ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK PDF

ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Öğr. Gör. Naim Çağlar DİRİ Öğr. Gör. Sertaç ARI ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Öğr. Gör. Naim Çağlar DİRİ1 Öğr. Gör. Sertaç ARI2 1 Selçuk Üniversitesi, Karapınar Aydoğanlar Meslek Yüksekokulu, Konya, Türkiye, c...

ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Öğr. Gör. Naim Çağlar DİRİ Öğr. Gör. Sertaç ARI ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Öğr. Gör. Naim Çağlar DİRİ1 Öğr. Gör. Sertaç ARI2 1 Selçuk Üniversitesi, Karapınar Aydoğanlar Meslek Yüksekokulu, Konya, Türkiye, [email protected] 2 Selçuk Üniversitesi, Karapınar Aydoğanlar Meslek Yüksekokulu, Konya, Türkiye, [email protected]  Copyright © 2020 by iksad publishing house All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed or transmitted in any form or by any means, including photocopying, recording or other electronic or mechanical methods, without the prior written permission of the publisher, except in the case of brief quotations embodied in critical reviews and certain other noncommercial uses permitted by copyright law. Institution of Economic Development and Social Researches Publications® (The Licence Number of Publicator: 2014/31220) TURKEY TR: +90 342 606 06 75 USA: +1 631 685 0 853 E mail: [email protected] www.iksadyayinevi.com It is responsibility of the author to abide by the publishing ethics rules. Iksad Publications – 2020© ISBN: 978-625-7687-61-4 Cover Design: Ibrahim KAYA December / 2020 Ankara / Turkey Size = 16 x 24 cm ÖNSÖZ Finansal Okuryazarlık gün geçtikçe kişiler, toplumlar ve şirketler tarafından önemsenen bir kavram haline gelmektedir. Yatırım yaparken, borçlanırken, yani finansal planlama yapılan her aşamada finansal okuryazar olmak en gerekli şartlardandır. Bu çalışmanın birinci bölümünde Finansal Okuryazarlık kavramının tanımı, önemi, özellikleri, ölçülmesi, kapsamı gibi temel bilgilere yer verilmiştir. İkinci bölümde enflasyon, deflasyon, işsizlik, işgücü, stagflasyon, büyüme, faiz gibi temel ekonomi terimlerinden bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde ise yatırım araçları hakkında bilgi verilerek bunlarla ilgili örneklere yer verilmiştir. Döviz, altın ve bazı hisse senetlerindeki fiyat değişimleri TL ve $ cinsinden incelenmiş ve bazı sonuçlar çıkarılmaya çalışılmıştır. i ii ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ…………………………………………………….………….i GİRİŞ................................................................................................... 5 1.Finansal Okurazarlık Kavramı...................................................... 7 1.1.Finansal Okuryazarlık Tanımları................................................ 7 1.2.Finansal Okuryazarlığın Kapsamı ve Bileşenleri....................... 9 1.3.Finansal Okuryazarlığın Önemi ve Geliştirilmesi.................... 10 1.4.Finansal Okuryazarlığın Ölçülmesi.......................................... 12 1.5.Finansal Okuryazarlığın Özellikleri......................................... 12 2.Finansal Okuryazarlıkla İlgili Bazı Kavramlar......................... 13 2.1.Enflasyon.................................................................................. 13 2.1.1.Enflasyon Çeşitleri............................................................. 31 2.2.Deflasyon ve Stagflasyon......................................................... 34 2.3.İstihdam.................................................................................... 34 2.4.İşgücü........................................................................................ 35 2.5.İşsizlik....................................................................................... 35 2.5.1.İşsizlik Türleri.................................................................... 36 2.6.Ekonomik Büyüme................................................................... 37 2.7.Faiz ve Faiz Oranı..................................................................... 38 2.8.Borç ve Kredi............................................................................ 38 2.9.Yatırım ve Yatırım Araçları...................................................... 39 3.Örneklerle Finansal Okuryazarlık.............................................. 40 3.1.Döviz, Endeks, Altın ve Hisse Senedi İncelemeleri................. 40 3.1.1.ABD Doları (USDTRY).................................................... 41 3.1.2.Euro (EURTRY)................................................................ 42 3.1.3.BIST100 Endeksi............................................................... 43 3.1.4.Türk Hava Yolları Anonim Ortaklığı (THYAO)............... 48 3.1.5.Aselsan Elektronik San. Tic. A.Ş. (ASELS)...................... 52 3.1.6.Turkcell İletişim Hizmetleri A.Ş. (TCELL)....................... 57 3.1.7.Halk Bankası (HALKB).................................................... 60 3.1.8.Ons Altın ve Gram Altın (XAUUSD / XAUTRYG)......... 64 3.1.9.RTA Laboratuvar Biyolojik Ürünler İlaç ve Makine San. Tic. A.Ş. (RTALB)..................................................................... 71 iii ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK  3.1.10.Taze Kuru Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş. (TKURU)......... 72 3.1.11.Doğan Şirketler Grubu Holding A.Ş. (DOHOL)............. 74 3.1.12.Turcas Petrol A.Ş. (TRCAS).......................................... 76 3.1.13.İpek Doğal Enerji Kaynakları Araştırma ve Üretim A.Ş. 79 3.1.14.Türk Telekomünikasyon A.Ş. (TTKOM)........................ 80 3.1.15.Petkim Petrokimya Holding A.Ş. (PETKM)................... 81 3.1.16.Tüpraş - Türkiye Petrol Rafineri A.Ş. (TUPRS).............. 83 3.1.17.Tofaş Türk Otomobil Fabrikası A.Ş. (TOASO).............. 85 3.1.18.Karsan Otomotiv Sanayii ve Ticaret A.Ş. (KARSN)...... 87 3.1.19.Zorlu Enerji Elektrik Üretim A.Ş. (ZOREN)................... 88 3.1.20.Vestel Elektronik Sanayi ve Ticaret A.Ş. (VESTL)........ 90 3.1.21.Arçelik A.Ş. (ARCLK).................................................... 92 3.1.22.Koç Holding A.Ş. (KCHOL)........................................... 93 3.1.23.Hacı Ömer Sabancı Holding A.Ş. (SAHOL)................... 95 3.1.24.Ege Endüstri Ticaret ve A.Ş. (EGEEN)........................... 97 3.1.25.Esenboğa Elektrik Üretim A.Ş. (ESEN).......................... 98 3.1.26.Bayrak EBT Taban San. ve Tic. A.Ş. (BAYRK)............. 99 3.2.Borsa İstanbul’da İşlem Gören Şirketler................................ 100 4.SONUÇ......................................................................................... 117 KAYNAKÇA.................................................................................. 