Prawo Rzymskie - Wykład - Zagadnienia PDF

1. Actio – pojęcie i znaczenie Actio to powództwo, czyli środek prawny umożliwiający dochodzenie roszczeń przed sądem. Było podstawowym narzędziem ochrony prawnej w Rzymie. 2. Bezpodstawne wzbogacenie Oznacza uzyskanie korzyści kosztem innej osoby bez podstawy prawnej. Oparte było na zasad...

1. Actio – pojęcie i znaczenie Actio to powództwo, czyli środek prawny umożliwiający dochodzenie roszczeń przed sądem. Było podstawowym narzędziem ochrony prawnej w Rzymie. 2. Bezpodstawne wzbogacenie Oznacza uzyskanie korzyści kosztem innej osoby bez podstawy prawnej. Oparte było na zasadzie zwrotu nienależnych świadczeń. 3. Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy Polegało na zniszczeniu lub uszkodzeniu cudzej własności, co skutkowało odpowiedzialnością deliktową. Odpowiedzialność sprawcy regulowana była głównie przez lex Aquilia. 4. Budowa formułki procesowej Formułka procesowa składała się z intentio (twierdzenia powoda), condemnatio (upoważnienia do zasądzenia), demonstratio (opis stanu faktycznego) i exceptio (zarzut pozwanego). 5. Czynność prawna – pojęcie i rodzaje Czynność prawna to działanie mające na celu wywołanie skutków prawnych. Dzieliła się na jednostronne (np. testament) i dwustronne (np. umowy). 6. Darowizna między małżonkami W prawie rzymskim generalnie zakazana w celu uniknięcia manipulacji majątkowych. Mogła być unieważniona nawet po jej dokonaniu. 7. Darowizna Była nieodpłatnym przeniesieniem własności na inną osobę. Często obwarowana różnymi warunkami dla zabezpieczenia interesów darczyńcy. 8. Delikty prawa pretorskiego Naruszenia prawa, które nie były regulowane w ius civile, ale zostały objęte ochroną pretora. Przykłady to metus (wymuszenie) i dolus (podstęp). 9. Depozyt Umowa, w której jedna strona (deponent) przekazywała rzecz drugiej (depozytariuszowi) w celu przechowania. Depozytariusz ponosił odpowiedzialność za utratę rzeczy w przypadku niedbalstwa. 10. Dziedziczenie beztestamentowe materialne – zachowek Zachowek to część spadku przysługująca bliskim krewnym spadkodawcy, nawet jeśli zostali pominięci w testamencie. Wprowadzono go w celu ochrony interesów rodziny. 11. Dziedziczenie beztestamentowe wg nowel Justyniana Justynian uprościł zasady dziedziczenia, eliminując wcześniejsze skomplikowane podziały na klasy spadkobierców. Priorytet miała najbliższa rodzina, a dalsi krewni dziedziczyli w razie ich braku. 12. Dziedziczenie beztestamentowe wg ustawy XII tablic Oparte na zasadzie agnacji, gdzie najpierw dziedziczyli bezpośredni potomkowie, następnie krewni agnacyjni, a na końcu gentyle (członkowie rodu). 13. Dziedziczenie powołania – transmisja Jeśli spadkobierca powołany do dziedziczenia zmarł przed objęciem spadku, jego prawo przechodziło na jego dziedziców. 14. Dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne Następowało, gdy testament naruszał obowiązujące przepisy lub gdy spadkobiercy dochodzili swoich praw na podstawie ius civile. Możliwe było unieważnienie testamentu. 15. Dzierżawa wieczysta Była formą użytkowania gruntów państwowych lub miejskich, przypominającą własność. Dzierżawca miał prawo do przeniesienia użytkowania na inną osobę oraz do jego dziedziczenia. 16. Edykt pretorski Był to akt normatywny wydawany przez pretora, określający zasady rozstrzygania spraw sądowych. Pełnił funkcję uzupełniającą, poprawiając i modyfikując ius civile. 17. Egzekucja majątkowa uniwersalna Polegała na zajęciu całego majątku dłużnika i jego sprzedaży w celu zaspokojenia wierzycieli. Następowała głównie w przypadku niewypłacalności. 18. Fideikomis uniwersalny Testamentowe zobowiązanie spadkobiercy do przekazania całości lub części spadku wskazanej osobie. Był mniej formalny niż legat i dawał większą swobodę rozporządzania spadkiem. 