά, καθώς και συγκεντρωτικά εκπαιδευτικά συστήματα (π.χ. Η.Π.Α., Νορβηγία, Ολλανδία, Καναδάς, Αυστραλία κ.λπ.). Τα ερευνητικά αποτελέσματα δείχνουν ότι η ποιοτική εφαρμογή του συστήματος σχετίζεται άμεσα με τη μείωση προβλημάτων συμπεριφοράς και με θετικές αλλαγές στη σχολική μονάδα, όπως καταδεικνύεται στον πιο κάτω πίνακα.  www.pbiseurope.org Υπάρχουσα κατάσταση στη σχολική μονάδα Αλλαγές που θα επιφέρει η πρωτογενής πρόληψη του συστήματος Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς 1. Κάθε εκπαιδευτικός εφαρμόζει τους 1. Όλο το διδακτικό προσωπικό ορίζει, διδάσκει δικούς του/της κανόνες και ρουτίνες στη και διαχειρίζεται τη συμπεριφορά με τον ίδιο διαχείριση της συμπεριφοράς. τρόπο για όλους τους χώρους. 2. Κάθε εκπαιδευτικός εφαρμόζει ένα δικό 2. Δομείται και εφαρμόζεται ένα κοινό σύστημα του/της σύστημα επιβράβευσης. αναγνώρισης και επιβράβευσης 3. Επιμορφώσεις προσωπικού σε σχολική συμπεριφοράς. βάση. 3. Λαμβάνονται αποφάσεις με βάση το μοντέλο επίλυσης προβλήματος (αξιολόγηση με βάση δεδομένα). 4. Επιδιώκεται η ενδυνάμωση και καθοδήγηση προσωπικού μέσω επαγγελματικής μάθησης.  Αναπτύσσεται συλλογικότητα και συνεργασία ανάμεσα σε όλο το διδακτικό και βοηθητικό προσωπικό.  Δημιουργείται κοινή θετική γλώσσα για το πλαίσιο της πειθαρχίας στη σχολική μονάδα.  Οι μαθητές/τριες γνωρίζουν τι αναμένεται από αυτά σε όλο το πλαίσιο της σχολικής μονάδας. Η συμμετοχή των σχολείων στο έργο SWPBS Η εφαρμογή της πρωτογενούς πρόληψης θα αποτελέσει το περιεχόμενο του Ενιαίου Σχεδίου Βελτίωσης των σχολείων. Ως πρώτο βήμα, θα πρέπει να διερευνηθούν οι σχολικές ανάγκες και μέσω των δεδομένων αυτών θα καθοριστούν ο γενικός σκοπός και στόχοι του Ενιαίου Σχεδίου Βελτίωσης της σχολικής μονάδας. Μια ομάδα ατόμων θα χρειαστεί να αναπτύξει ηγετικό ρόλο σε αυτή τη συλλογική εφαρμογή. Αυτή η ομάδα θα περιλαμβάνει τη Διεύθυνση του σχολείου, μια ομάδα-πυρήνα του προσωπικού,  www.pbiseurope.org τον/την επιθεωρητή/τρια καθώς και τον κριτικό/ή φίλο/η (ή αλλιώς εξωτερικό/ή εκπαιδευτή/τρια). Μέσω του ηγετικού ρόλου της ομάδας-πυρήνα και της Διεύθυνσης, το προσωπικό καλείται να: 1. Αναπτύξει κοινό όραμα για το σχολείο και κοινή φιλοσοφία για την πειθαρχία, 2. Ορίσει τις αξίες του οράματος καθώς και τις αναμενόμενες κοινωνικές συμπεριφορές που αντιπροσωπεύουν αυτές οι αξίες (π.χ., σεβασμός σημαίνει ακούω τον/την ομιλητή/τρια), 3. Διδάξει τις συγκεκριμένες κοινωνικές συμπεριφορές (π.χ., ενεργός ακροατής, ακολουθώ οδηγίες, μιλώ με ευγένεια), μέσω της ετοιμασίας σχεδίων μαθημάτων και συνοδευτικού εποπτικού υλικού, 4. Αναγνωρίζει συστηματικά την εμφάνιση των συμπεριφορών με λεκτικό και μη λεκτικό τρόπο. Για τον σκοπό αυτό, θα χρειαστεί να δημιουργηθεί κοινό σύστημα επιβράβευσης των αναμενόμενων συμπεριφορών, 5. Διορθώνει με διακριτικό και διδακτικό τρόπο τα προβλήματα συμπεριφοράς. Η παρακολούθηση της ποιότητας εφαρμογής των πιο πάνω στοιχείων γίνεται από την ομάδα-πυρήνα του σχολείου, σε συνεργασία με τον/την κριτικό/ή φίλο/η. Τέλος, το προσωπικό λαμβάνει συστηματική επιμόρφωση και η ομάδα-πυρήνας εκπαιδεύεται στην πρωτογενή πρόληψη, μέσω ξεχωριστών συναντήσεων. Για τη συμμετοχή στο έργο SWPBS λαμβάνεται γραπτώς η συγκατάθεση των σχολείων από τη Διεύθυνση και το προσωπικό, στην αρχή της ακαδημαϊκής χρονιάς. Τα αναμενόμενα οφέλη των σχολείων από τη συμμετοχή και την ποιοτική εφαρμογή του συστήματος Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς, για τουλάχιστον 1-2 χρόνια είναι: 1. Η δημιουργία ενός δομημένου και συλλογικού πλαισίου διαχείρισης της μαθητικής συμπεριφοράς στηριγμένο σε επιστημονική βάση, 2. Η συνεχής στήριξη και καθοδήγηση από την Ομάδα Υποστήριξης Έργου SWPBS, 3. Η πρόσβαση σε εκπαιδευτικό υλικό για διδασκαλία κοινωνικών συμπεριφορών (σχέδια μαθήματος, παρουσιάσεις, εποπτικά, κ.λπ.), 4. Η ανάπτυξη του εγχειριδίου του εκπαιδευτικού για διαχείριση προβλημάτων συμπεριφοράς, η οποία συμβάλλει στη μεγιστοποίηση του διδακτικού χρόνου, 5. Η ανάπτυξη του εγχειριδίου του εκπαιδευτικού για την εφαρμογή του συστήματος,  www.pbiseurope.org 6. Η ετοιμασία και αποστολή εντύπων προς δημοσίευση στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ) για προβολή της εφαρμογής του συστήματος στις σχολικές μονάδες, 7. Η παροχή πιστοποιητικών συμμετοχής στο έργο SWPBS. Τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα που αναμένονται να παρατηρηθούν, μετά από εφαρμογή τουλάχιστον 2-3 ετών είναι τα πιο κάτω: 1. Η δημιουργία ενός οργανωμένου και λειτουργικού πλαισίου διαχείρισης της σχολικής πειθαρχίας, το οποίο έχει αναπτυχθεί και τροποποιηθεί με βάση τις ιδιαίτερες ανάγκες της σχολικής μονάδας. Το κάθε σχολείο θα έχει ήδη αναπτύξει κοινό όραμα, κοινές σχολικές αξίες, διδακτικό υλικό και κοινή ιεραρχημένη πορεία αντιμετώπισης των προβλημάτων συμπεριφοράς. 2. Η βελτίωση των μαθησιακών αποτελεσμάτων. 3. Οι καλύτερες σχέσεις μεταξύ των εκπαιδευτικών. 4. Οι καλύτερες σχέσεις μεταξύ των παιδιών. 5. Η ανάπτυξη θετικών σχέσεων μεταξύ εκπαιδευτικών και παιδιών. 6. Η ενδυνάμωση των γονέων/κηδεμόνων και η κινητοποίησή τους για ενεργή συνεισφορά ή συμμετοχή. 7. Η επίδειξη των αναμενόμενων κοινωνικών συμπεριφορών από τους/τις μαθητές/τριες σε ένα θετικό και ευχάριστο περιβάλλον, μέσα στο οποίο γονείς και εκπαιδευτικό προσωπικό θα νιώθουν ασφαλείς και χαρούμενοι.  