121 iv ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK GİRİŞ Finansal Okuryazarlık, önemi her geçen gün daha da artan bir kavramdır. Toplumun finansal okuryazarlık seviyesinin yüksek olması, bireylerin finansal bilgilerinin seviyesine bağlıdır. Dünyada ticaretin var olduğu en eski zamanlardan beri, finansal okuryazarlık kavramının da var olduğunu söylemek yanlış bir ifade olmaz. Takas yönteminin kullanıldığı eski çağlarda finansal okuryazarlık seviyesinin önemi, elbette günümüzde olduğu kadar büyük değildi. Ancak, elinde bulunan bir hayvanı, bir kıyafetle ya da başka bir malzemeyle değiştirmek isteyen bir kişinin de “aldanmamak” için belli bir seviyede finansal okuryazarlık bilgisi olmalıydı. Takas yönteminden ilk paranın basılmasına, ticaretin uluslararası boyutlara ulaşmasından banknot kullanımının artmasına, kredi kartlarının kullanımından telefon bankacılığının yaygınlaşmasına, temassız ödemelerden blockchain teknolojisinin gelişmesine kadar konunun ekonomi olduğu her aşamada finansal okuryazarlık kavramı hep var olmuştur. Bazı kavramların popülaritesi belli bir zaman devam eder, geçen zaman ve gelişen teknoloji bu popülariteyi azaltır ya da tamamen bitirir. Finansal Okuryazarlık böyle bir kavram değildir; aksine yıllar geçtikçe değeri daha da anlaşılacak ve “popülaritesi artacak” bir kavramdır. İnsanoğlu var olmak için çalıştıkça, kazandığı parayı ihtiyaçları için harcadıkça, harcamalarının sonucunda kalan parasını tasarruf ettikçe ya da kazandığı paradan daha çok harcayıp 5 borçlandıkça farkında olarak ya da olmayarak finansal okuryazarlık kavramıyla iç içe olacaktır. Gelecekte kripto paraların devletler tarafından kabul edilmesi, blockchain teknolojisinin daha da gelişmesi, bankacılık sistemindeki yenilikler para sisteminde köklü değişimlerin olacağının habercisidir. Bu köklü değişimlerin sonrasında finansal okuryazarlık seviyesi günümüzdekinden daha da önemli hale gelecektir. Bu çalışmada en temel düzeyde finansal okuryazarlık hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın özellikle Meslek Yüksekokul öğrencilerimizin seçmeli derslerde almış olduğu basit Finansal Okuryazarlık dersinde kaynak olarak kullanılması amaçlanmıştır. Bu vesile ile öğrencilerimizin finansal yatırım araçları hakkında temel düzeyde bilgi sahibi olmaları ve ileri düzey finansal okuryazarlığa karşı meraklarının oluşması amaçlanmıştır. 6 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK 1. FİNANSAL OKURAZARLIK KAVRAMI 1.1. Finansal Okuryazarlık Tanımları Finansal karar alma zorunluluğu günümüz dünyasında tüm bireylerin karşı karşıya kaldığı bir durumdur. Bu zorunluluğu yerine getirirken doğru karar alabilmenin belli başlı şartları vardır. “Finansal bilgi seviyesinin ve kapasitesinin yüksek olduğu kişilerin finansal okuryazarlık seviyeleri yüksektir” demek yanlış bir ifade değildir. İnsanoğlunun eski çağlardan bugüne var olabilme çabasının bir bölümünde finansal okuryazarlık seviyesi önem arz etmiştir. Kişi bunun bazen farkında olurken bazen olmamıştır; ancak finansal okuryazarlık bilgisini her daim kullanmıştır. Eskiden paranın olmadığı takas sisteminin var olduğu dönemlerde, hangi malzemesiyle neyi değiştireceğinin pazarlığını yaparken finansal okuryazarlığını kullanan insanoğlu; günümüzde hangi hisse senedini alıp, hangi kripto paralara yatırım yapmasının en etkili yatırım olduğunu yine finansal okuryazarlıkla ilgili bilgilerini kullanarak yapmaktadır. Finansal okuryazarlık kavramının daha iyi anlaşılabilmesi için akademik çalışmalarda yapılan tanımlamaları incelemek gerekir. “Finans” kelimesi Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlüğünde, “mal” , “mali işler” ; “Finansal” kelimesi ise “mali” olarak tanımlanmıştır. “Okuryazar” kelimesi “okuması yazması olan, öğrenim görmüş (kimse )” olarak tanımlanmıştır. Finansal okuryazarlığın tanımıyla ilgili literatürde çok farklı görüşlere yer verilmekle beraber, bu tanımlarda iki temel unsur göze 7 çarpmaktadır. Birincisi kişinin finansal refahını sağlayacak ve bu refahı devam ettirebilecek düzeyde mali kaynakları verimli bir şekilde yönetebilecek bilgi ve kabiliyete haiz olması, ikincisi ise bu bilgi ve kabiliyeti kullanma becerisidir (Karataş, 2007:4). Remund (2010), finansal okuryazarlığı en temel finansal konuları anlayabilmek, farklılaşan ve gelişen ekonomik şartları takip ederek uzun vadeli planlama yaparken kısa vadeli doğru karar alabilme yeteneği olarak tanımlamıştır. Mandell (2008), ise zamanla değişen ve anlaşılması zor hale gelen finansal araçlar (menkul kıymet, hisse senedi, tahvil vb.) hakkında bilgi sahibi olma ve uzun vadede etkili karar verebilme olarak tanımlamıştır. Finansal Okuryazarlık ve Erişim Derneğine göre Finansal Okuryazarlık tanımı ise, kişinin geliri yani bütçesiyle ilgili bilgi sahibi olması, bütçesini verimli bir şekilde yönetilmesini ifade eder. Finansal okuryazarlığa sahip olan bireyler gelirlerini rasyonel bir şekilde finanse etmenin yanında, doğru tasarruf ve yatırım yapılmasını da sağlamış olur (https://www.fo-der.org/). Hastings vd. (2013) ise, finansal okuryazarlık kavramı içim, kişinin hayatı boyunca finans güvenliğini sağlamak amacıyla tüm finansal araçları verimli ve mantıklı şekilde organize edecek bilgi ve kabiliyetlerin toplamıdır demiştir. Bu bağlamda, tüm bu tanımları içerecek şekilde finansal okuryazarlık, bireylerin sürdürülebilir finansal refahı sağlayabilmek için kendi mali kaynaklarını etkili bir şekilde yönetebileceği bilgi ve beceriye sahip olması ve bunu davranış ve deneyimleriyle desteklemesi olarak tanımlanabilir. 8 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK O halde tüm bu tanımlardan yola çıkarak finansal okuryazarlıkla ilgili, kişilerin finansal refahını optimum seviyede tutabilmek için tüm mali kaynakları etkili ve verimli bir şekilde kullanabilecek özelliklere her daim sahip olması için gereken bilgi ve yeterliliklerdir denilebilir. 1.2. Finansal Okuryazarlığın Kapsamı ve Bileşenleri Finansal okuryazarlığın kapsamını Atkinson ve Messy (2012), “finansal bilgi” , “finansal davranış” ve “finansal tutum” olmak üzere üçe ayırmaktadır (Ağırman ve Akyol, 2019:8). Finansal bilgi, finansla ilgili her türlü kaynağa ulaşabilme ve finansla ilgili konulara (yatırım, borçlanma, enflasyon, deflasyon, döviz kuru, işsizlik, hisse senedi vb.) hakim olabilmeyi ifade eder. Finansal davranış, kişinin mali yapısı ile ilgili durumları kapsar. Yapmış olduğu alışverişten, yatırım-borçlanma kararlarına kadar kısa ve uzun vadede ki tüm yatırımlarına kadar her aşama bu açıdan önemlidir. Finansal tutum ise, kişilerin önceden yaşadığı bir takım deneyimler sonucu gelecekte nasıl tavır sergileyeceklerini belirler (Alkaya ve Yağlı, 2015:588). Türkiye Bankalar Birliği tanımına göre finansal okuryazarlığın beş bileşeni vardır (https://foy.tbb.org.tr). Bunlar: 1. Finansal kavramlarla ilgili bilgi, 2. Finansal kavramlarla ilgili iletişim kurabilme yeteneği, 3. Kişisel finans yönetimi becerisi, 4. Uygun finansal kararlar verme becerisi, 5. Gelecekteki finansal ihtiyaçlar için planlama yapma davranışı olarak sıralanabilir. 9 Finansal okuryazarlık seviyesinin istenilen seviyede olabilmesi için öncelikle kişi de finansal konularla ilgili ilgi ve bilginin var olması gerekmektedir. Finansal bilgi olmadığı zaman, finansal okuryazarlık seviyesinin istenilen seviyeye gelebilmesi mümkün değildir. Finansal kavramlara aşinalık olması, kişinin kendi finans yönetimini başarılı bir şekilde yapabilmesi, kısa vadeli finansal başarılardan sonra uzun vadede de başarılı planlar yapılabilmesi finansal okuryazarlığın bileşenlerini oluşturmaktadır. 