19. Fideikomisy Polegały na zobowiązaniu spadkobiercy do przekazania części lub całości spadku określonej osobie. Były elastyczniejsze od legatów i często wykorzystywane do omijania ograniczeń prawnych. 20. Geneza procesu formułkowego Proces formułkowy wykształcił się jako sposób na uproszczenie i unowocześnienie procesów legisakcyjnych. Opierał się na specjalnej formule procesowej określającej żądanie powoda i ewentualne zarzuty pozwanego. 21. Hipoteka Była zabezpieczeniem wierzytelności na nieruchomości bez konieczności jej przekazywania wierzycielowi. Wierzyciel mógł dochodzić swoich roszczeń w przypadku niewywiązania się dłużnika z zobowiązania. 22. Historyczny rozwój testamentu Testament początkowo miał charakter ustny i publiczny, a z czasem stał się dokumentem prywatnym i pisemnym. Ewoluował od prymitywnych form do skomplikowanych regulacji w prawie Justyniańskim. 23. Instytucje Gajusa Było to dzieło systematyzujące prawo rzymskie, podzielone na cztery księgi. Zawierało informacje o prawie osób, rzeczach i powództwach. 24. Instytucje Justyniana Były częścią Kodyfikacji Justyniańskiej i służyły jako podręcznik dla studentów prawa. Obejmowały podstawowe zasady prawa rzymskiego. 25. Interdykty Były to nakazy lub zakazy wydawane przez pretora w celu ochrony posiadania lub przeciwdziałania naruszeniom. Miały charakter doraźny i chroniły status quo stron. 26. Interpretacja prawa Polegała na wyjaśnianiu i stosowaniu norm prawnych przez jurystów i sędziów. Rzymianie stosowali metody literalną, systemową i celowościową. 27. Istota zobowiązania w odróżnieniu od praw rzeczowych Zobowiązanie dotyczyło stosunku między osobami, a prawo rzeczowe odnosiło się do rzeczy. W zobowiązaniu jedna strona była dłużnikiem, a druga wierzycielem. 28. Kompensacja w iudicium stricte iuris Polegała na potrąceniu wzajemnych wierzytelności stron w procesie ścisłego prawa. Występowała jedynie w określonych przypadkach przewidzianych prawem. 29. Kondemnacja pieniężna W procesie formułkowym zasądzenie wyroku miało zawsze charakter pieniężny. Oznaczało to, że nawet w sprawach dotyczących rzeczy, zasądzano ekwiwalent w pieniądzu. 30. Konstytucje cesarskie i ich zbiory Były to akty prawne wydawane przez cesarzy, regulujące różne dziedziny prawa. Zostały skodyfikowane w postaci Kodeksu Teodozjańskiego i Kodeksu Justyniana. 31. Legat damnacyjny Zobowiązywał spadkobiercę do świadczenia określonej rzeczy lub sumy pieniężnej na rzecz legatariusza. Spadkobierca odpowiadał za jego wykonanie długiem cywilnym. 32. Legat windykacyjny Przekazywał legatariuszowi własność określonej rzeczy bezpośrednio z mocy testamentu. Nie wymagał dodatkowego działania spadkobiercy. 33. Legaty Były zapisami testamentowymi, które uprawniały legatariusza do określonych świadczeń ze spadku. Istniały różne ich rodzaje, m.in. legat windykacyjny i damnacyjny. 34. Legis actio per manus iniectionem Procedura egzekucyjna pozwalająca powodowi na osobiste dochodzenie należności od pozwanego poprzez przejęcie jego osoby w niewolę za niespłacony dług. 35. Małżeństwo W prawie rzymskim było uznawane za związek monogamiczny, oparty na zgodzie stron i wspólnym pożyciu. Mogło występować w formie conventio in manum lub sine manu. 36. Małżeństwo a konkubinat Małżeństwo było prawnie usankcjonowanym związkiem, natomiast konkubinat miał charakter nieformalny. Dzieci z konkubinatu miały ograniczone prawa dziedziczenia. 37. Małżeństwo i wymogi jego zawarcia Wymagało zgody stron, pełnoletniości i braku przeszkód prawnych. Istotna była także zgodność z ius civile. 38. Nabycie i utrata władzy ojcowskiej Władza ojcowska mogła być nabywana przez urodzenie dziecka w uznanym małżeństwie lub przez adopcję. Utrata następowała poprzez emancypację, śmierć ojca lub utratę obywatelstwa. 