www.pbiseurope.org Στοιχεία πρωτογενούς πρόληψης Η πρωτογενής πρόληψη αποτελείται από 8 πυρηνικά στοιχεία στα οποία επικεντρώνονται τα σχολεία, κατά τη διάρκεια της εφαρμογής του συστήματος Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς (βλ. σχήμα 2). Η ποιότητα στην εφαρμογή τους κρίνεται καθοριστική για την παραγωγή των επιθυμητών αποτελεσμάτων στην κάθε σχολική μονάδα. 1. Κοινό όραμα, φιλοσοφία, αξίες 8. Ενδυνάμωση / 2. Ηγεσία / Ομάδα- στήριξη προσωπικού Πυρήνας 7. Συνεχής έλεγχος και 3. Αναμενόμενες αξιολόγηση συμπεριφορές 4. Διδασκαλία 6. Κοινή αντιμετώπιση κοινωνικών δεξιοτήτων συμπεριφορών και ρουτίνων 5. Αναγνώριση και ενθάρρυνση συμπεριφορών Σχήμα 2: Τα 8 πυρηνικά στοιχεία της πρωτογενούς πρόληψης του συστήματος Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς (Sugai & Horner, 2008; MO-SWPBS, 2018) Ηγετικό ρόλο σε αυτή τη συλλογική εφαρμογή έχει μια ομάδα ατόμων που αναπτύχθηκε και περιλαμβάνει τη Διεύθυνση του σχολείου, την ομάδα-πυρήνα του προσωπικού, τον/την επιθεωρητή/τρια, καθώς και τον εξωτερικό/ή εκπαιδευτή/τρια (ή αλλιώς κριτικό/ή φίλο/η). Ο εξωτερικός/ή εκπαιδευτής/τρια στηρίζει συνεχώς την ομάδα-πυρήνα του σχολείου, για την αποτελεσματική εφαρμογή της προσέγγισης.  www.pbiseurope.org 1. Κοινό όραμα, φιλοσοφία, αξίες Είναι καίριας σημασίας να υπάρχει ένα κοινό όραμα και φιλοσοφία σε επίπεδο σχολείου, ώστε να αναπτυχθεί μια κοινή γλώσσα, μεταξύ όλων των μελών του σχολείου (εκπαιδευτικοί, βοηθητικό προσωπικό, διοίκηση μαθητές, γονείς/κηδεμόνες, επισκέπτες), έτσι ώστε οι ενέργειες να καθορίζονται από τις ίδιες κατευθυντήριες γραμμές. Μαζί με το όραμα και τη νέα φιλοσοφία που ακολουθεί η κάθε σχολική μονάδα για την πειθαρχία, επιλέγει και τρεις (3) αξίες, τις οποίες θα προωθεί παράλληλα. Αυτά τα στοιχεία θα θέσουν τα θεμέλια για τις αναμενόμενες συμπεριφορές από όλους τους/τις μαθητές/τριες, αλλά και τις νέες πρακτικές που θα υιοθετήσει το διδακτικό προσωπικό της κάθε σχολικής μονάδας. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, λαμβάνεται πάντα υπόψη ο διπλός ρόλος του σχολείου που σχετίζεται με την μαθησιακή και κοινωνικο-συναισθηματική ανάπτυξη των μαθητών/τριών. Επίσης, τονίζεται ότι όλα τα μέλη του σχολείου λαμβάνουν ενεργό ρόλο στον καθορισμό αυτών, συμβάλλοντας ενεργά στην αλλαγή. Τέλος, αυτές οι δηλώσεις διατυπώνονται γραπτώς, κοινοποιούνται σε ευδιάκριτη θέση στο σχολείο και αποστέλλονται στους γονείς/κηδεμόνες και τα μέλη της ευρύτερης κοινότητας, προκειμένου να εξασφαλιστεί η ευθυγράμμιση των προσπαθειών και να προωθηθεί ο νέος σκοπός. Παράδειγμα οράματος: Όραμα της σχολικής μας μονάδας είναι να συλλειτουργούμε με αρμονία και ειλικρίνεια σε ένα υγιές περιβάλλον μάθησης, όπου όλοι αναγνωρίζονται ως προσωπικότητες και τυγχάνουν του απαραίτητου σεβασμού. Όλοι και όλες νιώθουν ασφάλεια και αγάπη και λειτουργώντας με υπευθυνότητα εισπράττουν τη χαρά της δημιουργίας και της επιτυχίας.  www.pbiseurope.org Το όραμά μας: Παράδειγμα φιλοσοφίας για την πειθαρχία: Στο σχολείο μας διδάσκουμε και επιβραβεύουμε θετικές συμπεριφορές. Όταν παρατηρούμε λάθη στις κοινωνικές συμπεριφορές τις διορθώνουμε, χωρίς φωνές και θυμό, αλλά με παιδαγωγικό τρόπο και περαιτέρω εξάσκηση. Επιτυχημένες αλλαγές στη συμπεριφορά απαιτούν ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ προσπάθεια. Πιστεύουμε πως:  Πολλοί/ές μαθητές/τριες του ΣΗΜΕΡΑ δεν έχουν εκπαιδευτεί αποτελεσματικά στην επίδειξη των επιθυμητών κοινωνικών συμπεριφορών.  Η υπεύθυνη συμπεριφορά μαθαίνεται και άρα, μπορεί να διδαχθεί.  Η διδασκαλία συμπεριφοράς ακολουθεί τις ίδιες στρατηγικές με τη διδασκαλία γνώσεων.  Τα λάθη στη συμπεριφορά αποτελούν ευκαιρία για επαναφορά της διδασκαλίας και περαιτέρω εξάσκηση.  Η αποτελεσματική πειθαρχία χρειάζεται συνεργασία από όλο το προσωπικό. Η φιλοσοφία μας για την πειθαρχία: Παράδειγμα 3 αξιών: o ΑΣΦΑΛΕΙΑ o ΣΕΒΑΣΜΟΣ o ΥΠΕΥΘΥΝΟΤΗΤΑ Οι 3 αξίες που θα προωθήσουμε ως σχολείο:  www.pbiseurope.org 2. Ηγεσία / Ομάδα-Πυρήνας Καθοριστικό ρόλο για την ποιοτική εφαρμογή του συστήματος έχει η ηγετική ομάδα που ορίζεται από την κάθε σχολική μονάδα. Η ομάδα-πυρήνας αποτελείται από 4-5 μέλη του Διευθυντικού και διδακτικού προσωπικού, που έχουν την συνολική ευθύνη για τον συντονισμό της εφαρμογής κάθε στοιχείου της πρωτογενούς πρόληψης. Συγκεκριμένα, η ομάδα-πυρήνας θα πρέπει να αποτελείται από ένα μέλος της διευθυντικής ομάδας του σχολείου, ένα/μία γενικό/ή εκπαιδευτικό τάξεων Α’ – Γ’, ένα/μία γενικό/ή εκπαιδευτικό τάξεων Δ’ – Στ’, ένα/μία εκπαιδευτικό ειδικής εκπαίδευσης ή λογοθεραπείας, ένα/μία εκπαιδευτικό που δεν έχει τμήμα και ένα/μία αντιπρόσωπο συνδέσμου γονέων. Μέρος των καθηκόντων της ομάδας-πυρήνα είναι η διαμόρφωση και διαχείριση πλάνου εφαρμογής, η ανάπτυξη και διατήρηση θετικού κλίματος στο σχολείο, η καθοδήγηση και υποστήριξη του προσωπικού, αλλά και η συνεχής ενημέρωση και επιμόρφωσή τους. Τα μέλη της ομάδας τυγχάνουν τακτικής υποστήριξης και επιμόρφωσης από τον εξωτερικό/ή εκπαιδευτή/τρια και από τους συντονιστές του έργου, δηλαδή το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου και τον οργανισμό CARDET. Η ομάδα-πυρήνας είναι υπεύθυνη για τη διάχυση της γνώσης στο υπόλοιπο προσωπικό, κατά τη διάρκεια συναντήσεων, συνεδριών ή με άλλους τρόπους. Η ομάδα-πυρήνας του σχολείου μας έχει διαμορφωθεί όπως φαίνεται πιο κάτω. Ομάδα-πυρήνας Ρόλος Όνοματεπώνυμο Τηλέφωνο Ηλεκτρονικό ταχυδρομείο 1. Συντονιστής 2. Εκπαιδευτής 3. Πρακτικογράφος 4. Χρονομέτρης 5. Μέλος επικοινωνίας  www.pbiseurope.org 3. Αναμενόμενες συμπεριφορές Με βάση τις αξίες που αποφασίζει να προωθήσει η κάθε σχολική μονάδα, επιλέγονται οι συμπεριφορές που οι μαθητές/τριες θα διδαχθούν και θα αναμένεται να επιδείξουν. Για κάθε χώρο του σχολείου (π.