1.3. Finansal Okuryazarlığın Önemi ve Geliştirilmesi Finansal okuryazarlık literatürde her ne kadar yeni bir kavram olarak görünse de eski çağlardan beri var olan bir olgudur. Günümüzde en uygun şekilde borçlanmak isteyen yatırımcının ya da tasarrufunu en yüksek getiriyle artırmak isteyen bir girişimcinin finansal okuryazarlık seviyesinin yüksek olması gerektiği yadsınamaz bir gerçektir. Peki, finansal okuryazarlık seviyesinin yüksek olması gereken kişiler sadece borçlanacak ya da yatırım yapacak kişiler midir? Finansal okuryazarlık işçiden memura, serbest meslek erbabından tarım ve hayvancılıkla geçimini sağlayan çiftçiye kadar herkesin önemsemesi gereken bir konudur. Özellikle ekonomi alanında insana “aldanmamak” için gerekli olan temel finansal bilgileri finansal okuryazarlık denilen kavram kazandıracaktır. Günümüz dünyasında hiçbir insan “benim ekonomiyle, finansla işim olmaz” diyemez. Dolaylı ya da doğrudan herkesin ekonomi ile bir ilişkisi vardır. Markete alışveriş yapmaya giden yaşlı bir ev hanımının da ilkokula 10 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK yeni başlamış beslenmesini okulun kantininden satın alacak 6 yaşındaki minik öğrencinin de finans ve ekonomi ile bir ilişkisi vardır. O halde finansal okuryazarlığın önemini anlatırken bu kavramın hepimiz için gerekli olduğu gerçeğini söyleyerek bu işe başlamak gerekir. Çeşitli kaynaklarda finansal okuryazarlığın öneminden bahsedilirken kişi ve ailesi için önemi, finansal sistem için önemi, ekonomi için önemi, öğrenciler için önemi gibi ayrımlar da yapılmıştır (Ağırman ve Akyol, 2019:10-18, Gökmen,2012: 45-50). Hiç şüphesiz finansal okuryazarlığın önemi ve toplumun her kesiminde oluşan farkındalığı gün geçtikçe daha da artacaktır. Finansal okuryazarlığın öneminin gün geçtikçe artması ve geliştirilmesi için toplumda herkese görev düşmektedir. Devlet politikasıyla vatandaşlara basit eğitimler verilmesi, kamu spotu yayınları, Yerel Yönetimler ve STK’lar aracılığıyla yerel halka bilinçlendirme çalışmaları yapılması, müfredatlara Finansal Okuryazarlık derslerinin eklenmesi, kişilerin sektörüne göre alanında uzman akademisyenlerle özel finansal okuryazarlık eğitimleri düzenlenmesi bunlara örnek olarak verilebilir. Tarım ve hayvancılıkla geçimini sağlayan çiftçilerimize “tarımsal finans okuryazarlığı” eğitimlerinin verilmesi buna örnek olarak gösterilebilir. Ders müfredatlarına finansal okuryazarlık eklenirken de ilköğretim ve lise çağlarında olan öğrencilerin seviyelerine göre ayrı ayrı planlamalar yapılmalıdır. Unutulmamalıdır ki, yeterli finansal bilgiye sahip ve 11 finansal planlama yapabilen bireyler toplumun gelişmesi için çok önemlidir. 1.4. Finansal Okuryazarlığın Ölçülmesi Literatüründe finansal okuryazarlığın ölçülmesine yönelik birçok yaklaşım vardır. Örneğin, bazı araştırmalarLusardi,Curto, Mitchell’in2010’da yaptıkları çalışmalarda kullandıkları basit 3 soruluk bir testi kullanılırken; bazı araştırmalar da Zhan,ScottveAnderson’ ın 2006’da yaptıkları 48 sorudan oluşan doğru-yanlış sorularını kullanmaktadırlar. Bunların haricinde Remund (2010), Monticone (2010), Collins (2010), Carlin, Robinson (2012) gibi bir çok ölçüm yöntemi de bulunmaktadır(İçke, 2017:34-35). 1.5. Finansal Okuryazarlığın Özellikleri Ağırman ve Akyol (2019), finansal okuryazarlığı Investment Solutions Northland (2015)’den aldıkları kaynağa göre 3 temel ögeye ayırmışlardır. Buna göre birinci gruptaki kişilerin tasarruf, net gelir, borç, vergi, faiz, bankacılık, enflasyon gibi konularda bilgili olduklarını varsayılmaktadır. İkinci gruptaki kişiler ev kredisi, yatırım emeklilik fonları gibi daha karmaşık konularda bilgi sahibi olan topluluktur. Üçüncü grup ise türev ürünler hakkında bilgi sahibi olan ve portföy yönetebilen “finansal okuryazar” olmuş kişilerin oluşturdukları topluluktur. Gökmen’e göre (2012), ideal bir finansal okuryazar şu özelliklere sahiptir: 12 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK  Bilgilidir ve eğitimlidir, Para ve varlık yönetimi konularında başarılıdır, Bankacılık, para, yatırım, kredi, varlık yönetimi, sigorta ve vergi konularında başarılıdır, Bilgisini ve kavrayışını iyi kullanarak planlama yapar ve finansal kararları başarıyla uygular, Buna bağlı olarak da; Parayı başarılı yönetebilme, Finansal sistemi kavrayabilme, Finansal planlar oluşturabilme, Kaliteli iletişim kurabilmelidir. 2. Finansal Okuryazarlıkla İlgili Bazı Kavramlar Finansal Okuryazarlık, kişilerin ekonomi ve finans konuları ile ilgili bilgi ve davranışlarını ifade eden bir kavramdır. Finansal okuryazarlık seviyesinin geliştirilebilmesi için bir takım ekonomik terimlerin bilinmesi gerekmektedir. Aşağıda bu terimler hakkında kısa bilgiler verilecektir 2.1. Enflasyon Mal ve hizmet fiyatlarının genel seviyesinin sürekli olarak artmasına enflasyon denir. Enflasyon Latincede şişmanlık anlamına gelmektedir. Fiyatların genel düzeyinin artması toplumun tüm kesimleri tarafından istenmeyen bir durumdur. Özellikle gelir düzeyi düşük kişilerin enflasyonu hissetme hassasiyeti daha fazladır. Alım gücünde oluşan 13 erime, gelir seviyesi düşük kişiler tarafından daha çok hissedilirken; iş insanlarının uzun vadede planlama yapmalarını zorlaştırarak yatırım isteğini de azaltacaktır. Ayrıca enflasyonun yüksek olduğu dönemlerde özellikle gelişmekte olan ülkelerde başta döviz fiyatlarının dalgalanmasını engellemek ve enflasyon üstü getiri sağlanması için faiz seviyesi de yüksek tutulacağından yatırımlar azalacaktır. Enflasyon oranı hesaplanırken önceden belirlenen sepette bulunan mal ve hizmetlerin fiyatların sürekli olarak artması önemli bir husustur. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), zaman zaman enflasyon sepetinde güncellemeler yapabilir. Örneğin, 2019 TÜFE sepetinde gıdanın payı yüzde 23.29 iken 2020 yılında yüzde 22.77'ye, giyim - ayakkabının payı yüzde 7.24'ten yüzde 6.96'ya, ulaştırmanın payı yüzde 16.78'den yüzde 15.62'ye indirilmiştir. Alkollü içecekler ve tütünün payı yüzde 4.23'ten yüzde 6.06'ya yükselirken, aspiratör ve fotoğraf makinası sepetten çıkarılıp yerine davlumbaz ve çocuk taytı dâhil edilmiştir (https://www.tuik.gov.tr/). Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE): Kişilerin kullandığı giyecek, yiyecek, ulaştırma hizmeti, dayanıklı tüketim gibi mallardan oluşan sepettir. Bu endeks perakende aşamasında ödenen fiyatı baz alır. Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE): Aylık ya da yıllık enflasyon oranının belirlenmesinde kullanılır. ÜFE, belirli bir dönemde ülke ekonomisinde üretimi yapılan ve yurtiçine satışa konu olan ürünlerin, yani üretici fiyatlarını ölçen bir endekstir. 14 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Aşağıdaki tabloda son 10 yılın TÜFE ve ÜFE oranlarının aylık ve yıllık değişimleri listelenecektir (https://www.tuik.gov.tr/) : Tablo 1: TÜFE Oranlarının Aylık ve Yıllık Değişimleri DÖNEM TÜFE (Yıllık % TÜFE (Aylık % Değişim) Değişim) 11-2020 14.03 2.30 10-2020 11.89 2.13 09-2020 11.75 0.97 08-2020 11.77 0.86 07-2020 11.76 0.58 06-2020 12.62 1.13 05-2020 11.39 1.36 04-2020 10.94 0.85 03-2020 11.86 0.57 02-2020 12.37 0.35 01-2020 12.15 1.35 12-2019 11.84 0.74 11-2019 10.56 0.38 10-2019 8.55 2 09-2019 9.26 0.99 08-2019 15.01 0.86 07-2019 16.65 1.36 06-2019 15.72 0.03 05-2019 18.71 0.95 04-2019 19.50 1.69 03-2019 19.71 1.03 02-2019 19.67 0.16 01-2019 20.35 1.06 12-2018 20.30 -0.40 11-2018 21.62 -1.44 10-2018 25.24 2.67 09-2018 24.52 6.30 08-2018 17.90 2.30 07-2018 15.85 0.55 06-2018 15.39 2.61 15 05-2018 12.15 1.62 04-2018 10.85 1.87 03-2018 10.23 0.99 02-2018 10.26 0.73 01-2018 10.35 1.02 12-2017 11.92 0.69 11-2017 12.98 1.49 10-2017 11.90 2.08 09-2017 11.20 0.65 08-2017 10.68 0.52 07-2017 9.79 0.15 06-2017 10.90 -0.27 05-2017 11.72 0.45 04-2017 11.87 1.31 03-2017 11.29 1.02 02-2017 10.13 0.81 01-2017 9.22 2.46 12-2016 8.53 1.64 11-2016 7.00 0.52 10-2016 7.16 1.44 09-2016 7.28 0.18 08-2016 8.05 -0.29 07-2016 8.79 1.16 06-2016 7.64 0.47 05-2016 6.58 0.58 04-2016 6.57 0.78 03-2016 7.46 -0.04 02-2016 8.78 -0.02 01-2016 9.58 1.82 12-2015 8.81 0.21 11-2015 8.10 0.67 10-2015 7.58 1.55 09-2015 7.95 0.89 08-2015 7.14 0.40 07-2015 6.81 0.09 06-2015 7.20 -0.51 05-2015 8.09 0.56 16 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK 04-2015 7.91 1.63 03-2015 7.61 1.19 02-2015 7.55 0.71 01-2015 7.24 1.10 12-2014 8.17 -0.44 11-2014 9.15 0.18 10-2014 8.96 1.90 09-2014 8.86 0.14 08-2014 9.54 0.09 07-2014 9.32 0.45 06-2014 9.16 0.31 05-2014 9.66 0.4 04-2014 9.38 1.34 03-2014 8.39 1.13 02-2014 7.89 0.43 01-2014 7.75 1.98 12-2013 7.4 0.46 11-2013 7.32 0.01 10-2013 7.71 1.8 09-2013 7.88 0.77 08-2013 8.17 -0.1 07-2013 8.88 0.31 06-2013 8.3 0.76 05-2013 6.51 0.15 04-2013 6.13 0.42 03-2013 7.29 0.66 02-2013 7.03 0.3 01-2013 7.31 1.65 12-2012 6.16 0.38 11-2012 6.37 0.38 10-2012 7.8 1.96 09-2012 9.19 1.03 08-2012 8.88 0.56 07-2012 