39. Nabycie spadku Następowało poprzez dziedziczenie testamentowe lub beztestamentowe. Spadkobierca mógł przyjąć spadek formalnie (aditio hereditatis) lub przez zachowanie faktyczne. 40. Najem rzeczy Była to umowa, na mocy której wynajmujący zobowiązywał się oddać rzecz najemcy do używania za określoną opłatą. Wynajmujący musiał zapewnić najemcy spokojne korzystanie z rzeczy. 41. Nowacja Polegała na zastąpieniu istniejącego zobowiązania nowym, eliminując pierwotne zobowiązanie. Wymagała zgody obu stron i miała na celu zmianę dłużnika, wierzyciela lub treści świadczenia. 42. Obowiązywanie normy w miejscu i czasie Prawo rzymskie obowiązywało według zasady personalnej i terytorialnej. Część norm miała zastosowanie tylko do obywateli rzymskich, inne obowiązywały na całym terytorium Imperium. 43. Ochrona posiadania Realizowana była za pomocą interdyktów pretorskich, np. interdictum uti possidetis i interdictum unde vi. Chroniły one posiadacza przed naruszeniami prawa. 44. Ochrona pozwanego w procesie Pozwany mógł skorzystać z zarzutów procesowych (exceptiones) oraz środków odwoławczych. Pretor mógł również odmówić przyjęcia powództwa, jeśli było bezzasadne. 45. Ochrona prawa własności W prawie rzymskim właściciel mógł dochodzić swoich praw za pomocą powództw rzeczowych, np. rei vindicatio (powództwo windykacyjne) i actio negatoria (skarga negatoryjna). 46. Odpowiedzialność za długi spadkowe Spadkobierca ponosił odpowiedzialność za długi spadkowe, chyba że przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, co ograniczało jego odpowiedzialność do wartości aktywów spadku. 47. Odpowiedzialność za wady rzeczy sprzedanej Sprzedawca ponosił odpowiedzialność za wady ukryte sprzedanej rzeczy. Kupujący mógł dochodzić swoich praw za pomocą actio redhibitoria (zwrot towaru) lub actio quanti minoris (obniżenie ceny). 48. Odpowiedzialność za zobowiązania kontraktowe niewolnika Właściciel niewolnika mógł ponosić ograniczoną odpowiedzialność za jego zobowiązania, szczególnie gdy niewolnik działał w ramach peculium (majątku powierzonego mu przez właściciela). 49. Ograniczenia prawa własności Właściciele nieruchomości musieli respektować ograniczenia wynikające z prawa sąsiedzkiego, służebności oraz prawa publicznego, np. zakazy budowlane czy obowiązki podatkowe. 50. Ograniczenia zdolności prawnej Nie wszyscy obywatele rzymscy mieli pełną zdolność prawną. Ograniczeniami objęte były m.in. kobiety, niewolnicy, osoby pod władzą ojcowską oraz infames (osoby o złej reputacji). 51. Okres prawa klasycznego Trwał od końca Republiki do połowy III wieku n.e. Charakteryzował się największym rozwojem jurysprudencji oraz precyzyjnym systemem norm prawnych. 52. Opieka nad niedojrzałymi Osoby poniżej 25. roku życia mogły znajdować się pod opieką (tutela lub cura). Opiekunowie zarządzali majątkiem podopiecznych i reprezentowali ich w sprawach prawnych. 53. Osoby prawne – pojęcie i rodzaje W prawie rzymskim istniały osoby prawne, takie jak korporacje miejskie, kolegia zawodowe czy fundacje religijne. Miały zdolność prawną, ale ograniczoną zdolność do czynności prawnych. 54. Pacta Były to nieformalne umowy, które w niektórych przypadkach zyskiwały ochronę prawną. Pacta adiecta, legitima i praetoria mogły być egzekwowane w określonych warunkach. 55. Pactum de non petendo Była to umowa, w której wierzyciel zobowiązywał się do niewnoszenia powództwa przeciwko dłużnikowi. W pewnych przypadkach mogła prowadzić do wygaśnięcia zobowiązania. 56. Peculium – pojęcie i rodzaje Peculium było majątkiem powierzonym niewolnikowi lub osobie pod władzą ojcowską do samodzielnego zarządzania. Występowały różne formy, m.in. peculium castrense dla żołnierzy. 57. Podstawienie – substytucja W testamencie można było ustanowić substytuta, czyli osobę dziedziczącą w przypadku śmierci pierwotnie wskazanego spadkobiercy. Istniało podstawienie zwykłe i pupilarne. 