χ., τάξη, σκάλες, κυλικείο, αυλή κ.λπ..) ορίζονται 1-2 κοινωνικές δεξιότητες που να συνάδουν με κάθε αξία. Η κοινωνική δεξιότητα σχετίζεται με τη συμπεριφορά κατά τις αλληλεπιδράσεις του/τις μαθητή/τριας με το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Για αυτό τον σκοπό, δημιουργήθηκε ένας πίνακας αξιών (βλ. πίνακα 1), ο οποίος παρουσιάζει συνοπτικά όλες τις αναμενόμενες συμπεριφορές, ώστε το σχολείο να τον έχει σαν σημείο αναφοράς. Ο πίνακας αξιών της κάθε σχολικής μονάδας βρίσκεται σε ευδιάκριτη θέση σε αρκετούς χώρους του σχολείου και κοινοποιείται σε όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας. Στο πλαίσιο του έργου SWPBS, τονίζεται ότι κατά τη διάρκεια της πρώτης σχολικής χρονιάς, η διδασκαλία περιορίζεται στις αναμενόμενες συμπεριφορές για τον χώρο της τάξης. Κατά τη δεύτερη σχολική χρονιά, η διδασκαλία αναμενόμενων συμπεριφορών μπορεί να επεκταθεί και σε άλλους χώρους του σχολείου, όπως φαίνεται στο παράδειγμα πιο κάτω (βλέπε Πίνακα 1).  www.pbiseurope.org Πίνακας 1: Παράδειγμα πίνακα αξιών Σχολικοί χώροι Τάξη Αυλή Διάδρομοι-Σκάλες Κυλικείο Τουαλέτες Αξίες  Ακούω τον  Ακολουθώ τις  Χρησιμοποιώ  Χρησιμοποιώ  Κτυπώ 3 φορές ΣΕΒΑΣΜΟΣ ομιλητή. οδηγίες του ευγενικές λέξεις. ευγενικές την πόρτα και  Ζητώ τον λόγο για παιδονόμου.  Κρατώ το λέξεις. περιμένω. να μιλήσω.  Χρησιμοποιώ επίπεδο της  Στέκομαι στη  Χρησιμοποιώ  Κρατώ το επίπεδο ευγενικές λέξεις. φωνής μου από 0 σειρά και ευγενικές λέξεις. της φωνής μου ως 1. περιμένω να  Κρατώ το επίπεδο από το 0 ως 2. εξυπηρετηθώ. της φωνής μου από 0 ως 1.  Μπαίνω στην  Ρίχνω τα σκουπίδια  Προχωρώ  Ψωνίζω  Όταν τελειώσω, ΥΠΕΥΘΥΝΟΤΗΤΑ τάξη μόλις στον κάλαθο. σύντομα στον αποφασιστικά τραβάω το χτυπήσει το  Επιστρέφω τα προορισμό μου. και γρήγορα. καζανάκι. κουδούνι. παιχνίδια στη θέση  Διατηρώ τη θέση  Περιμένω  Πετώ τα χαρτιά  Εκτελώ τις τους. μου στη γραμμή υπομονετικά στον κάλαθο. εργασίες μου με της τάξης. στη γραμμή.  Αναφέρω σε επιμέλεια. ενήλικα οποιαδήποτε ζημιά ή έλλειψη ή ανεπιθύμητη χρήση.  Ζητώ άδεια όταν  Παίζω στους  Ακολουθώ την  Μένω ένα βήμα  Κλείνω καλά τις ΑΣΦΑΛΕΙΑ θέλω να σηκωθώ επιτρεπόμενους αριστερή πίσω από τον βρύσες. από τη θέση μου. χώρους. πλευρά. μπροστινό μου  Πατώ δύο φορές  Χρησιμοποιώ  Περπατώ και του αφήνω το σαπούνι και υλικά και αθόρυβα και άνεση χώρου. κόβω ένα μικρό εργαλεία με προσεκτικά. κομμάτι χαρτί. προσοχή.  Κοιτάζω μπροστά μου.  www.pbiseurope.org Ο πίνακας αξιών του σχολείου μας φαίνεται πιο κάτω: Είμαι ενεργός/η ακροατής/τρια 1. Κοιτώ τον/την ομιλητή/τρια στα μάτια. 2. Έχω το σώμα μου στραμμένο προς τον/την ομιλητή/τρια. ΣΕΒΑΣΜΟΣ 3. Ακούω προσεκτικά και θυμάμαι τα σημαντικά. 4. Κουνώ το κεφάλι μου καταφατικά όταν συμφωνώ. 5. Παίρνω τον λόγο για να θέσω τις απορίες μου. 6. Περιμένω να τελειώσει ο/η ομιλητής/τρια για να μιλήσω. Ακολουθώ οδηγίες 1. Σταματώ αμέσως ό,τι κάνω. 2. Βλέπω τον/την εκπαιδευτικό. ΥΠΕΥΘΥΝΟΤΗΤΑ 3. Κουνώ το κεφάλι μου καταφατικά. 4. Σηκώνω το χέρι μου όταν θέλω να ρωτήσω κάτι. 5. Εκτελώ αμέσως την οδηγία. Βρίσκομαι στη θέση μου 1. Έχω την καρέκλα μου με τα 4 πόδια σταθερή στο πάτωμα. 2. Κάθομαι στην καρέκλα με ίσια την πλάτη μου, κοντά ΑΣΦΑΛΕΙΑ στο θρανίο. 3. Έχω τα πόδια στο πάτωμα και τα χέρια στον εαυτό μου. 4. Αγγίζω μόνο τα δικά μου αντικείμενα. Πίνακας 2: Παράδειγμα συνοπτικού πίνακα αξιών (Πηγή: Δημοτικό Παλιομετόχου Β’ 2019 – 2020) Εκτός από συνολικά 3-4 συμπεριφορές το σχολείο μας επέλεξε και 1-2 ρουτίνες, οι οποίες διδάσκονται στους/στις μαθητές/τριες, και οι οποίες ζητούνται να αυτοματοποιηθούν. Οι ρουτίνες αφορούν διαδικαστικές αυτοματοποιημένες συμπεριφορές, στο πλαίσιο κάποιου συγκεκριμένου κοινωνικού πλαισίου. Παραδείγματα ρουτινών αποτελούν τα ακόλουθα: o Μετακίνηση στη γραμμή  www.pbiseurope.org o Ανταπόκριση στο σήμα προσοχής o Αποχώρηση από την αίθουσα. Οι ρουτίνες που έχουμε επιλέξει εμείς για το σχολείο μας είναι οι εξής: Ρουτίνα 1 Ρουτίνα 2 Σημειώνεται ότι για την επιλογή των αναμενόμενων συμπεριφορών λήφθηκαν υπόψη οι ανάγκες του σχολείου μας, οι υφιστάμενες συνθήκες και οι στόχοι μας. Επίσης, το περιεχόμενο του πίνακα αξιών έχει διαμορφωθεί στη βάση των εισηγήσεων/απόψεων όλου του προσωπικού του σχολείου. Τονίζεται, επίσης, ότι οι αναμενόμενες συμπεριφορές που έχουν αποφασιστεί, έχουν διατυπωθεί με συγκεκριμένο τρόπο, ώστε οι μαθητές/τριες να είναι σε θέση να τις εφαρμόσουν για να αναγνωρίζονται και να επιβραβεύονται. Συγκεκριμένα, οι συμπεριφορές πρέπει να είναι παρατηρήσιμες, μετρήσιμες, θετικά διατυπωμένες, κατανοητές από όλους/όλες και απλές.  