9.07 -0.23 06-2012 8.87 -0.9 05-2012 8.28 -0.21 04-2012 11.14 1.52 17 03-2012 10.43 0.41 02-2012 10.43 0.56 01-2012 10.61 0.56 12-2011 10.45 0.58 11-2011 9.48 1.73 10-2011 7.66 3.27 09-2011 6.15 0.75 08-2011 6.65 0.73 07-2011 6.31 -0.41 06-2011 6.24 -1.43 05-2011 7.17 2.42 04-2011 4.26 0.87 03-2011 3.99 0.42 02-2011 4.16 0.73 01-2011 4.9 0.41 12-2010 6.4 -0.3 11-2010 7.29 0.03 10-2010 8.62 1.83 09-2010 9.24 1.23 08-2010 8.33 0.4 07-2010 7.58 -0.48 06-2010 8.37 -0.56 05-2010 9.1 -0.36 04-2010 10.19 0.6 03-2010 9.56 0.58 02-2010 10.13 1.45 01-2010 8.19 1.85 18 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Tablo 2: ÜFE Oranlarının Aylık ve Yıllık Değişimi DÖNEM ÜFE (Yıllık % ÜFE (Aylık % Değişim) Değişim) 11-2020 23.11 4.08 10-2020 18.20 3.55 09-2020 14.33 2.65 08-2020 11.53 2.35 07-2020 8.33 1.02 06-2020 6.17 0.69 05-2020 5.53 1.54 04-2020 6.71 1.28 03-2020 8.50 0.87 02-2020 9.26 0.48 01-2020 8.84 1.84 12-2019 7.36 0.69 11-2019 4.26 -0.08 10-2019 1.70 0.17 09-2019 2.45 0.13 08-2019 13.45 -0.59 07-2019 21.66 -0.99 06-2019 25.04 0.09 05-2019 28.71 2.67 04-2019 30.12 2.98 03-2019 29.64 1.58 02-2019 29.59 0.09 01-2019 32.93 0.45 12-2018 33.64 -2.22 11-2018 38.54 -2.53 10-2018 45.01 0.91 09-2018 46.15 10.88 08-2018 32.13 6.60 07-2018 25.00 1.77 06-2018 23.71 3.03 05-2018 20.16 3.79 04-2018 16.37 2.60 03-2018 14.28 1.54 19 02-2018 13.71 2.68 01-2018 12.14 0.99 12-2017 15.47 1.37 11-2017 17.30 2.02 10-2017 17.28 1.71 09-2017 16.28 0.24 08-2017 16.34 0.85 07-2017 15.45 0.72 06-2017 14.87 0.07 05-2017 15.26 0.52 04-2017 16.37 0.76 03-2017 16.09 1.04 02-2017 15.36 1.26 01-2017 13.69 3.98 12-2016 9.94 2.98 11-2016 6.41 2.00 10-2016 2.84 0.84 09-2016 1.78 0.29 08-2016 3.03 0.08 07-2016 3.96 0.21 06-2016 3.41 0.41 05-2016 3.25 1.48 04-2016 2.87 0.52 03-2016 3.80 0.40 02-2016 4.47 -0.20 01-2016 5.94 0.55 12-2015 5.71 -0.33 11-2015 5.25 -1.42 10-2015 5.74 -0.20 09-2015 6.92 1.53 08-2015 6.21 0.98 07-2015 5.62 -0.32 06-2015 6.73 0.25 05-2015 6.52 1.11 04-2015 4.80 1.43 03-2015 3.41 1.05 02-2015 3,10 1,20 20 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK 01-2015 3.28 0.33 12-2014 6.36 -0.76 11-2014 8.36 -0.97 10-2014 10.10 0.92 09-2014 9.84 0.85 08-2014 9.88 0.42 07-2014 9.46 0.73 06-2014 9.75 0.06 05-2014 11.28 -0.52 04-2014 12.98 0.09 03-2014 12.31 0.74 02-2014 12.40 1.38 01-2014 10.72 3.32 12-2013 6.97 1.11 11-2013 5.67 0.62 10-2013 6.77 0.69 09-2013 6.23 0.88 08-2013 6.38 0.04 07-2013 6.61 0.99 06-2013 5.23 1.46 05-2013 2.17 1.00 04-2013 1.70 -0.51 03-2013 2.30 0.81 02-2013 1.84 -0.13 01-2013 1.88 -0.18 12-2012 2.45 -0.12 11-2012 3.60 1.66 10-2012 2.57 0.17 09-2012 4.03 1.03 08-2012 4.56 0.26 07-2012 6.13 -0.31 06-2012 6.44 -1.49 05-2012 8.06 0.53 04-2012 7.65 0.08 03-2012 8.22 0.36 02-2012 9.15 -0.09 01-2012 11.13 0.38 21  12-2011 13.33 1.00 11-2011 13.67 0.65 10-2011 12.58 1.60 09-2011 12.15 1.55 08-2011 11.00 1.76 07-2011 10.34 -0.03 06-2011 10.19 0.01 05-2011 9.63 0.15 04-2011 8.21 0.61 03-2011 10.08 1.22 02-2011 10.87 1.72 01-2011 10.80 2.36 12-2010 8.87 1.31 11-2010 8.17 -0.31 10-2010 9.92 1.21 09-2010 8.91 0.51 08-2010 9.03 1.15 07-2010 8.24 -0.16 06-2010 7.64 -0.50 05-2010 9.21 -1.15 04-2010 10.42 2.35 03-2010 8.58 1.94 02-2010 6.82 1.66 01-2010 6.30 0.58 Tablolarda görüldüğü üzere Türkiye’de hem Üretici hem de Tüketici Fiyat Endeksinde yıl bazında hep bir artış görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde enflasyon çok büyük bir problemdir. Mal ve hizmet fiyatlarının sürekli artış sergilemesi üreticinin de tüketicinin de isteyeceği bir durum değildir. Ayrıca şunu da unutmamak gerekir: enflasyonun yüksek olduğu dönemlerde istisnasız tüm malların fiyatları yükselir gibi bir ifade doğru değildir. Bazı mal ve hizmet fiyatları bu dönemde düşebilir, 22 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK ancak bunlar azınlıktadır. Aynı zaman da bazı dönemlerde oluşan ani fiyat sıçramalarına da enflasyon demek doğru olmaz. Enflasyonun bir ülkede üretilen ve tüketilen her türlü mal ve hizmetin fiyatı baz alarak hesaplanması gerekmektedir. Bunun içinde enflasyon sepeti denilen ürünlerin fiyatlarının yer aldığı bir liste oluşturulur. Bu listede bulunan mal ve hizmetler aşağıda listelenecektir. Burada unutulmaması gereken, listedeki mal ve hizmetlerin her birinin etkisi eşit değildir. Aşağıdaki tabloda enflasyon sepetinde bulunan ana harcama gruplarına yer verilecektir. Her birinin madde ağırlığının farklı olduğu unutulmamalıdır (www.tuik.gov.tr). Tablo 3: Enflasyon Sepetinde Bulunan Ana Harcama Grupları Gıda ve Alkolsüz İçecekler Pirinç Çarliston Biber Buğday Unu Dolmalık Biber Bebek Maması Sivri Biber Bulgur Dereotu Ekmek Domates Bisküvi Taze Fasulye Kraker Havuç Gofret Ispanak Pasta Kabak Kek Karnabahar Baklava Kuru Soğan Ekmek Hamuru Beyaz Lahana Makarna Kırmızı Lahana Şehriye Mantar 23 Tahıl Gevreği Kıvırcık Dana Eti Maydanoz Kuzu Eti Nane Tavuk Eti Patlıcan Sakatat Pırasa Sucuk Roka Sosis Salatalık Salam Sarımsak Hazır Et Yemekleri Tere Balık Kırmızı Turp Konserve Balık Yeşil Soğan Süt Patates Yoğurt Kuru Fasulye Hazır Sütlü Tatlılar Nohut Beyaz Peynir Mercimek Kaşar Peyniri Diğer Bakliyat Tulum Peyniri Konserveler Krem Peynir Salça Yumurta Zeytin Tereyağı (Kahvaltılık) Cipsler Margarin Toz Şeker Zeytinyağı Kesme Şeker Ayçiçek Yağı Reçel Mısırözü Yağı Bal Portakal Pekmez Üzüm Tahin Helvası Armut Fındık Ezmesi Ayva Çikolata Tablet Çilek Çikolata Krem Elma Lokum Erik Sakız Karpuz Kâğıtlı Şeker 24 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Kavun Dondurma Kayısı Baharat Kiraz Tuz Kivi Kabartma Maddeleri Limon Sirke Mandalina Ketçap Muz Mayonez Nar Tahin Şeftali Hazır Çorbalar Badem İçi Puding Ceviz İçi Kahve Fındık İçi Hazır Kahve Antep Fıstığı Çay Yer Fıstığı Bitki ve Meyve Çayı Leblebi Kakao Ay Çekirdeği Kakaolu Toz İçecekler Kabak Çekirdeği Su Kuru Üzüm Maden Suyu ve Sodası Kuru Kayısı Gazoz Meyveli Ayran Kola Meyve Suyu Soğuk Çay Alkollü İçecekler ve Tütün Rakı Bira Viski Sigaralar Şarap Giyim ve Ayakkabı Pamuklu Kumaş Sweatshirt (Çocuk için) Karışım Kumaşlar Tişört (Çocuk için) Kaban (Erkek için) Tayt (Çocuk için) Erkek Mont Eşofman (Çocuk için) 25 Takım Elbise (Erkek için) Pijama (Çocuk için) Ceket (Erkek için) İç çamaşırı (Çocuk için) Pantolon (Erkek için) Çorap (Çocuk için) Kazak (Erkek için) Bebek Tulumu Gömlek (Erkek için) Bebek Pijaması Sweatshirt (Erkek için) Bebek İç Çamaşırı Tişört (Erkek için) Örgü Yünü Eşofman (Erkek için) Kravat Pijama (Erkek için) Kemer İç Çamaşırı (Erkek için) Eşarp Çorap (Erkek için) Giysi Tamir Ücretleri Pardösü (Kadın için) Kuru Temizleme Ücreti Kaban (Kadın için) Ayakkabı (Erkek için) Elbise (Kadın için) Bot (Erkek için) Ceket (Kadın için) Spor Ayakkabısı (Erkek için) Etek Ayakkabı (Kadın için) Pantolon (Kadın için) Bot (Kadın için) Hırka (Kadın için) Spor Ayakkabısı (Kadın için) Kazak (Kadın için) Terlik (Kadın için) Gömlek (Kadın için) Ayakkabı (Çocuk için) Tişört (Kadın için) Bot (Çocuk için) Eşofman (Kadın için) Spor Ayakkabısı (Çocuk için) Pijama (Kadın için) Ayakkabı Tamiri (Erkek) İç Çamaşırı (Kadın için) Ayakkabı Tamiri (Kadın) Çorap (Kadın için) Pantolon (Çocuk için) Kaban Anorak (Çocuk için) Kazak (Çocuk için) Elbise (Çocuk için) Gömlek (Çocuk için) Konut Kiracı Tarafından Ödenen Doğalgaz Ücreti Kira Badana ve Boya Malzemeleri Doğalgaz Abonman Ücreti 26 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Yer ve Duvar Döşemesi Tüp Gaz Ücreti Pencere (PVC) Kömür Ücreti Sıhhi Teçhizat Malzemeleri Odun Ücreti Su Faturası Elektrik Ücreti Ev Eşyası Tek Masa Kaşık, Çatal, Bıçak Takımı (Çelik) Tek Sandalye Çelik Mutfak Eşyaları Yatak Odası Takımı Teflon Mutfak Eşyaları Yatak (Tek Kişilik) Plastik Mutfak Eşyaları Yatak (Çift Kişilik) Diğer Elektriksiz Ev