58. Podział skarg Skargi dzielono na cywilne i pretorskie, in personam (przeciw osobie) i in rem (przeciw rzeczy). Rzymianie wyróżniali także actiones stricti iuris oraz actiones bonae fidei. 59. Podział zobowiązań według źródeł powstania Zobowiązania mogły wynikać z kontraktów, deliktów, quasi-kontraktów i quasi-deliktów. Był to podstawowy podział w rzymskim prawie zobowiązań. 60. Pojęcie i podział praw rzeczowych Prawa rzeczowe obejmowały własność, użytkowanie, służebności, zastaw i emfiteuzę. Były to prawa o charakterze absolutnym, skuteczne wobec wszystkich. 61. Pojęcie spadku Spadek (hereditas) obejmował ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, które przechodziły na jego spadkobierców. Mógł być przyjęty w całości lub z dobrodziejstwem inwentarza. 62. Posag – rodzaje i sposoby ustanawiania Posag (dos) był majątkiem przekazywanym przez rodzinę kobiety mężowi na potrzeby małżeństwa. Mógł być ustanawiany poprzez  dotis datio (przekazanie), dotis dictio (przyrzeczenie) lub dotis promissio (zobowiązanie). 63. Posag – sposoby ustanowienia Posag mógł być ustanawiany przez ojca kobiety (dotis datio), przez przyszłą żonę (dotis dictio) lub przez osobę trzecią (dotis promissio). Był zabezpieczeniem dla małżonki w razie rozwiązania małżeństwa. 64. Posiadanie – istota i rodzaje Posiadanie (possessio) oznaczało faktyczne władztwo nad rzeczą. Rzymianie wyróżniali possessio ad usucapionem (posiadanie prowadzące do zasiedzenia) i possessio naturalis (posiadanie faktyczne). 65. Postępowanie apud iudicem W postępowaniu apud iudicem sędzia prywatny rozstrzygał sprawę na podstawie ustaleń dokonanych w fazie in iure. Proces ten miał charakter dowodowy i kończył się wyrokiem. 66. Potrącenie Potrącenie (compensatio) polegało na umorzeniu wzajemnych wierzytelności stron. W prawie rzymskim było dopuszczalne tylko w określonych przypadkach, np. w zobowiązaniach wynikających z kontraktów. 67. Powołanie do spadku Spadkobiercy mogli być powołani do spadku na mocy testamentu lub według zasad dziedziczenia ustawowego. W przypadku kilku powołanych do spadku dochodziło do podziału schedy spadkowej. 68. Powództwa z przestawieniem podmiotu Były to szczególne rodzaje skarg umożliwiające dochodzenie roszczeń w sytuacji, gdy podmiot uprawniony lub zobowiązany ulegał zmianie. Stosowane głównie w zobowiązaniach kontraktowych. 69. Powództwo windykacyjne Actio rei vindicatio było powództwem właściciela nieposiadającego rzeczy przeciwko osobie, która nią władała. Miało na celu odzyskanie rzeczy przez prawowitego właściciela. 70. Pożyczka Mutuum było kontraktem realnym, w ramach którego jedna strona przekazywała drugiej określoną ilość rzeczy zamiennych (np. pieniędzy) z obowiązkiem zwrotu w tej samej ilości i jakości. 71. Prawnicy rzymscy okresu klasycznego Do najwybitniejszych jurystów klasycznych należeli Ulpian, Papinian, Gaius i Paulus. Tworzyli opinie prawne i komentarze, które miały wpływ na rozwój prawa rzymskiego. 72. Prawnicy rzymscy okresu przedklasycznego W okresie przedklasycznym prawnicy tacy jak Quintus Mucius Scaevola i Servius Sulpicius Rufus tworzyli podwaliny pod systematyzację prawa rzymskiego. 73. Prawo bezwzględne Prawo bezwzględne (ius in rem) skutkowało wobec wszystkich i dotyczyło np. prawa własności, służebności czy zastawu. W przeciwieństwie do praw względnych nie ograniczało się do określonych osób. 74. Prawo materialne i formalne Prawo materialne określało normy regulujące stosunki prawne, natomiast prawo formalne dotyczyło procedur ich dochodzenia. Oba były istotne w rzymskim systemie prawnym. 75. Prawo podmiotowe a prawo przedmiotowe Prawo podmiotowe oznaczało uprawnienia jednostki wynikające z norm prawnych, natomiast prawo przedmiotowe stanowiło ogół norm obowiązujących w danym systemie prawnym. 