www.pbiseurope.org 4. Διδασκαλία κοινωνικών δεξιοτήτων και ρουτινών Όπως έχει ήδη προαναφερθεί, το σύστημα Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς στηρίζεται στη διδακτική προσέγγιση των κοινωνικών δεξιοτήτων. Τα προβλήματα συμπεριφοράς προκύπτουν λόγω ελλείψεων στην εξάσκηση κοινωνικών δεξιοτήτων, λόγω του ότι οι δεξιότητες δεν διδάσκονται μέσα σε δομημένο πλαίσιο και ίσως δεν ενθαρρύνονται και δεν αναγνωρίζονται συστηματικά. Η λογική διδασκαλίας έγκειται στο γεγονός ότι η κοινωνική συμπεριφορά μαθαίνεται όπως ακριβώς γίνεται και με τις γνωστικές ικανότητες. Όπως όταν διδάσκουμε ένα/μια μαθητή/τρια για να κατανοήσει μια έννοια (π.χ., γινόμενο πρώτων αριθμών), με τον ίδιο τρόπο διδάσκουμε και έναν/μια μαθητή/τρια για να επιδείξει μια συγκεκριμένη κοινωνική συμπεριφορά. Αρχικά, η κάθε σχολική μονάδα αναπτύσσει ένα πρόγραμμα διδασκαλίας για το πρώτο σχολικό έτος, ούτως ώστε να διασφαλιστεί ότι οι κοινωνικές δεξιότητες (3-4) και οι ρουτίνες (1-2) θα διδαχθούν σε όλα τα τμήματα, από όλους/όλες τους/τις εκπαιδευτικούς. Διδάσκοντας τις ίδιες συμπεριφορές σε όλο το σχολείο, αναπτύσσεται ένας κοινός κώδικας συμπεριφοράς, ο οποίος βοηθάει στην επιβράβευση από οποιοδήποτε/οποιαδήποτε εκπαιδευτικό σε οποιοδήποτε μαθητή/τρια. Για την καθοδήγηση της διδασκαλίας αναπτύχθηκαν σχέδια μαθήματος, τα οποία περιλαμβάνουν οδηγίες για τον/την εκπαιδευτικό, καθώς και τα βήματα εφαρμογής (διαδικασίες) της κάθε συμπεριφοράς από τους/τις μαθητές/τριες. Η πορεία διδασκαλίας κοινωνικών δεξιοτήτων είναι συγκεκριμένη και είναι σημαντικό να τηρούνται όλα τα στάδιά της. Συγκεκριμένα, ο/η εκπαιδευτικός: 1. Αναφέρει την κοινωνική δεξιότητα. 2. Εξηγεί την αναγκαιότητα διδασκαλίας της συμπεριφοράς (συζητάει από κοινού με τους/τις μαθητές/τριες για τη λογική και την κοινωνική χρησιμότητα της αναμενόμενης συμπεριφοράς), 3. Παρουσιάζει και δείχνει την κοινωνική συμπεριφορά (δείχνει τα βήματά της με τη βοήθεια παρουσίασης PowerPoint, εικόνων και εποπτικών). Για συμπεριφορές εκτός τάξης, το μάθημα γίνεται στον συγκεκριμένο χώρο. 4. Παρουσιάζει σενάρια με παραδείγματα και αντιπαραδείγματα (συζητάει με τους μαθητές/τριες παραδείγματα και αντιπαραδείγματα του κανόνα και συντελείται διόρθωση των αντιπαραδειγμάτων). Ποτέ οι μαθητές/τριες δεν υποδύονται τα αντιπαραδείγματα.  www.pbiseurope.org 5. Γίνεται υπόδυση ρόλων (μαθητές/τριες μεταξύ τους και μαθητές/τριες μαζί τον/την εκπαιδευτικό). 6. Το μάθημα ολοκληρώνεται με αξιολόγηση (συγκεκριμένος λεκτικός έπαινος και διορθωτική ανατροφοδότηση). 7. Επιδιώκεται η γενίκευση της συμπεριφοράς μέσω παροχής υπενθυμίσεων, ενεργούς επίβλεψης, θετικής ανατροφοδότησης και επαναδιδασκαλίας, κατά τη διάρκεια της μέρας. Παρου- Κάνουμε Κάνει Συνεχής Δείχνω εξάσκηση εξάσκηση ανατρο- σιάζω μαζί μόνο του φοδότηση Περιγράφω τις κοινωνικές Βίντεο Συγκεκριμένος Λεκτικός Έπαινος δεξιότητες Παραδείγματα/ Διόρθωση συμπεριφοράς Έχω εποπτικά μέσα (αφίσες, Αντιπαραδείγματα Επαναδιδασκαλία εικόνες) Υπόδυση ρόλων Σχήμα 3: Πορεία διδασκαλίας κοινωνικών συμπεριφορών Για την καλύτερη δυνατή υιοθέτηση των συμπεριφορών από τους/τις μαθητές/τριες, οι εκπαιδευτικοί ενθαρρύνονται να προβαίνουν καθημερινά σε ενεργό επίβλεψη, υπενθυμίσεις, και συχνή παροχή συγκεκριμένου λεκτικού επαίνου. Επίσης, τα σχέδια μαθήματος συνοδεύονται από βοηθητικό υλικό, όπως παρουσιάσεις, εποπτικό υλικό, αφίσες ή βίντεο, το οποίο ετοιμάζεται από την ομάδα-πυρήνα με τη βοήθεια του/της εξωτερικού/ής εκπαιδευτή/τριας. Οι εκπαιδευτικοί προμηθεύονται έγκαιρα με το υλικό διδασκαλίας από την ομάδα-πυρήνα στην οποία και απευθύνονται για οποιαδήποτε βοήθεια. Πιο κάτω παρουσιάζεται ένα παράδειγμα σχεδίου μαθήματος για μία κοινωνική δεξιότητα που προωθούμε ως σχολείο, καθώς και παραδείγματα εποπτικών μέσων. Παράδειγμα σχεδίου μαθήματος για κοινωνική δεξιότητα ενεργού ακροατή  www.pbiseurope.org Πλαίσιο Μαθήματος Αξία: Σεβασμός Χώρος: Τάξη «Είμαι ενεργός ακροατής» Το παιδί: Να ονομάζει τα βασικά βήματα της κοινωνικής δεξιότητας: «είμαι ενεργός ακροατής» στην τάξη: i. Βλέπω τον/την ομιλητή/τρια. Κοινωνική Δεξιότητα (ή ii. Έχω το στόμα μου κλειστό. Διαδικασία/ iii. Έχω τα πόδια και τα χέρια κοντά στο σώμα μου. Ρουτίνα): iv. Σκέφτομαι αυτά που λέει ο/η ομιλητής/τρια. v. Περιμένω να τελειώσει για να μιλήσω. Να εκτελεί τα βασικά βήματα της κοινωνικής δεξιότητας Υλικά: Παρουσίαση σε PowerPoint, κάρτες ενεργούς απόκρισης (προαιρετικές) [(καρτέλα με το πράσινο , καρτέλα με το κόκκινο Χ)] Ο/Η εκπαιδευτικός εφαρμόζει στρατηγικές γενίκευσης για να ενθαρρύνει τη διατήρηση της δεξιότητας, κατά τη διάρκεια της μέρας, σε διαφορετικούς Αξιολόγηση: σχολικούς χώρους με διαφορετικά άτομα και σε διαφορετικές διδακτικές περιόδους. Διάρκεια διδασκαλίας: 40 λεπτά Πορεία Διδασκαλίας Αφόρμηση: Ονομάζω τον κανόνα στους/στις μαθητές/τριες. (αναφέρω στον μαθητή «Σήμερα θα μάθουμε πώς να είμαστε ενεργοί ακροατές στο μάθημα». την κοινωνική δεξιότητα) Συζητώ από κοινού με τους/τις μαθητές/τριες τη λογική και την κοινωνική χρησιμότητα της αναμενόμενης συμπεριφοράς. «Όλοι στο σχολείο ενδιαφέρονται για εσάς και θέλουν να προοδεύσετε στη Λογική και μάθησή σας. Γι’ αυτό είναι σημαντικό να ακούτε προσεκτικά στο μάθημα, ώστε αναγκαιότητα: να κατανοείτε όσο το δυνατό περισσότερα από αυτά που σας λένε οι (συζητώ από κοινού με τα δάσκαλοι/ες και συμμαθητές/τριες σας στην τάξη». παιδιά για τη λογική και την κοινωνική «Όταν είμαστε ενεργοί ακροατές δείχνουμε σεβασμό στο μάθημα. Τι νομίζετε χρησιμότητα της ότι κερδίζουμε αν είμαστε ενεργοί ακροατές στο μάθημα;» δεξιότητας) «Τι χάνουμε όταν δεν είμαστε ενεργοί ακροατές στο μάθημα;» Παρέχω άμεση, συγκεκριμένη θετική ανατροφοδότηση στις απαντήσεις των μαθητών/τριών;  www.pbiseurope.org 1. ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΩ τα βήματα του κανόνα μέσω παρουσίασης στο πρόγραμμα PowerPoint. Στην παρουσίαση συμπεριλαμβάνονται με απλό και εποπτικοποιημένο τρόπο τα Μοντελοποίηση: βήματα για να είμαστε καλοί ακροατές. (δείχνω τα βήματα μέσω εποπτικού και δια ζώσης) 2. Συζητούμε με τους/τις μαθητές/τριες παραδείγματα και αντιπαραδείγματα της επιθυμητής συμπεριφοράς. Παρέχω άμεση, συγκεκριμένη θετική ανατροφοδότηση στις απαντήσεις των μαθητών/τριών. 3. Παρουσιάζω δύο (2) φιλμάκια (ένα παράδειγμα και ένα αντιπαράδειγμα του κανόνα) για αναγνώριση/κατανόηση των βημάτων της συμπεριφοράς. Ζητώ από τα παιδιά να αναγνωρίσουν τι έκανε το παιδί σε κάθε σενάριο. Δηλαδή, στο σενάριο-παράδειγμα ζητάμε από τα παιδιά να αναγνωρίσουν και να αναφέρουν τα βήματα της επιθυμητής συμπεριφοράς. Καθοδηγημένη Στο σενάριο-αντιπαράδειγμα, τα παιδιά αναφέρουν την προβληματική εξάσκηση: συμπεριφορά και ο εκπαιδευτικός καθοδηγεί τα παιδιά να εντοπίσουν ποιο βήμα (παρουσιάζω 3-4 σενάρια δεν έγινε σωστά και τι θα μπορούσε διαφορετικά το παιδί να κάνει. με παραδείγματα και αντιπαραδείγματα της δεξιότητας μέσω βίντεο και δια ζώσης. Οι 4. ΕΦΑΡΜΟΖΩ τα βήματα του κανόνα εξηγώντας μεγαλόφωνα το κάθε λανθασμένες βήμα καθώς οι μαθητές/τριες παρακολουθούν. Δηλαδή, υποδύομαι συμπεριφορές πάντοτε τον/την μαθητή/τρια, ΔΕΙΧΝΟΝΤΑΣ και ΛΕΓΟΝΤΑΣ τι κάνω. παρουσιάζονται από τον εκπαιδευτικό και διορθώνονται από 5. ΚΑΝΟΥΜΕ ΕΞΑΣΚΗΣΗ τα βήματα του κανόνα. Οι μαθητές/τριες παιδιά.) υποδύονται τα βήματα συμπεριφοράς. Ο/Η εκπαιδευτικός δείχνει το/τα αντιπαράδειγμα/τα και τα παιδιά διορθώνουν Παρέχω άμεση, συγκεκριμένη θετική ανατροφοδότηση στις απαντήσεις των μαθητών/τριών. Ανακεφαλαιώνω μαζί με τους/τις μαθητές/τριες τα βήματα της επιθυμητής Ανεξάρτητη εξάσκηση: συμπεριφοράς. (παρουσιάζονται κι άλλα σενάρια. Γίνεται υπόδυση «Σήμερα έχουμε μάθει πώς να δείχνουμε σεβασμό στο μάθημα, ακούγοντας ρόλων μεταξύ μαθητών και μαθητών- τον/την ομιλητή. Ας διαβάσουμε μαζί τα βήματα που χρειάζεται να ακολουθείτε εκπαιδευτικού) για να σηκώνετε το χέρι στο μάθημα» (προβάλλουμε τη διαφάνεια της παρουσίασης με τα βήματα στα παιδιά και διαβάζουμε όλοι μαζί).  www.pbiseurope.org Αυτά θα κοιτάζω σήμερα κατά της διάρκεια της μέρας. Υπενθυμίσεις «Παιδιά, σε 5 λεπτά θα πάμε στο θέατρο για να (Προβλέπω σε ποια ακούσουμε τον/τη διευθυντή/ντρια. Υπενθυμίζω δραστηριότητα τα παιδιά θα τι σημαίνει να είμαι ενεργός ακροατής.». δυσκολευτούν να εφαρμόσουν τη δεξιότητα και υπενθυμίζω τα Καθώς υπενθυμίζω στα παιδιά τον κανόνα, μπορώ βήματά της) να δείξω το εποπτικό μέσο που παρουσιάζει τα βήματα της συμπεριφοράς. Ενεργός Επίβλεψη Μόλις δοθούν οι οδηγίες προς τα παιδιά, ο/η (αφού δώσω υπενθύμιση κατά εκπαιδευτικός παρακολουθεί, κοιτάζει τη διάρκεια του μαθήματος προσεκτικά πώς κινούνται τα παιδιά και δίνει Γενίκευση και κινούμαι ανάμεσα στα παιδιά, θετική και άμεση ανατροφοδότηση. διατήρηση: ακούω και παρακολουθώ (παρέχω ευκαιρίες για προσεκτικά, κρατώ οπτική κατά τη διάρκεια της επαφή μαζί τους και μέρας για διατήρηση της αλληλεπιδρώ θετικά) δεξιότητας μέσω Ανατροφοδότηση «Σ’ ευχαριστώ Νίκη που είσαι ενεργή ακροάτρια υπενθυμίσεων, ενεργούς (παρέχω θετική συγκεκριμένη στην ομάδα σου. Καθώς μιλούσε ο συμμαθητής επίβλεψης και θετικής ανατροφοδότηση λεκτική και σου είχες φωνή στο 0. Αυτό δείχνει σεβασμό». ανατροφοδότησης) μη λεκτική. Όταν τα παιδιά κάνουν λάθη, παρέχω άμεση διορθωτική ανατροφοδότηση) «Πέτρο, χαίρομαι που είσαι ενεργός ακροατής στο μάθημα. Περίμενες να τελειώσω τις οδηγίες και μετά να απαντήσεις στις ερωτήσεις. Έτσι δείχνεις σεβασμό». Ο/Η εκπαιδευτικός παρέχει μη λεκτική ανατροφοδότηση όπως ελαφρύ χτύπημα στην πλάτη, χειρονομία ή χαμόγελο προς το παιδί.  Ζητώ από τα παιδιά να μου δώσουν παραδείγματα για το πώς είμαι ενεργός ακροατής στην τάξη»  Παρουσιάζω 2-3 σενάρια στα παιδιά και Επαναδιδασκαλία: κάνουμε υπόδυση ρόλων. Τα αντιπαραδείγματα (παρέχω επιπρόσθετες ευκαιρίες για επαναδιδασκαλία της τα κάνει ο/η εκπαιδευτικός και δίνει την δεξιότητας κατά τη διάρκεια της μέρας. ΔΕΙΧΝΩ και ζητώ να κάνουν ΕΞΑΣΚΗΣΗ μέσω υπενθυμίσεων, ενεργούς επίβλεψης ευκαιρία να κάνουν εξάσκηση τη σωστή και θετικής ανατροφοδότησης) συμπεριφορά, διορθώνοντας το αντιπαράδειγμα. Αναφέρω στα παιδιά περιπτώσεις παιδιών που έδειξαν τη συγκεκριμένη συμπεριφορά και πώς τους βοήθησε να οδηγηθούν σε θετικό  www.pbiseurope.org αποτέλεσμα (π.