Aletleri Yatak Bazası Pil Genç Odası Takımı Ampul Oturma Odası Takımı Kapı Aksesuarları (Anahtar, Kilit) Yemek Odası Takımı Soba Aksesuar ve Malzemeleri Hijyenik Zeminler İçin Çamaşır İçin Temizlik ve Temizlik ve Bakım Ürünleri Bakım Ürünleri Elektrikli Küçük Ev Aletleri Bulaşık İçin Temizlik ve Bakım (Tost Makinası) Ürünleri Halı Kanepe Perde Her Türlü Ev Temizlik Aletleri Stor Perde Bulaşık Bezleri Tül Saklama Malzemeleri Yatak Örtüsü Kâğıt Sofra Malzemeleri Yorgan Gündelikçi Ücreti Battaniye Halı Temizleme Pike Takımı Klima Nevresim Takımı Soba Yastık Şofben Havlu Kombi Normal Buzdolabı Davlumbaz 27 No-Frost Buzdolabı Elektrikli Süpürge Derin Dondurucu Elektrikli Kesici Aletler (Blender) Çamaşır Makinesi Sehpa Bulaşık Makinesi Sıcak İçecek Makinaları Ankastre Mikrodalga Fırın Ütü Ankastre Ocak (Set Üstü) Ev Aletlerinin Tamiri (Malzeme ve İşçilik) Ankastre Fırın Cam Ev Eşyası Porselen Ev Eşyası Sağlık İlaçlar Emar Ücreti Diğer Sağlık Ürünleri Laboratuvar Tahlil Ücretleri Numaralı Gözlük Cam ve Hastane Yatak Ücreti Çerçevesi Kontakt Lens Ameliyat Ücreti Sağlık İle İlgili Araç Gereçler Doğum Ücreti (Normal (Tansiyon Aleti) Doğum) Uzman Doktor Muayene Doğum Ücreti (Sezaryen) Ücreti Diş Çekme Ücreti Röntgen Ücreti Diş Dolgu Ücreti Ultrason Ücreti Ulaştırma Otomobil (Dizel) Otoban Geçiş Ücreti Otomobil (Benzinli) Köprü Geçiş Ücreti Motosiklet Sürücü Eğitim Kurs Ücreti Bisiklet Tren Ücreti Banliyo Araç Yedek Parça ve Metro Ücreti Ekipmanları Taksi Ücreti Tramvay Ücreti Benzin Tren Ücreti (Şehirlerarası) 28 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK  LPG (Araba Tüpü Dolum) Belediye Otobüs Ücreti Ücreti Motorin Dolmuş Ücreti Motor Yağları Servis Ücreti Araçların Tamirine ve Araba İle İlgili, Temizlik Bakımına Ödenen Ücretler veBakım Ürünleri (Malzeme ve işçilik) Araçların Tamirine ve Şehirlerarası Otobüs Ücreti Bakımına Ödenen Ücretler (işçilik) Araba Kiralama Ücreti Uçak Bileti Ücreti Otopark Ücreti Vapur Bilet Ücreti Nakliye Ücreti(Şehiriçi) Kargo Gönderme Ücreti Haberleşme Koli Gönderme Ücreti Telefon Görüşme Ücreti Telefon Ekipmanları (Cep Cep Telefonu Görüşme Ücreti Telefonu) Telefon Yedek Parçaları Telefon Aboneliğine İlişkin Hizmetler Telefon Onarım Ücreti İnternet Ücreti Eğlence ve Kültür Televizyon Oyuncak Bilgisayar Oyun Konsolu Bilgisayar Ekipmanları Sporla İlgili Aletler (Futbol Topu) Tablet (Bilgisayar) Veteriner Ücreti Görsel İşitsel Veri İşleme Evcil Hayvanlar İçin Gıda Araçları Tamiri (Malzeme ve Harcamaları İşçilik) Görsel, İşitsel Veri İşleme Kablolu- Özel Televizyon Araçları (İşçilik Ücreti) Yayın Hizmetleri 29 Müzik Aletleri Sportif Faaliyetler İçin Yapılan Ödemeler Kalem Resim Çektirme Ücreti Resim Boyaları Spor Müsabakalarına Giriş Ücreti Yazım ve Çizim Kağıtları Sinema Diğer Kırtasiye Malzemeleri Tiyatro Yurtiçi Hafta Sonu Turları Diğer Kültürel Faaliyetler Yurtiçi Bir Hafta ve Daha Yurt Dışı Bir Hafta ve Daha Fazla Süreli Turlar Fazla Süreli Turlar Şans Oyunları Çocuk Kitapları Hacca Gidiş Ücreti Test Kitapları Umreye Gidiş Ücreti Diğer Kitaplar Magazinler ve Dergiler Gazeteler Okul Defteri Eğitim Özel İlköğretim Ücreti Özel Üniversite Ücreti Özel Lise Ücreti Üniversite Katkı Payı Düzeyi Belirlenemeyen Eğitim Programları Lokanta ve Oteller Çorbalar Sıcak İçecekler Hazır Yemekler Kola (Pilav,KuruFasulye) Kebaplar Ayran Pideler Alkollü İçkiler Çiğ Köfte Otel Ücreti Ekmek arası Yiyecekler Yurt Ücreti (Döner) Burgerler Pastane Ürünleri Pizzalar Hamur Tatlıları 30 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK  Çeşitli Mal ve Hizmetler Erkek Berberi Deodorant Kadın Berberi Kolonya Kişisel Bakım Cilt ve Vücut Ürünleri Hizmetleri(Kadın İçin) Elektrikli Saç Bakım Aletleri Makyaj Malzemeleri Tıraş Malzemeleri Saç Bakım Ürünleri Ağız ve Diş Bakımı Ürünleri Tuvalet Kâğıdı Tuvalet ve Güzellik Sabunu Mendil Sabun Bebek Bezi Parfüm Hijyenik Kadın Bağı Banka ile Para Havale Ücreti Mücevher (Altın) Resmi Evraklarla İlgili Saat Hizmet Ücreti Ulaşım Araçları ile İlgili Yangın, Hırsızlık ve Diğer Hizmet Ücreti Afetler İçin Sigorta Avukatlık Ücreti Çanta (Kadın İçin) Dökümantasyon İçin Ödenen Okul Çantası Ücretler Şemsiye Seyahat Malzemeleri Sağlık Sigortası Bebek Arabası Kasko ve Zorunlu Trafik Kreş ve Gündüz Bakım Evleri Sigortası 2.1.1. Enflasyon Çeşitleri 2.1.1.1. Fiyat Artış Oranına Göre Enflasyon Çeşitleri Fiyatların genel seviyesindeki artışın oranına göre ılımlı, aşırı ve hiperanflasyon olmak üzere üçlü bir ayrım yapılmaktadır. 31 Ilımlı Enflasyon; fiyatlar genel seviyesindeki artışın ve gelecekte oluşması beklenen enflasyon oranının minimum düzeyde kaldığı enflasyon türüdür. Sürünen enflasyon da denir. Bu oran ülkelerin kendi dinamiklerine göre değişebilir. Böyle bir ortamda kişilerin ve / veya şirketlerin kendilerini paranın değer kaybına karşı korumaya almaları elzem değildir. Bu oran yıllık ortalama %3 ila %10 arasında olabilir. Aşırı Enflasyon; “yüksek enflasyon” ya da “dörtnala enflasyon” olarak da adlandırılan aşırı enflasyon, fiyatlar genel seviyesindeki yıllık artışın ve gelecekte oluşması beklenen yıllık enflasyon oranının iki ya da üç haneli olabildiği zamanlarda söz konusu olur. Aşırı enflasyonun olduğu dönemlerde kişi ve / veya şirketler paralarının değer kaybetmemesi için tedbirler almak zorundadırlar. Kasada nakit milli para tutmak yerine; döviz, altın, arsa ya da ticareti yapılan mal ve hizmetler satın alınarak önlemler alınabilir. Örneğin, yıllık enflasyon oranının %45 , % 135, % 250 olması aşırı enflasyona örnektir. Hiperenflasyon; fiyatlar genel seviyesindeki artış öyle bir hal almıştır ki aylık %50-%100, yıllık % 1.000 - % 1.000.000’lardan daha çok bir fiyat artışı söz konusudur. Böyle bir ortam genellikle büyük buhranlardan, savaşlardan sonra oluşabilir. Milli para kullanımı devreden çıkmış, fiyatlar günlük hatta saatlik artmaktadır. Kişiler ve / veya şirketler nakit milli parada bekleyecek olurlarsa çok kısa bir zamanda tabiri caizse paralarının ederi pul olacaktır. 32 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK  2.1.1.2. Sebeplerine Göre Enflasyon Çeşitleri Sebeplerine göre enflasyon çeşitleri iki ana başlık altında sayılabilir. Bunlar; talepten doğan enflasyon ve arzdan doğan enflasyondur. Talepten Doğan Enflasyon (Talep Enflasyonu), üretim miktarı tüketilmek istenen miktardan az olduğunda talep enflasyonu ortaya çıkar. Özellikle faizlerin düşmesi, tüketim harcamalarına teşvik, dış ödemeler bilançosu fazlasından oluşan gelir artışları talep enflasyonuna sebep olur. Arzdan Doğan Enflasyon (Arz Enflasyonu), maliyet enflasyonu veya satıcı enflasyonu olarak da isimlendirilen arz enflasyonu üretim faktörleri olan işgücü, girişim, doğal kaynak ve sermaye kalemlerinin fiyatlar genel seviyesini yükseltmesinden oluşur. Böyle bir durumda, toplam arz azalacak ve ardından fiyatların genel seviyesinde artış yaşanacaktır. Üretim maliyeti yükselen firma, satış fiyatını yükseltecek doğal olarak fiyatlar genel seviyesindeki artışlar kaçınılmaz olacaktır. Enflasyonist dönemlerde alınacak önlemler hakkında da kısaca bilgi vermek gerekirse şu şekilde sıralanabilir (Karakayalı, 2005:401): Faiz oranları artırılmalıdır. Vadeli yapılan satışlara sınırlandırma getirilmelidir. Tüketici kredileri azaltılmalıdır. Bazı temel malların fiyatlarına taban-tavan fiyat uygulaması yapılmalıdır. 33  Ülke içinde üretimi az olan malların ithalatı artırılmalıdır. Tasarruf bilincinin oluşması için çalışmalar yapılmalıdır. 