76. Prawo publiczne a prawo prywatne Prawo publiczne (ius publicum) regulowało organizację państwa i stosunki między obywatelami a państwem, natomiast prawo prywatne (ius privatum) dotyczyło relacji między osobami prywatnymi. 77. Prawo rzymskie w Polsce Prawo rzymskie miało wpływ na rozwój polskiego prawa, zwłaszcza w okresie średniowiecza i nowożytności. Jego elementy były wykorzystywane w prawie cywilnym i kanonicznym. 78. Prawo względne i prawo bezwzględne Prawo względne (ius relativum) obowiązywało tylko wobec określonych podmiotów, np. zobowiązania kontraktowe, natomiast prawo bezwzględne (ius absolutum) działało wobec wszystkich, np. prawo własności. 79. Prawo zastawu – rozwój historyczny Zastaw (pignus) początkowo miał charakter rzeczowy i polegał na przekazaniu rzeczy wierzycielowi jako zabezpieczenia długu. Z czasem wykształciła się hipoteka jako forma zastawu bez przekazania rzeczy. 80. Prawo zwyczajowe Prawo zwyczajowe (mos maiorum) było jednym z najstarszych źródeł prawa rzymskiego. Opierało się na utrwalonych w społeczeństwie normach i praktykach. 81. Proces kognicyjny – zmiany w stosunku do procesu formułkowego Proces kognicyjny zastąpił proces formułkowy, wprowadzając centralizację władzy sądowej, możliwość apelacji oraz większą rolę urzędników cesarskich w rozstrzyganiu sporów. 82. Procesowa ochrona prawa do spadku Spadkobiercy mogli dochodzić swoich praw za pomocą skarg takich jak hereditatis petitio (żądanie wydania spadku) oraz interdictum quorum bonorum (ochrona dziedziców pretorskich). 83. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia Negotiorum gestio polegało na zarządzaniu cudzym majątkiem bez formalnego upoważnienia. Osoba podejmująca takie działania miała obowiązek działać w interesie właściciela. 84. Próby definicji własności Własność (dominium) była definiowana jako pełne i wyłączne prawo do rzeczy, obejmujące posiadanie, używanie i dysponowanie nią. Klasyczną definicję podał Ulpian. 85. Przechowanie Depozyt (depositum) polegał na oddaniu rzeczy ruchomej drugiej osobie w celu jej przechowania. Depozytariusz był zobowiązany do zwrotu rzeczy w stanie niepogorszonym. 86. Przedmiot zobowiązania Przedmiotem zobowiązania było świadczenie, czyli określone działanie lub zaniechanie dłużnika wobec wierzyciela. Świadczenie musiało być możliwe, zgodne z prawem i oznaczone. 87. Przelew wierzytelności Cesja (cessio) polegała na przeniesieniu wierzytelności z jednego wierzyciela na innego. W prawie rzymskim następowała głównie w formie nowacji lub poprzez umowę. 88. Przetworzenie Specificatio to sposób nabycia własności poprzez przetworzenie cudzej rzeczy. Jeśli przetworzenie było istotne, nową własność uzyskiwał twórca, ale w razie sporu decydował sąd. 89. Quasi delikty Były to czyny niedozwolone, które nie spełniały w pełni definicji deliktu, ale skutkowały obowiązkiem naprawienia szkody. Przykładem była odpowiedzialność za rzeczy wyrzucone z budynku. 90. Recepcja prawa rzymskiego w Niemczech Prawo rzymskie zostało szeroko przyjęte w Niemczech w epoce renesansu, wpływając na rozwój systemu prawa cywilnego. Stało się podstawą niemieckiego kodeksu cywilnego (BGB). 91. Rodzaje actiones Skargi (actiones) w prawie rzymskim dzieliły się na actiones in rem (dotyczące praw rzeczowych) i actiones in personam (dotyczące zobowiązań). Inne podziały obejmowały skargi cywilne i pretorskie. 92. Rodzaje ekscepcji Ekscepcje (exceptiones) były zarzutami procesowymi podnoszonymi przez pozwanego. Mogły mieć charakter peremptoryjny (całkowicie wykluczający roszczenie) lub dilatoryjny (odraczający dochodzenie roszczenia). 93. Rozkład ciężaru dowodowego w procesie W prawie rzymskim obowiązywała zasada, że ciężar dowodu (onus probandi) spoczywa na osobie, która coś twierdzi, a nie na tej, która zaprzecza. Powód musiał udowodnić zasadność swojego roszczenia. 