χ., ο Γιώργος ήταν ενεργός ακροατής όταν η δασκάλα διάβαζε το κείμενο στα ελληνικά). * Παράδειγμα σχεδίου μαθήματος από την 2η εκπαίδευση Ομάδας-Πυρήνα (Δεκέμβριος 2019) του συστήματος Προώθησης Θετικής Συμπεριφοράς για το έργο SWPBS Παράδειγμα εποπτικού υλικού κοινωνικής δεξιότητας και ρουτίνας www.pbiseurope.org  www.pbiseurope.org 5. Αναγνώριση και ενθάρρυνση αναμενόμενης συμπεριφοράς Αναπόσπαστο μέρος του συστήματος προώθησης θετικής συμπεριφοράς αποτελεί η θετική ανταπόκριση και αναγνώριση των αναμενόμενων συμπεριφορών, από όλο το προσωπικό του σχολείου μας (διεύθυνση, εκπαιδευτικοί, βοηθητικό προσωπικό). Για αυτό τον σκοπό, το σχολείο μας έχει δημιουργήσει ένα κοινό σύστημα αναγνώρισης και επιβράβευσης σε ατομικό και ομαδικό επίπεδο, το οποίο λειτουργεί σαν ένα σύστημα εξωτερικών κινήτρων για τους/τις μαθητές/τριες. Τα συστήματα επιβράβευσης προωθούν την γρήγορη εκμάθηση και αυτοματοποίηση αναμενόμενων συμπεριφορών, στις οποίες δίνεται έμφαση. Λειτουργούν ως θετική ανατροφοδότηση και ο ρόλος τους είναι ρυθμιστικός για τη συμπεριφορά των μαθητών/τριών. Ο τρόπος λειτουργίας και οι ενισχυτές του συστήματος έχουν αποφασιστεί από κοινού με τους/τις μαθητές/τριες και το διδακτικό προσωπικό για τη μέγιστη δέσμευσή τους σε αυτό (να αλλάξει ανάλογα με τη διαδικασία που ακολουθήσατε). Η συστηματικότητα και η συνέπεια στην ενθάρρυνση και διατήρηση θετικής συμπεριφοράς συμβάλλει στη δημιουργία ενός κοινού κώδικα συμπεριφοράς και επιβράβευσης αυτής. Ατομικό Επίπεδο:  Η ατομική επιθυμητή συμπεριφορά ενισχύεται με επιβραβεύσεις (π.χ., κουπόνια) που δίνονται στον/στη μαθητή/τρια από οποιοδήποτε μέλος του προσωπικού του σχολείου.  Τα κουπόνια χρησιμοποιούνται ως επιβράβευση των θετικών (κοινωνικών) συμπεριφορών που σχετίζονται με τις αξίες που έχει αποφασίσει το σχολείο και οι μαθητές/τριες έχουν ήδη διδαχθεί.  Να προστεθεί ο τρόπος φύλαξης κουπονιών/ατομικών ενισχυτών.  Να προστεθεί ο τρόπος/χρόνος εξαργύρωσης ενισχυτών.  Να προστεθεί εικόνα/φωτογραφία της ατομικής επιβράβευσης. Είδος ενισχυτή σε ατομικό επίπεδο  www.pbiseurope.org Προσοχή! o Η χρήση των κουπονιών (μη-λεκτική επιβράβευση) συνοδεύεται πάντα με θετική συγκεκριμένη λεκτική ανατροφοδότηση (π.χ. Κατερίνα, μπράβο που ήρθες γρήγορα και ήσυχα στην τάξη. Για την υπευθυνότητά σου παίρνεις ένα κουπόνι) o Δίνεται έμφαση στις θετικές συμπεριφορές αντί στις αρνητικές, τηρώντας τον κανόνα 4 προς 1. Δηλαδή για κάθε διορθωτική ανατροφοδότηση που δίνεται στον/η μαθητή/τρια για μια ανεπιθύμητη συμπεριφορά, είναι απαραίτητο να δίνονται τέσσερα θετικά σχόλια αναγνωρίζοντας επιθυμητές συμπεριφορές του/της. o Το σύστημα επιβράβευσης ΔΕΝ μπορεί να μετατραπεί σε «σύστημα ποινών». Τα κουπόνια που μαζεύουν οι μαθητές/τριες δεν πρέπει να αφαιρούνται, ως «τιμωρία» για μια ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Η ανεπιθύμητη συμπεριφορά διορθώνεται, δεν τιμωρείται. Για την εξαργύρωση των κουπονιών/αστεριών (ο ατομικός ενισχυτής σας) το σχολείο μας δημιούργησε μενού ενισχυτών από το οποίο οι μαθητές/τριες μπορούν να επιλέξουν την επιβράβευσή τους, ανάλογα με τον αριθμό κουπονιών/αστεριών που έχουν συλλέξει. Οι ενισχυτές έχουν την μορφή υλικών, κοινωνικών ή άλλων επιβραβεύσεων (π.χ., δραστηριότητα).  Οι μαθητές/τριες συλλέγουν τα κουπόνια τους και τα τοποθετούν στον φάκελο τους … / Η κάρτα μαθητή/τριας βρίσκεται …  Η εξαργύρωση των κουπονιών γίνεται κάθε Παρασκευή… / Η εξαργύρωση της κάρτας γίνεται μετά τη συμπλήρωση x αστεριών…  Ο/Η υπεύθυνος/η εκπαιδευτικός της τάξης αναλαμβάνει να ρυθμίσει την εξαργύρωση και καταγράφει ποιοι μαθητές/τριες και ποιον ενισχυτή επέλεξαν για ανταμοιβή.  Μαθητές/τριες που δεν έχουν συμπληρώσει τον απαιτούμενο αριθμό κουπονιών/αστεριών για εξαργύρωση, συνεχίζουν να συλλέγουν μέχρι την επόμενη μέρα εξαργύρωσης. Ομαδικό Επίπεδο:  www.pbiseurope.org Με παρόμοιο τρόπο η επιβράβευση μπορεί να γίνει και ομαδικά σε επίπεδο τάξης, όταν όλοι οι μαθητές/τριες επιδείξουν με συλλογικότητα μια αναμενόμενη συμπεριφορά. Για τον σκοπό αυτό το σχολείο μας προμηθεύτηκε νομίσματα/bon-bons, τα οποία οι τάξεις συλλέγουν στο δικό τους δοχείο/βαζάκι. Είδος αμοιβής σε επίπεδο τάξης (π.χ. νομίσματα/bon-bons σε βαζάκι) Τα νομίσματα/bon-bons εξαργυρώνονται από το μενού ενισχυτών που δημιουργήθηκε για το επίπεδο τάξης, ανάλογα με τον αριθμό που έχει συλλεχθεί. Μενού ενισχυτών σε επίπεδο τάξης Εφαρμογή και εξαργύρωση  Οι τάξεις συλλέγουν τα νομίσματα/bon-bons τους και τα τοποθετούν στο βαζάκι της τάξης, υπό την επίβλεψη του/της προέδρου και του/της υπεύθυνου/ης εκπαιδευτικού …  www.pbiseurope.org  Η πορεία συλλογής των νομισμάτων/bon-bons προτείνεται να είναι σε περίοπτη θέση μέσα στην τάξη, ώστε οι μαθητές/τριες να λαμβάνουν κίνητρο.  Η εξαργύρωση των νομισμάτων/bon-bons γίνεται κάθε … ή μετά από την συμπλήρωση x αριθμού …  Ο/Η υπεύθυνος/η εκπαιδευτικός της τάξης αναλαμβάνει να ρυθμίσει την εξαργύρωση και καταγράφει ποιον ενισχυτή επέλεξαν για ανταμοιβή. Προσοχή! Η επιβράβευση με νομίσματα/ bon-bons συνοδεύεται πάντα με λεκτική επιβράβευση, εξηγώντας συγκεκριμένα τη συμπεριφορά που επιδεικνύεται (π.