2.2. Deflasyon ve Stagflasyon Enflasyonun aksine, fiyatlar genel seviyesinin sürekli düşmesine deflasyon denir. Bu tanımı okuyunca istenen bir durum gibi algılansa da deflasyon da ekonomide istenmeyen bir durumdur. Ekonominin herhangi bir sebeple durgunlaştığı, mal ve hizmetlerdeki arzın talepten fazla olduğu, bununla beraber alım gücünün de zayıf kaldığı bir dönemde para arzının da azalması deflasyonist dönemlerde görülür. Stagflasyon ise, enflasyonla birlikte durgunluk yani resesyonun görüldüğü bir durumu ifade eder. Normal şartlarda enflasyon ve işsizlik arasında ters orantı varken, ( yani herhangi biri artarken diğeri azalırken ya da tam tersi ) stagflasyonist bir ortamda ikisi de yükselmektedir. Aynı anda hem fiyatlar genel seviyesinin yükselmesi hem de negatif büyümenin olması ekonomi açısından büyük tahribatlar oluşturacaktır. 2.3. İstihdam Ekonomide dört tane üretim faktörü vardır. Bunlar; emek, sermaye, doğal kaynak (toprak) ve müteşebbistir (girişimci). Bu üretim faktörlerinin getirileri ise sırasıyla ücret, faiz, rant ve kârdır. İstihdam kavramı insanla ilgilidir. En temel anlamıyla “çalışma” veya “çalıştırma” demektir. Yani iş gücünün çalıştırılması demektir. Bu 34 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK kavram girişimci, sermaye ve doğal kaynak kavramlarının çalıştırılmasını kapsamaz (Bocutoğlu, 2009:66). 2.4. İşgücü İşgücü kavramının iyi anlaşılabilmesi için öncelikle “aktif nüfus” bir diğer adıyla “faal nüfus” kavramından bahsetmek gerekir. Bir ülkenin aktif nüfusu ülkelere ve zamana göre değişse de genel olarak 15-65 yaş arasında bulunan bireylerdir denilebilir (Orhan ve Erdoğan, 2006: 370-371). İşgücü kavramı, aktif nüfustan aklen ve bedenen çalışamaz durumda olanlar ile kendi arzuları ile çalışmamayı tercih edenler çıkarıldığında geriye kalan nüfustur (Bocutoğlu, 2009:67). O halde İşgücü kısaca aşağıdaki formülle ifade edilebilir: İşgücü = Çalışanların Sayısı + İşsizlerin Sayısı 15-65 yaşları arasında iş bulup çalışabilen kişilere istihdam hacmi denir. O halde işgücü, istihdam hacmi ile işsizlerin sayısının toplamıdır ifadesi yanlış bir ifade olmaz. Ayrıca çalışma yaşı dışındakiler, iş aramayanlar, emekliler ve engelliler iş gücü tanımına girmez. Örneğin üniversiteden yeni mezun olan bir birey iş gücüne dâhil değildir. 2.5. İşsizlik İşsizliği tanımlamak karmaşık bir durumdur. Çalışmak istediği halde iş bulamayan aktif nüfus sınırları içinde bulunan kişilerin oluşturduğu durumuna işsizlik denilebilir. İş bulamayan bireye de işsiz denir.Bir kişiye işsiz denilebilmesi için üç kriteri birlikte taşıması gereklidir. 35 Bunlar, bir işinin olmaması, iş araması ve 15 yaşından büyük olmasıdır. Ayrıca bir kişinin işsiz olarak sayılması için en az 6 aydır da bu kriterleri birlikte taşıyor olması gereklidir. 2.5.1. İşsizlik Türleri Farklı iktisadi görüşlerin farklı işsizlik türleri bulunmaktadır. Başlıca işsizlik türleri aşağıda incelenecektir (Bocutoğlu, 2009: 67-70 ; Karakayalı, 2005:349-356) : 2.5.1.1. Friksiyonel İşsizlik “İş arama işsizliği” olarak da isimlendirilen bu işsizlik türünde çeşitli sebepler sonucunda kişiler işsiz kalabilir. Bunlardan ilki işgücüne yeni dâhil olacak kişilerin (örneğin üniversiteyi yeni bitirip devlete atanmayı ya da özel sektöre kabul edilmeyi bekleyen) geçirdiği zaman dilimi bu gruba girmektedir. Ya da işinden memnun olmayıp istifa eden ve yeni bir iş arayan kişilerin oluşturduğu grup bu işsizlik grubuna dâhildir. 2.5.1.2. Doğal İşsizlik Yukarda bahsedilen friksiyonel işsizlik ve yapısal işsizlik kavramlarının her ekonomide sürekli var olacağı yadsınamaz bir gerçektir. Ekonomide sadece bu iki işsizliğin var olduğu kabul edersek tam istihdam sağlanmış demektir. Ancak bu da ütopik bir durumdur. Bu iki işsizlik oranının toplamı bize doğal işsizlik oranını verecektir. 2.5.1.3. Yapısal İşsizlik Bünyevi ya da strüktürel işsizlik olarak da isimlendirilen bu işsizlik türü, ekonominin yapısal özelliklerinden kaynaklandığı gerçeğine 36 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK dayanır. Tüketici davranışlarında oluşan değişiklikler sonrasında oluşan işsizlik bu gruba dâhil edilebilir (Tüketici tercihlerinin değişmesi). Ya da teknolojik gelişmelere uyum sağlayamadığı için işsiz kalan bir kişi bu gruba dâhil edilebilir. (Üretim Teknolojilerin Değişmesi). 2.5.1.4. Mevsimsel İşsizlik En çok tarım sektöründe bu işsizlik türü karşımıza çıkar. Yılın belli bir zamanında çalışıp belli bir zamanında çalışmayan kişilerin oluşturduğu işsizlik türüdür. Bu tür işsizlerin işinin olmadığı aylar genellikle kış aylarıdır. 2.5.1.5. Gizli İşsizlik Belli bir emek ögesinin, üretim sürecinde var oldukları halde üretim miktarında herhangi bir değişim oluşturamaması durumunda bu tür işsizlik ortaya çıkar. Tarım ve hayvancılıkla geçimini sağlayan bir ailenin çocuklarının aslında ailesine yardım ettiği halde üretim miktarını değiştirmemesi örneği buna örnektir. 2.5.1.6. Konjonktürel İşsizlik Devrevi işsizlik olarak da isimlendirilen bu işsizlik türü irade dışıdır. Ekonomik hayatta sürekli sabit bir şekilde büyüme olmadığından, daralma dönemlerinde oluşan işsizlik türü buna örnektir. 2.6. Ekonomik Büyüme Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ekonomik büyümeyi, Reel Gayri Safi Yurtiçi Hasıladaki artış oranı olarak tanımlamıştır. Makro iktisat 37 alanında birçok çalışmaya konu olan ekonomik büyüme, en temel anlamıyla bir ülkenin belli bir zaman diliminde (1 yıl ) üretim kapasitesinde ve miktarında artış olmasını ifade eder. 2.7. Faiz ve Faiz Oranı Faiz en basit anlamıyla; borç almanın maliyeti, tasarruf yapmanın getirisidir. Şöyle ki: herhangi bir ihtiyacın karşılanması için yeteri kadar paranın bulunmadığı durumlarda, borç alma yöntemiyle ihtiyaçların giderilmesi sonucuna ulaşılabilir. Böyle bir durumda borç alınan miktara ek olarak borç almanın maliyeti de (faiz) geri ödemede eklenecektir. Banka kredisi ile ev, araba almak buna örnektir. Tasarruf yapmanın getirisi ise şöyle açıklanabilir: finansal sistem aracılığıyla sermayenin tamamını harcamayan kişi ihtiyaç sahiplerine borç para verebilir. Geri ödeme süresi geldiğinde anapara haricinde tasarruf getirisi olarak faiz alabilir. Basit, bileşik, birikmiş, dönemsel, akdi, temerrüt ve kanuni (yasal) faiz gibi çeşitleri bulunmaktadır. Faiz oranı ise, belli bir dönem için borç olarak alınan paraya ödenen fiyattır ve yüzde cinsinden ifade edilir. Duruma göre günlük, aylık, yıllık faiz oranı hesaplanabilir. 2.8. Borç ve Kredi Türk Dil Kurumu borç kavramını, geri verilmek üzere alınan veya ödenmesi gerekli para veya başka bir şey olarak tanımlamıştır. Günlük hayatta herkes bir şekilde ihtiyaçlarını karşılamak için borçlanabilmektedir. Borç kavramını “iyi borç” ve “kötü borç” olarak 38 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK ikiye ayırmıştır. İyi borç bir hedefe odaklı, planlama yapılarak, makul bir sebeple alınan borç çeşididir. Kredi faizlerinin düştüğü bir ortamda kirada oturan bir ailenin ev satın alırken borçlanması buna örnek olarak gösterilebilir. İhtiyaç olmadığı halde kredi kartıyla savurganlık yaparak gereksiz alışverişler yapmak ise kötü borçlanmaya örnek olarak gösterilebilir (Sarıgül, 2019:138). Kredi ise Türk Dil Kurumunda “borç ödemede güvenilir olma durumu” , “ödünç alınan veya verilen mal, para” , “güven, saygınlık, itibar” şeklinde tanımlanmıştır. Kredi ile borç kavram eş anlamlı gibi görünse de temelde bazı farklılıkları vardır. Kredi bir insan ya da kurumun itibarını anlatırken de kullanılır. Kredi vadesine göre kısa, orta ve uzun olmak üzere üçe ayrılır. Genellikle kısa vadeli krediler 1-12 ay arasında, orta vadeli krediler 1-5 yıl arasında, uzun vadeli krediler ise 5 yıldan fazla ödeme imkanı tanımaktadır. Ayrıca bireysel ve ticari kredi türleri ayrımı da vardır. İhtiyaç, konut, taşıt, tarım, ihracat, proje, mesleki kredi türleri olarak sınıflandırmalarla da karşılaşmak mümkündür. 