94. Rzeczy – pojęcie i podziały Rzeczy (res) dzielono na res in commercio (rzeczy obrotowe) i res extra commercium (wyłączone z obrotu). Inny podział obejmował rzeczy ruchome i nieruchome, a także podzielne i niepodzielne. 95. Rzymskie definicje zobowiązań Zobowiązanie (obligatio) było stosunkiem prawnym, w którym wierzyciel mógł żądać od dłużnika określonego świadczenia. Klasyczną definicję podał Gaius i Justynian. 96. Siła wyższa a przypadek zwykły Siła wyższa (vis maior) oznaczała zdarzenie nadzwyczajne, niezależne od woli człowieka, np. klęski żywiołowe. Przypadek zwykły (casus) to zdarzenie losowe, które nie zwalniało dłużnika z odpowiedzialności. 97. Skarga negatoryjna Actio negatoria służyła właścicielowi nieruchomości do ochrony przed naruszeniami jego praw przez osoby trzecie. Miała na celu usunięcie zakłóceń i przywrócenie stanu zgodnego z prawem. 98. Skargi prawa pretorskiego Pretorzy wprowadzili skargi, które uzupełniały prawo cywilne, np. actio publiciana (ochrona właściciela w dobrej wierze). Miały charakter elastyczny i dostosowany do potrzeb obrotu prawnego. 99. Skutki litis contestatio Litis contestatio (zatwierdzenie sporu) powodowało zamknięcie postępowania wstępnego i rozpoczęcie procesu właściwego. Skutkiem było utrwalenie stanu prawnego i uniemożliwienie ponownego wszczęcia sprawy. 100. Skutki niewykonania zobowiązania Dłużnik, który nie wykonał zobowiązania, ponosił odpowiedzialność cywilną, a wierzyciel mógł dochodzić odszkodowania. W niektórych przypadkach dopuszczano egzekucję osobistą. 101. Skutki prawne posiadania Posiadanie zapewniało ochronę prawną, m.in. poprzez interdykty pretorskie. W niektórych przypadkach mogło prowadzić do nabycia własności przez zasiedzenie (usucapio). 102. Służebności gruntowe Służebności (servitutes) polegały na ograniczonym prawie korzystania z cudzej nieruchomości, np. służebność drogi (iter, via) lub czerpania wody (aquaeductus). 103. Służebności osobiste Były to ograniczone prawa rzeczowe przyznane konkretnym osobom, np. użytkowanie (usus) lub dożywotnie korzystanie z rzeczy (usufructus). 104. Spółka Societas była umową zawieraną między wspólnikami w celu osiągnięcia wspólnego zysku. Każdy wspólnik wnosił wkład i ponosił odpowiedzialność za zobowiązania spółki. 105. Sprzedaż – obowiązki stron W umowie sprzedaży sprzedawca miał obowiązek wydania rzeczy i zapewnienia jej wolności od wad, a kupujący musiał zapłacić ustaloną cenę. Prawo rzymskie przewidywało roszczenia w razie niewykonania umowy. 106. Strony i ich zastępcy procesowi W procesie rzymskim stronami byli powód i pozwany, którzy mogli korzystać z zastępców procesowych (cognitores i procuratores). Zastępcy działali na podstawie pełnomocnictwa. 107. Stypulacja Była formalnym kontraktem werbalnym, w którym dłużnik zobowiązywał się wobec wierzyciela do określonego świadczenia. Wymagała zgodnych oświadczeń stron. 108. Szkoła prawa natury Kierunek filozoficzno-prawny uznający, że prawo powinno wynikać z natury człowieka i rozumu. Wpłynął na rozwój europejskiej doktryny prawnej. 109. Środki przeciw wyrokom nieprawidłowym Obejmowały apelację, restitutio in integrum (przywrócenie do stanu poprzedniego) oraz intercessio (sprzeciw pretora). Były stosowane w przypadku błędów proceduralnych lub niesprawiedliwych wyroków. 110. Termin W prawie rzymskim termin oznaczał zdarzenie przyszłe i pewne, które wpływało na skuteczność czynności prawnej. Mogły występować terminy zawieszające i rozwiązujące. 111. Testament – rozwój historyczny Początkowo testamenty miały formę publiczną i były sporządzane na zgromadzeniach ludowych, później przyjęły formę prywatną, pisemną. Justynian ujednolicił zasady ich sporządzania. 112. Testament emancypacyjny Umożliwiał ojcu rodziny powołanie do spadku syna, który wcześniej został emancypowany. Zapewniał dziedziczenie mimo wcześniejszego wyłączenia spod władzy ojcowskiej. 