χ., σας δίνω το νόμισμα/bon-bon για την υπευθυνότητα που δείχνετε να έρχεστε όλοι γρήγορα και ήσυχα στην τάξη). «Δεν έχω εργαστεί με κάποιο σχολείο, το οποίο να μπορεί να δίνει αρκετή ανατροφοδότηση στους/στις μαθητές/τριες για να διατηρήσουν τις επιθυμητές κοινωνικές συμπεριφορές, χωρίς τη χρήση κάποιου υλικού ενισχυτή. Οι υλικοί ενισχυτές βοηθούν τους/τις εκπαιδευτικούς να θυμούνται να ενισχύουν θετικά τους μαθητές» (Timothy J. Lewis, 2002). Οι υλικοί ενισχυτές δεν προσφέρονται ως δωροδοκία, αφού εξ ορισμού η δωροδοκία προσφέρεται για να πείσει ένα άτομο να δράσει προς όφελος κάποιου άλλου, συνήθως με ένα παράνομο και ανέντιμο τρόπο ΚΑΙ ΠΡΙΝ από την εμφάνιση της συμπεριφοράς. Οι υλικοί ενισχυτές προσφέρονται ως επιβράβευση, αφού τα παιδιά έχουν επιδείξει τις επιθυμητές συμπεριφορές (Tier 1 Team Workbook, 2018-2019, Missouri Department of Elementary and Secondary Education ) Συγκεκριμένος Λεκτικός Έπαινος Κάθε παροχή οποιουδήποτε ενισχυτή είτε σε ατομικό ή ομαδικό επίπεδο, πρέπει πάντα να συνοδεύεται με συγκεκριμένο λεκτικό έπαινο (ΣΛΕ). Ο ΣΛΕ αποτελεί μια αποδεδειγμένα αποτελεσματική πρακτική ανατροφοδότησης, η οποία προωθεί το θετικό κλίμα και την ενδυνάμωση της σχέσης μεταξύ  www.pbiseurope.org εκπαιδευτικού και μαθητή/τριας. Το άτομο που επιθυμεί να επιβραβεύσει κάποιο/α μαθητή/τρια ή μια τάξη για μια συγκεκριμένη συμπεριφορά, προτείνεται να κάνει χρήση δηλώσεων, προφορικά ή γραπτά, που να διευκρινίζουν σε ποιον/ποια απευθύνεται, ποια συμπεριφορά επιβραβεύεται και πώς αυτή συνδέεται με τις αξίες του σχολείου. Ο ΣΛΕ πρέπει να εφαρμόζεται άμεσα μόλις ο/η μαθητής/τρια επιδείξει μια αναμενόμενη συμπεριφορά, συχνά και σε στιγμές που δεν το περιμένει. Πιο κάτω δίνεται ένα παράδειγμα ΣΛΕ σε σύγκριση με μια γενική θετική ανατροφοδότηση. Παράδειγμα θετικής ανατροφοδότησης «Ελένη, σε ευχαριστώ που διατηρείς το επίπεδο φωνής σου στο 0. Αυτό σημαίνει να είναι καλή ακροάτρια και δείχνει σεβασμό!» ΣΛΕ Άτομο, συμπεριφορά, αξία Γενική «Μπράβο παιδιά, κάνατε εξαιρετική δουλειά!» Μια από τις προκλήσεις της στρατηγικής του συγκεκριμένου λεκτικού επαίνου είναι ότι κάποιοι μαθητές/τριες ενδέχεται να μην ανταποκρίνονται ικανοποιητικά στη στρατηγική και ενδεχομένως να χρειάζονται επιπρόσθετη αναγνώριση. Για αυτό τον σκοπό, είναι θεμιτό ο ΣΛΕ να συνοδεύεται και από μιας άλλης μορφής υλικής ή κοινωνικής ενίσχυσης για τον/τη μαθητή/τρια ή την τάξη. Επίσης, υπάρχουν μαθητές/τριες που δεν αρέσκονται στο να επαινούνται δημόσια. Επομένως, ο/η εκπαιδευτικός θα πρέπει να είναι σε ετοιμότητα να διακρίνει ποιοι είναι αυτοί/ές οι μαθητές/τριες και σε αυτές τις περιπτώσεις να παρέχεται συγκεκριμένος λεκτικός έπαινος κατ’ ιδίαν. Αναλογία 4 προς 1 Τα οφέλη της παροχής θετικής ανατροφοδότησης είναι σημαντικά, για αυτό και οι ερευνητές προτείνουν την αναλογία 4:1. Αυτό σημαίνει ότι για κάθε μία διορθωτική ανατροφοδότηση πρέπει να δίνουμε τέσσερις θετικούς λεκτικούς επαίνους. Η διατήρηση αυτής της αναλογίας είναι πολύ σημαντική αν αναλογιστούμε ότι ο ΣΛΕ αποτελεί ένα από τα πιο χρήσιμα εργαλεία των εκπαιδευτικών. Για να επιτευχθεί αυτή η αναλογία χρειάζεται εξάσκηση. Πιο κάτω αναφέρονται κάποιες εισηγήσεις ατομικής εξάσκησης ή σε συνεργασία με συναδέλφους: α) Συνδετηράκια: για κάθε θετική ανατροφοδότηση βάζω ένα συνδετηράκι στη δεξιά τσέπη. β) Μετρητής: χρησιμοποιώ τον μετρητή που είναι διαθέσιμος στο σχολείο για να μετρήσω τους ΣΛΕ που δίνω.  www.pbiseurope.org γ) Ηχογράφηση: Ηχογραφώ το μάθημα μου και καταγράφω εκ των υστέρων τον αριθμό των ΣΛΕ και διορθωτικών ανατροφοδοτήσεων που έδωσα. δ) Παρακολούθηση από συνάδελφο: Καλώ κάποιον/α συνάδελφο να έρθει στην τάξη μου και να συμπληρώσει το έντυπο παρατήρησης διδασκαλίας για γενικές και συγκεκριμένες, θετικές και διορθωτικές ανατροφοδοτήσεις. Παρατηρώ την επίδοσή μου και βελτιώνομαι μέχρι να φτάσω την επιθυμητή αναλογία. Ένας άλλος τρόπος αύξησης της συχνότητας θετικής ανατροφοδότησης στο περιβάλλον του σχολείου είναι η εμπλοκή των μαθητών/τριών. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να οργανώσουν δραστηριότητες στις οποίες οι μαθητές/τριες να εντοπίζουν συμπεριφορές και να κάνουν θετικές αναφορές στους/στις συμμαθητές/τριες τους ή στην τάξη τους. Για παράδειγμα, ο/η εκπαιδευτικός μπορεί να επιλέγει έναν/μια μαθητή/τρια κάθε μέρα, προς παρατήρηση από τους υπόλοιπους μαθητές/τριες, επικεντρωνόμενοι στις θετικές συμπεριφορές που επιδεικνύει. Επίσης, μπορεί να καθοριστεί ένας στόχος (αριθμός θετικών συμπεριφορών), στον οποίο όταν φτάσει ένας/μία μαθητής/τρια να επιβραβεύεται.  www.pbiseurope.org 6. Κοινή αντιμετώπιση συμπεριφορών Το έργο SWPBS στηρίζεται στην προώθηση θετικής συμπεριφοράς και στην πρόληψη προβλημάτων συμπεριφοράς, μέσω της διδασκαλίας. Εντούτοις, πρέπει να είμαστε έτοιμοι να αποδεχτούμε ότι πιθανόν τα προβλήματα συμπεριφοράς να συνεχίσουν να υπάρχουν και η διαχείρισή τους αποτελεί σημαντικό καθήκον της κάθε σχολικής μονάδας. Για την αποτελεσματική διαχείριση των ανεπιθύμητων συμπεριφορών, το σχολείο μας ανέπτυξε μια κοινή προσέγγιση στην αντιμετώπισή τους. Αυτή περιλαμβάνει κοινή ορολογία στη διάγνωση των προβλημάτων συμπεριφοράς και κοινή πορεία στην αντιμετώπισή τους. Είναι σημαντικό να τονιστεί το γεγονός ότι στο πλαίσιο του έργου SWPBS δίνεται έμφαση στην πρόληψη και στη διαχείριση των ήπιων προβλημάτων συμπεριφοράς, κατά τον πρώτο χρόνο εφαρμογής της προσέγγισης. Αρχικά, όλοι οι εκπαιδευτικοί αναγνωρίζουμε ότι η παραδοσιακή αντιμετώπιση επιβολής τιμωριών δεν καταστέλλει την ανεπιθύμητη συμπεριφορά, παρά μόνο το σύμπτωμα (Επιφανειακός Χειρισμός / Μέθοδος «τσιρότο»), προάγουν τον εκφοβισμό και προωθούν αρνητικές μορφές κοινωνικής αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας. Επίσης, πολλές