2.9. Yatırım ve Yatırım Araçları Yatırım kavramının birçok tanımı vardır. En basit anlamıyla üretim kapasitesini artırmak için aktif değerlere yapılan harcamalar yatırım olarak isimlendirilebilir. Bu tanımlama iktisadi anlamı olarak söylenebilir. Bunun haricinde bireylerin tasarruflarını ya da sermayelerini faiz karşılığında bankalara yönlendirmesi veya yatırım araçları yardımıyla ek gelir elde etmeyi amaçlaması da yatırım 39 kavramını anlatmaktadır. Hisse senedi, döviz, altın, bireysel emeklilik, yatırım fonları, repo, forex, vadeli mevduat, bono, tahvil, kripto para, gayrimenkul alımları ise yatırım araçlarından bazılarıdır. Çalışmamızın ikinci bölümünde bazı yatırım araçlarının örneklerle getirisi incelenecektir. 3. ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK 3.1. Döviz, Endeks, Altın ve Hisse Senedi İncelemeleri Döviz, ülkelere has madeni ve kağıt para cinsinden her türlü değerdir. Yani yabancı ülkelerin para birimidir. Özellikle enflasyonun yüksek olduğu ülkelerde milli paranın değerini koruma amaçlı bireysel yatırımcıların dövize yöneldiğine şahit olabiliriz. Döviz haricinde altın, hisse senedi gibi yatırım araçları da tercih edilebilmektedir. Hisse senedi yatırımında doğru zamanda doğru şirkete yatırım yapmak son derece önemlidir. Doğru zamanda doğru hisse senedini alan kişi ya da kurumlar tatmin edici paralar kazanabilirken; aynı hisse senedini yanlış zamanda alan kişi ya da kurumlar çok büyük zararlar yazabilir. Doğru şirkete yatırım yapan bir yatırımcı elinde o hisse senedini tuttuğunda hem temettüden (kar dağıtım) yararlanacak, hem bedelli bedelsiz sermaye artırımlarında yerine göre kazançlı olabilecek hem de fiyat artışından meydana gelen kâra sahip olacaktır. Borsa İstanbul’da işlem gören Aralık 2020 tarihi itibariyle 400 civarı şirket vardır. Bu şirketlerin her birinin halka açıklık oranı birbirinden farklıdır. Bazı şirketler yatırımcı dostu, ortaklarını her koşulda düşünen bir yapıya sahipken; bazı şirketler de küçük yatırımcı düşmanı, yatırımcısını şirketin ortağı olarak görmekten uzak bir 40 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK yapıya sahiptir. Ekonominin büyüme zamanlarında, şirketin iyi para kazandığı dönemlerde hisse sendi yatırımcısına temettü dağıtılması; borsaya satış geldiği “daralma” zamanlarda ise şirketin hisse senedi geri alımı yoluyla satışların daha da derinleşmesini önlemeye çalışması yatırımcı dostu bir şirketin özelliği olarak sayılabilir. Aşağıda döviz, endeks, altın ve Borsa İstanbul’da işlem gören bazı şirketlerin grafikleri incelenecektir. Grafiklerin hepsi https://tr.tradingview.com/ adresinden alınmıştır. 3.1.1. ABD Doları (USDTRY) Grafik 1: USDTRY Fiyat Değişimi Yukardaki grafikte ABD dolarının Türk Lirası karşısındaki değeri incelenmiştir. Grafikte bulunanher bir mum 1 ayı göstermektedir. 41 Yeşil rengin olduğu grafikler yükselişin yaşandığı ayları, kırmızı renkli grafikler ise düşüşün yaşandığı ayları ifade etmektedir. 1 Ocak 2010 tarihinde 1,5 TL seviyesinde olan USDTRY kuru 10 yıl boyunca yükselen bir trendde hareket etmiş ve 04.12.2020 tarihinde 7,9 TL seviyelerine ulaşmıştır. Son 10 yılda dolar kurundaki bu artışın %450 civarında olduğu söylenebilir. Bu da yıllık %40- 45’lik bir artışı ifade eder. İşte tam da bu sebepten dolayı bireysel yatırımcılar da paralarını TL mevduatlarda tutmak yerine dolar yatırımı yapmakta ve kendilerine göre enflasyona karşı önlem almaktadırlar. 3.1.2. Euro (EURTRY) Aşağıdaki grafikte de EOROTRY incelenmiştir. Ocak 2010 tarihinde 2,15 TL Seviyelerinde olan Euro kuru 04.12.2020 tarihinde 9,4 TL seviyelerindedir. 10 yılda %340 civarında bir yükseliş yaşanmıştır. Bu da yıllık %35 civarında TL’nin Euro karşısında değer kaybettiğinin göstergesidir. Ülkemizde son 10 yılda dolar kuru seviyesinin euroya göre daha fazla yükseldiğini söylemek yanlış olmayacaktır. 42 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Grafik 2: EURTRY Fiyat Değişimi 3.1.3. BIST100 Endeksi Grafik 3: BIST100 Endeks Seviyesi (TR) 43 Yukardaki grafikte BIST100 endeksinin TL bazlı grafiği mevcuttur. 2000 yıllarının başında endeks 200’lü seviyelerdeyken 20 yıl sonra 1330’lu seviyelere kadar yükselmiştir. O halde borsamızın en değerli ve işlem hacmi yüksek olan 100 hissesinin bulunduğu endeks, 20 yılda 7 kat artış göstermiş demek yanlış olmaz. 2000-2004 yılları arasında 80 – 210 seviyeleri arasında azalış ve artışlar sergileyen borsamız, Haziran 2004 tarihinde yükselişe başlamış, Şubat 2006 ayına kadar yükselişini sürdürmüştür. (490’lı seviyelere kadar yükselmiştir.) Ardından BIST 100 endeksinde 4 ay düşüş gerçekleşmiş ve 300’lü seviyelere kadar gerilemiştir. Temmuz 2006 da tekrar yükseliş başlamış, Ekim 2007 tarihine kadar 500’lü seviyelere test edilmiştir. 2008 yılının başından sonuna kadar düşüşler devam etmiş ve yeninden 200’lü seviyelere kadar düşmüştür. 2009 Mart ayında yeniden yükseliş başlamış, Ekim 2010 tarihine kadar yükselmiş ve 730’lu seviyeler test edilmiştir. 2010-2016 yılları arası dalgalanmalar yaşanmış, 500-800 seviyelerinde seyretmiştir. Kasım 2016 - Ocak 2018 tarihinde yeniden büyük bir ralli başlamış ve 700’lü seviyelerden 1210’lu seviyelerine kadar yükseliş devam etmiştir. 44 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Mart 2020 tarihinde dünya genelinde tüm emtialarda yaşanan satış baskısından BIST 100’de etkilenmiş, 850 seviyelerine kadar düşüş yaşanmış ve ardından 04.12.2020 tarihinde 1330 seviyelerden kapanmıştır. TL bazlı dip ve zirve incelemelerini yukarda incelediğimiz BIST100 endeksinin dolar bazlı grafiği bizler için son derece önemlidir. Aşağıda dolar bazlı BIST 100 endeksi incelenecektir. Aşağıdaki grafikte BIST100 endeksinin dolar bazlı grafiği vardır. 2008-2020 yıllarını kapsayan bu grafikte 1,2 – 5,2 cent arasında dalgalanmalar yaşanmıştır. 2009 yılında 1,5 cent seviyelerinden başlayan dolar bazlı ralli 2010 yılının sonuna kadar devam etmiştir. Bu süreçte 5,1 cent seviyelerine kadar yükseliş olmuştur. Daha sonra bir düzeltme hareketi başlamış 2012 yılı başlarına kadar düşüş devam etmiş ve 2,5 cent seviyelerine kadar düşüş yaşanmıştır. Daha sonra dalgalanmalar olsa da 2013 Mayıs ayına kadar yükseliş trendi devam etmiş ve yeniden 5,1 cent seviyelerine ulaşılmıştır. Mayıs 2013 tarihinde başlayan düşüş trendi günümüze kadar devam etmiş ve 04.12.2020 tarihinde 1,7 cent seviyelerinden günü kapatmıştır. 45 Grafik 4: BIST100 Endeks Seviyesi ($) Burada değinilmesi gereken çok önemli bir konu vardır. Borsa endeksimiz dolar bazında çok ucuzlamıştır. Ucuzlamanın sebepleri arasında USD/TRY fiyatının yükselmesi olsa da, yabancı yatırımcının ülkemizi terk etmesi bir başka sebeptir. Yani yabancı yatırımcı elinde bulunan hisse senetlerini son yıllarda satmaya başlamıştır. Yabancı Takas Oranı olarak ifade edilen bu verinin düşüş trendinde olduğunu gösteren bir grafiği inceleyelim (https://www.qnbfi.com/). 46 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Grafik 5: Yabancı Takas Oranı 2020 yılının başında %65’in üzerinde Yabancı Takas Oranı varken bu oran Temmuz 2020’de %50’nin altına inmiştir. Bu da yabancı uyruklu kişi ve fonların borsamızda bulunan hisse senetlerini sattığını ifade eder. 2020 yılında borsamızda TL bazlı yükselişlere şahit olduk. Bu yükseliş yabancıların hisse senedi satmasına rağmen gerçekleşmiştir. O halde son 1 yıldır yerli yatırımcıların borsamıza ilgi gösterdiğini söylesek çok doğru bir tespit yapmış oluruz. Öyle ki 2020 yılı için bu sayının 400.000’leri geçtiği ile ilgili internette birçok habere rastlamak mümkündür. Borsa İstanbul’un dolar bazlı neden düştüğü ayrıca incelenmesi gereken bir konudur. Biz bu çalışmamızda bu konuya girmeyeceğiz. Ancak düşüşün ne kadar derin olduğunun anlaşılması için basit bir hesap yapacağız: 47 BIST100 endeksinin dolar bazlı zirvesi 5,2 cent seviyeleridir. 