113. Testament prawa pretorskiego Powstał jako ochrona osób pominiętych w testamencie cywilnym. Pretor mógł nadać im prawa do spadku, jeśli spełniali określone warunki. 114. Tradycja Była sposobem przeniesienia własności poprzez fizyczne przekazanie rzeczy. Wymagała zgodnej woli stron, ale nie zawsze aktu prawnego. 115. Treść prawa własności Właściciel miał prawo do posiadania, używania i rozporządzania rzeczą. Ograniczenia mogły wynikać z prawa publicznego i służebności. 116. Uchwała senatu Senatus consulta miały początkowo charakter doradczy, ale z czasem stały się źródłem prawa. Były wydawane na wniosek cesarza lub magistratury. 117. Umocnienie zobowiązań Polegało na stosowaniu dodatkowych zabezpieczeń, takich jak poręczenie (fideiussio) lub zastaw (pignus). Zwiększało pewność wykonania świadczenia. 118. Umorzenie zobowiązania wg prawa pretorskiego – pactum de non petendo Umowa między wierzycielem a dłużnikiem, na mocy której wierzyciel zrzekał się prawa do dochodzenia roszczenia. Nie zawsze prowadziła do całkowitego wygaśnięcia długu. 119. Upoważnienie przemienne Polegało na tym, że dłużnik mógł spełnić jedno z kilku alternatywnych świadczeń. Zapewniało elastyczność w wykonaniu zobowiązania. 120. Ustawa o cytowaniu Była to regulacja wydana w 426 r. przez cesarza Walentyniana III, określająca, które opinie prawników są wiążące w praktyce sądowej. Uwzględniała dzieła Papiniana, Ulpiana, Gaiusa, Paulusa i Modestyna. 121. Ustawa XII tablic Była pierwszym skodyfikowanym prawem rzymskim, powstałym w V wieku p.n.e. Regulowała podstawowe zasady prawa prywatnego i publicznego. 122. Wady oświadczenia woli – błąd Błąd (error) mógł prowadzić do nieważności czynności prawnej, jeśli dotyczył istotnych elementów umowy. Rozróżniano błąd co do faktu i błąd co do prawa. 123. Warunek i termin Warunek (condicio) oznaczał zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależała skuteczność czynności prawnej, natomiast termin (dies) był zdarzeniem przyszłym i pewnym. 124. Wejście pod władzę męża Następowało poprzez conventio in manum, czyli przeniesienie kobiety pod władzę męża. Kobieta traciła więzi z rodziną ojcowską i wchodziła do familii męża. 125. Wejście pod władzę męża i wyjście spod niej Kobieta mogła wejść pod władzę męża przez conventio in manum, ale mogła też uzyskać emancypację lub rozwód, co skutkowało wyjściem spod tej władzy. 126. Wielość podmiotów zobowiązania Zobowiązania mogły mieć wielu dłużników lub wielu wierzycieli. Występowały zobowiązania solidarne oraz podzielne. 127. Wina – pojęcie i stopnie W prawie rzymskim rozróżniano dolus (zły zamiar), culpa lata (rażące niedbalstwo), culpa levis (lekka wina) oraz casus (przypadek losowy). 128. Własność – pojęcie i ograniczenia Własność (dominium) była najszerszym prawem do rzeczy, obejmującym prawo posiadania, używania i dysponowania. Ograniczenia wynikały z prawa sąsiedzkiego, służebności i regulacji publicznych. 129. Własność – pojęcie i rodzaje Własność dzieliła się na kwirytarną (ius civile), bonitarną (chronioną przez pretora) i peregrynów (dla cudzoziemców). Istniała również własność wspólna (communio). 130. Wykonanie zobowiązania Polegało na spełnieniu świadczenia zgodnie z treścią zobowiązania. W przypadku niewykonania możliwe były roszczenia o odszkodowanie. 131. Wymogi świadczenia Świadczenie musiało być możliwe, zgodne z prawem i oznaczone co do treści. Musiało również odpowiadać zasadom dobrej wiary. 132. Wymogi zasiedzenia Do zasiedzenia (usucapio) wymagano posiadania rzeczy przez określony czas w dobrej wierze oraz zdolności do jej zasiedzenia. Różne terminy obowiązywały dla rzeczy ruchomych i nieruchomości. 133. Wyrok w procesie kognicyjnym Był wydawany przez urzędnika cesarskiego i miał charakter ostateczny. Mógł obejmować zarówno zobowiązanie pieniężne, jak i wykonanie konkretnego świadczenia. 