φορές η τιμωρητική προσέγγιση που στοχεύει στη μείωση της εμφάνισης της προβληματικής συμπεριφοράς, λειτουργεί ως ενισχυτικός παράγοντας, ο οποίος είτε αυξάνει τη συχνότητα ή κλιμακώνει την ανεπιθύμητη κοινωνική συμπεριφορά. Επιπρόσθετα, αντιλαμβανόμαστε ότι οι πιο συχνοί λόγοι εκδήλωσης ανεπιθύμητων συμπεριφορών ενδέχεται να είναι το γεγονός ότι οι μαθητές/τριες δεν γνωρίζουν πότε ή πως αναμένεται από αυτούς να προβούν σε συγκεκριμένες συμπεριφορές. Επομένως, οι ανεπιθύμητες συμπεριφορές πρέπει να προσεγγίζονται ως ευκαιρίες μάθησης και επαναδιδασκαλίας των αναμενόμενων συμπεριφορών. Ορισμοί προβληματικών συμπεριφορών Οι προβληματικές συμπεριφορές ορίζονται οι συμπεριφορές που διακόπτουν τη μάθηση και επηρεάζουν αρνητικά το κλίμα της τάξης ή του σχολείου. Ανάλογα με την ένταση και τη σοβαρότητά τους διαχωρίζονται σε ήπιες και σοβαρές. Οι ήπιες προβληματικές συμπεριφορές διαχειρίζονται από τον/την εκπαιδευτικό και απαιτείται άμεση διορθωτική ανατροφοδότηση όταν εμφανιστούν. Όπως έχει αναφερθεί, ο/η εκπαιδευτικός εκμεταλλεύεται τη στιγμή και τη μετατρέπει σε ευκαιρία επαναδιδασκαλίας της αναμενόμενης συμπεριφοράς. Οι έντονα προβληματικές συμπεριφορές  www.pbiseurope.org διαταράσσουν έντονα το σχολικό περιβάλλον και απειλούν τη σωματική ασφάλεια των μαθητών/τριών. Για αυτές τις συμπεριφορές χρειάζεται άμεση αντιμετώπιση από τη Διεύθυνση του σχολείου. «Ακόμα και αν επιτελούμε όλα τα καθήκοντά μας άρτια, ως εκπαιδευτικοί και σχολική μονάδα, πάντοτε θα υπάρχουν περιστατικά ανεπιθύμητων συμπεριφορών».  www.pbiseurope.org Αναλυτικότερα, ο πιο κάτω πίνακας παρουσιάζει τις προβληματικές συμπεριφορές σε τέσσερα επίπεδα έντασης: Ορισμός και αντιμετώπιση ανεπιθύμητων συμπεριφορών Κατηγορία Ορισμός Παράδειγμα Στρατηγικές Διαχείριση Επίπεδο 1 Συμπεριφορές ήπιας μορφής και σύντομης διάρκειας o Κωλυσιεργία Έμμεσες: Εκπαιδευτικός που δεν αποτελούν εμπόδιο στη διδασκαλία και o Ονειροπόληση Εγγύτητα, Μη λεκτικό (ασήμαντες) συνήθως αυτο-διορθώνονται. σήμα, Αγνοώ- Προσοχή- Επιβράβευση Επίπεδο 2 Συμπεριφορές που παραβιάζουν τους κανόνες, αλλά δεν o Παιχνίδι με Έμμεσες: Εκπαιδευτικός επηρεάζουν σοβαρά τη μάθηση και διδασκαλία. αντικείμενα Εγγύτητα, Μη λεκτικό (ήπιες) o Δυνατή ένταση σήμα, Αγνόηση- ομιλίας Προσοχή- o Μιλάει χωρίς να Επιβράβευση πάρει τον λόγο Άμεσες: Επαναφορά, Επαναδιδασκαλία Επίπεδο 3 Συμπεριφορές που επαναλαμβάνονται και εμποδίζουν o Αντίδραση στις Άμεσες: Στην αρχή τη διδασκαλία και μάθηση, λόγω της αυξημένης οδηγίες του/της Επαναφορά, από (χρόνιες) συχνότητας και της ενδεχόμενης εμπλοκής της εκπαιδευτικού Επαναδιδασκαλία, εκπαιδευτικό πλειοψηφίας της τάξης. o Μη συνεργασία στο Παροχή επιλογών, Κατ’ και μετά από μάθημα  www.pbiseurope.org ιδίαν συνάντηση με τη Διεύθυνση παιδί του σχολείου Επίπεδο 4 Συμπεριφορές που αποτελούν απειλή για την ασφάλεια o Παράνομες α) Τηλεφωνική Διεύθυνση του ιδίου ή των άλλων ατόμων στο σχολείο και ο/η συμπεριφορές ενημέρωση του σχολείου (σοβαρές) μαθητής/τρια δεν ανταποκρίνεται στη διδασκαλία ή o Φυσική βία γονέα/κηδεμόνα επαναλαμβανόμενες χρόνιες συμπεριφορές o Ασέβεια και λεκτική β) Συνάντηση με βία γονέα/κηδεμόνα γ) Ενημέρωση ψυχολόγου η) Ενημέρωση ΟΑΠ (Ομάδα Άμεσης Παρέμβασης ΥΠΠΑΝ) και Ενέργειες που αποφασίζει το σχολείο  www.pbiseurope.org Γενικές οδηγίες διόρθωσης συμπεριφοράς o Είμαστε συνεπείς (όλο το προσωπικό διαχειρίζεται τις περιπτώσεις με τον ίδιο τρόπο) o Χρησιμοποιούμε τη λιγότερο παρεμβατική προσέγγιση o Είμαστε ακριβείς, αλλά και σύντομοι (ακριβείς ορισμοί συμπεριφοράς στους/στις μαθητές/τριες, ώστε να ξέρουν τι αναμένεται) o Αναπτύσσουμε ήρεμη συνομιλία με τον/την μαθητή/τρια, που εμπνέει σεβασμό o Επαναπροσδιορισμός προσοχής της τάξης. Στρατηγικές διαχείρισης ήπιων προβληματικών συμπεριφορών Η κάθε σχολική μονάδα είναι απαραίτητο να υιοθετήσει μια κοινή πορεία αντιμετώπισης των προβληματικών συμπεριφορών, χρησιμοποιώντας μια διδακτική προσέγγιση. Για αυτό τον λόγο, κάθε σχολική μονάδα δημιουργεί μια ιεραρχημένη πορεία αντιμετώπισης, την οποία καλούνται να ακολουθούν οι εκπαιδευτικοί με συνέπεια. Στο πλαίσιο του έργου SWPBS, οι εκπαιδευτικοί εξασκούνται περισσότερο τον πρώτο χρόνο στη διαχείριση ήπιων προβλημάτων συμπεριφοράς. Επίσης, ο/η εκπαιδευτικός αναμένεται να διακρίνει βάσει των ορισμών που θα αναπτύξει το σχολείο, αν προβληματική συμπεριφορά κατατάσσεται ως ήπια ή σοβαρή και στη συνέχεια να ακολουθήσει με σειρά συγκεκριμένες επιστημονικά τεκμηριωμένες στρατηγικές για την αντιμετώπισή τους. Οι στρατηγικές χωρίζονται σε έμμεσες και άμεσες, ανάλογα με το είδος αλληλεπίδρασης του/της εκπαιδευτικού με τον/τη μαθητή/τρια. Οι έμμεσες στρατηγικές δεν απαιτούν κάποια λεκτική επικοινωνία με τον/την μαθητή/τρια και εφαρμόζονται πριν τις άμεσες στρατηγικές. Οι έμμεσες στρατηγικές που προτείνονται περιγράφονται πιο κάτω: 1. Εγγύτητα: Ο/η εκπαιδευτικός στέκεται ή κινείται σε συγκεκριμένο χώρο στην τάξη, ώστε να προάγει και να υπενθυμίσει τις αναμενόμενες συμπεριφορές, υποστηρίζοντας τους/τις μαθητές/τριες με προβλήματα προσοχής. 2. Μη λεκτικό σήμα: Τεχνικές που δείχνουν ότι ο/η εκπαιδευτικός έχει εντοπίσει την προβληματική συμπεριφορά και είναι έτοιμος για παρέμβαση (π.χ. οπτική επαφή με μαθη?