134. Wyzwolenia Niewolnicy mogli uzyskać wolność przez manumissio (wyzwolenie przez właściciela). Istniały różne formy wyzwolenia, np. przed pretorem lub testamentowe. 135. Zapis testamentowy Było to rozporządzenie testamentowe przyznające konkretne świadczenia określonej osobie. Wyróżniano legaty i fideikomisy. 136. Zasiedzenie – wymogi Zasiedzenie (usucapio) wymagało ciągłego posiadania rzeczy przez określony czas oraz dobrej wiary. Dla rzeczy ruchomych wynosiło to rok, a dla nieruchomości dwa lata. 137. Zastaw ręczny Zastaw ręczny (pignus) polegał na przekazaniu rzeczy wierzycielowi jako zabezpieczenia długu. Wierzyciel mógł dochodzić swoich roszczeń, ale nie miał prawa użytkowania rzeczy. 138. Zastępstwo pośrednie i bezpośrednie Zastępstwo pośrednie polegało na działaniu na cudzy rachunek, ale we własnym imieniu, natomiast zastępstwo bezpośrednie na reprezentowaniu innej osoby w jej imieniu. 139. Zawłaszczenie Polegało na nabyciu własności rzeczy niczyjej przez objęcie jej w posiadanie. Dotyczyło np. dzikich zwierząt i porzuconych przedmiotów. 140. Zawłaszczenie, nabycie owoców Zawłaszczenie obejmowało również nabycie owoców z rzeczy cudzej, jeśli posiadacz był w dobrej wierze. Właściciel mógł dochodzić zwrotu bezpodstawnie uzyskanych korzyści. 141. Zdolność do czynności prawnych Zdolność do czynności prawnych oznaczała możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań. Ograniczona była m.in. w przypadku osób niedojrzałych, kobiet i niewolników. 142. Zdolność prawna – wymogi Zdolność prawną mieli obywatele rzymscy, ale była ograniczona dla niewolników i cudzoziemców. Pełna zdolność prawna przysługiwała osobom sui iuris. 143. Zlecenie Mandatum było umową, w której jedna strona zobowiązywała się do wykonania określonej czynności na rzecz drugiej, bez wynagrodzenia. Zleceniobiorca musiał działać zgodnie z interesem zleceniodawcy. 144. Zmiana podmiotu zobowiązania Następowała przez cesję wierzytelności lub przejęcie długu. W prawie rzymskim cesja wymagała zgody dłużnika lub nowacji zobowiązania. 145. Zmiana wierzyciela Zmiana wierzyciela (cessio) mogła nastąpić poprzez sprzedaż wierzytelności lub jej darowiznę. Nowy wierzyciel przejmował prawa do dochodzenia roszczeń. 146. Znaczenie zobowiązań Zobowiązania odgrywały kluczową rolę w obrocie gospodarczym, regulując stosunki między wierzycielami a dłużnikami. Obejmowały zarówno kontrakty, jak i delikty. 147. Zniewaga Actio iniuriarum była skargą na zniewagę, czyli naruszenie godności osobistej. Odszkodowanie zależało od stopnia przewinienia i pozycji społecznej pokrzywdzonego. 148. Zobowiązania naturalne Były to zobowiązania, których nie można było dochodzić sądownie, ale które miały skutki prawne, np. możliwość spełnienia świadczenia bez roszczenia o zwrot. 149. Zobowiązania quasi ex delicto Były to zobowiązania wynikające z czynów niedozwolonych, ale niebędące klasycznymi deliktami. Przykładem była odpowiedzialność za rzeczy wyrzucone z budynku. 150. Zobowiązania solidarne W zobowiązaniach solidarnych kilku dłużników było zobowiązanych do spełnienia świadczenia, a wierzyciel mógł dochodzić całości roszczenia od jednego z nich. 151. Zwłoka dłużnika i wierzyciela Zwłoka dłużnika (mora debitoris) powodowała obowiązek naprawienia szkody, a zwłoka wierzyciela (mora creditoris) mogła zwalniać dłużnika z odpowiedzialności. 152. Źródła poznania prawa Źródłami poznania prawa rzymskiego były inskrypcje, papirusy, literatura prawnicza oraz oficjalne zbiory ustaw i edyktów. Kluczowym źródłem była Kodyfikacja Justyniańska. 153. Źródła zobowiązań Źródłami zobowiązań w prawie rzymskim były kontrakty, delikty, quasi-kontrakty i quasi-delikty. Tworzyły one podstawowy katalog sytuacji prowadzących do powstania stosunku zobowiązaniowego.