04.12.2020 tarihi itibariyle dolar kuru 7,8 TL olduğuna göre, (5,2x7,8=40,56) BIST100 endeksinin 4000’li seviyelerde olmalı ki, geçmişteki zirvesine yaklaşmış denilebilsin. Oysa bizim borsamız aynı tarihte 1330 seviyelerinden kapanmıştır. Yani dolar bazındaki zirveye uzaklığı 3 kattan bile fazladır. Böyle bir düşüş özellikle sermayesi fazla olmayan küçük yatırımcıyı borsadan uzaklaştırmakta, insanlar hisse senedi satın almaktan korkmaktadırlar. 3.1.4. Türk Hava Yolları Anonim Ortaklığı (THYAO) Grafik 6: THYAO Hisse Senedi Fiyat Değişimi (TL) Yukardaki grafikte Türk Hava Yollarının 2005-2020 yılları arasında Türk Lirası cinsinden aylık grafiği vardır. Her bir mum, bir ayı ifade etmektedir. Yeşil mumlar artışı, kırımızı mumlar azalışı 48 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK göstermektedir. 191 aydan oluşan grafiğin 89 ayında düşüş, 102 ayında yükseliş olmuştur. Ocak 2005 tarihinde 1 Lot (adet) Türk Hava Yolları şirketi hisse senedi fiyatı 0,50 TL civarında iken 04.12.2020 tarihinde aynı hisse senedinin fiyatı 12.17 TL’dir. Burada basit bir yöntemle 16 yılda hisse senedinin fiyatında % 2334 artış yaşandığı söylenebilir. Başka bir ifadeyle hisse senedinin fiyatı 24 kat artmış denilebilir. Buradaki hesaplamada temettü ödemeleri, bedelli/bedelsiz sermaye artırımları işleme alınmamıştır. Yatırımcıya ödenen kar payları ile de aynı hisse senedinden alındığı var sayılacak olursa üstüne bedelli/bedelsiz sermaye artırımlarından da yararlanılacak olursa bu kar oranı çok daha yüksek seviyelere çıkacaktır. Yukarda yapılan hesaplamalar TL cinsinden yapılmıştır. Borsamızda yabancı yatırımcının payı da hatırı sayılır bir oranda olduğundan (kişi sayısı olarak değil, tutar olarak) hisse senedi fiyatlarının döviz cinsinden incelenmesi bize yeni perspektifler açacaktır. Söylemek istediğimiz durumu da grafik yardımıyla incelemeye çalışalım: 49 Grafik 7: THYAO Hisse Senedi Fiyat Değişimi ($) THYAO hissesinin aylık bazda dolar cinsi üzerinden incelendiği grafik yukardadır (her bir mum bir ayı göstermektedir). Grafiğin başlangıç ayı Mart 2008’dir. 79 ay dolar bazlı yükseliş,71 ay dolar bazlı düşüş yaşanmıştır. Ülkemizde dolar kuru sürekli bir artış eğiliminde olduğundan yani sabit olmadığından her ne kadar dolar bazında yükseliş yaşanan ay sayısı fazla gibi görünse de, hisse senedinin fiyatında genel bir düşüş yaşandığı söylenebilir. Ne demek istediğimizi açıklayalım: Yabancı yatırımcı 01.06.2008 tarihinde 1 lot THYAO hisse senedi aldığında dolar bazlı hisse senedinin fiyatı 0.14$’dır. Bu aynı zamanda hissenin dolar bazında gördüğü en düşük seviyelerdir. Peki aynı hisse senedinin dolar bazında gördüğü zirve kaç dolardır diye grafik incelendiğinde sonucun 01.03.2018 tarihinde 5,2$ sevisini gördüğü söylenebilir. O halde bu hisse senedinin dolar bazında taban fiyatı 50 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK 0,14$ iken, tavan fiyatı 5,2$’dır. Aslında hisse senedi yaklaşık 37 kat dolar bazında tavan ve taban fiyat değişimi yaşamıştır. 04.12.2020 tarihinde ise hissenin fiyatı 1,56$’dır. O halde dolar bazında hisse senedinin bugünkü fiyatı sadece 11 kat artmıştır. Oysa yukarda TL cinsinden değerlendirmesi yaparken hisse senedinin fiyatının 37 kat arttığını söylemiştik. TL bazlı grafikte grafiğin başlangıç yılı 2005, $ bazlı grafiğin başlangıç yılı 2008 yılı olmasına rağmen bu sonuç olumlu anlamda değişmeyecek hatta 2008 yılında TL bazlı grafikte hisse senedinin fiyatının 0,4 TL civarında olduğunu hesaba katacak olursak aradaki fark daha da açılacaktır. Analizimize devam edelim: Yukarda bahsettiğimiz gibi THYAO hisse senedinin dolar bazında tavan fiyatı 5,2$’dı. O halde bugünün (04.12.2020) USD/TRY kuruna göre hesaplanacak olursak (1$=7,8TL) ; hisse senedinin TL bazındaki zirvesi 40,56 TL olması gerekir. Oysa TL grafiğine baktığımızda hissenin TL zirvesinin 19,5 TL civarında olduğunu görürüz. Yani bir hisse senedi için “dolar bazda çok ucuz” söylemi, hisse senedinin dolar bazındaki değerinin TL’ye çevrilmesi ile ulaşılan sonuca göre çok daha ucuz olduğudur. Bilinçli bir yatırımcının hisse senetlerinin grafiklerini, tavan - taban fiyatlarını incelenirken, sadece TL bazlı grafikleri değil; USD bazlı grafikleri de incelemesi gerektiğini öğrenmiş olduk. THYAO örneğinde olduğu gibi hisse senedinin fiyatı TL grafiğinde maksimum 20 seviyesini bile göstermezken; dolar bazında aynı hisse senedin 40 51 seviyesinin üzerinde olduğunu görürüz ki burada oluşan fark %100’ün üzerinde ve değeri çok büyüktür. 3.1.5. Aselsan Elektronik San. Tic. A.Ş. (ASELS) Grafik 8: ASELS Hisse Senedi Fiyat Değişimi (TL) Yukardaki grafik, Aselsan hisse senedinin Haziran 2007 - Aralık 2020 tarih aralığını göstermektedir. TL cinsinden incelenecek olan grafikte kırmızı mumlar aylık düşüşü, yeşil mumlar aylık yükselişi ifade etmektedir. 2007 yılında 0,25 TL’ye alınabilen 1 lot Aselsan hisse senedi 04.12.2020 tarihi itibariyle 17,71 TL’dir. Her ne kadar bu hissenin 40 TL üstünde fiyatlamalar gördüğünü söyleyebilsek de hissede yapılan bedelli / bedelsiz sermaye artırımları (yani bölünmeler) sonrası tavan fiyatı 22 TL olarak görünmektedir. 52 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK O halde grafiğe göre, Aselsan’ın 0,25 TL’den yaklaşık 13 yılda yaklaşık 88 kat değer kazandığını (22 TL’yi gördüğü zaman), ancak 04.12.2020 tarihi itibariyle bu artış kat satısının 71 olduğunu söyleyebiliriz. Bu hesaplamalarda şirket hissedarlarına ödenen temettüleri ve bedelsiz sermaye artırımlarını dikkate almadığımızı bir kez daha ifade etmek gerekir. Eğer şirketin düzenli olarak ödediği kar payları ile Aselsan hisse senetleri satın alınacak olsaydı bu artış katsayısının üç haneli olması gerekirdi. Aselsan’ı dolar bazlı grafikle inceleyecek olursak elde edilmesi muhtemelen kârlar daha da yüksektir. Aşağıdaki grafikte Aselsan hisse senedinin fiyatı dolar cinsinden incelenecektir. Grafik 9: ASELS Hisse Senedi Fiyat Değişimi (USD) 53 Aselsan’ın 2008 Mayıs ayında fiyatı ortalama 0,15$’dır. Kasım 2017’de ise 6$ zirvesini görmüştür. 2017 Kasım ayı için dolar bazında 60 kat fiyat artışı yaşanmıştır denilebilir. 04.12.2020 tarihinde ise 1 lot Aselsan = 2,27$’dır. Bugünkü fiyatı ise 2008 yılındaki fiyatına göre 15 kat pahalıdır. Yani dolar bazında Aselsan’ın fiyatında ciddi bir azalışın olduğu rahatlıkla söylenebilir. Bu azalış grafikte de rahatlıkla görülecektir. Grafiğe TL bazda bakıldığından zirve 22 TL iken; USD bazlı bakıldığında 04.12.2020 tarihi kuruyla 46,8 TL olduğu rahatlıkla söylenebilir. (1 USD = 7,8TL) (7,8 x 6$ = 46,8 TL ). Yani dolar bazlı zirve ile TL bazlı zirve arasındaki fark, iki kattan daha çoktur. Tam da bu sebepten Borsa İstanbul, gelişmekte olan ülke borsalarına kıyasla ucuz kalmıştır denilebilir. Burada değinilmesi gereken bir başka konu, hisse senedi alımı yapılırken doğru noktadan alış yapmaktır. Özellikle kısa vadeli yatırımcılar bir an önce kâr elde etmek istedikleri için hisseyi satın aldıktan sonra düşüşe geçen hisseyi panik halinde elinden çıkarmakta ve zarar etmektedir. Bu satışlar belli bir disiplinle, “stop-loss” yani “zarar kes” mantığıyla yapılıyorsa sorun yoktur. Ancak özellikle günümüzde ülkemizdeki hisse senedi yatırımcısı maalesef alım yaparken kendine bir planlama yapmamaktadır. Hatta çoğu zaman duyum, dedikodu, tüyo üzerine alımların yapıldığını sosyal medya mecralarında okumaktayız. Bu konu ayrıntılı bir şekilde ele alınacaktır. 54 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Yukarda bahsedilen durumu Aselsan özelinde örnekleştirecek olursak, 22 TL’den Aselsan satın alan bir yatırımcının 04.12.2020 tarihi itibariyle %20’ye yakın bir zararı söz konusudur. Yatırımcılar her zaman yükseliş trendini yakalayamamakta, bazen yıllar boyu sürecek “uzun vadeli yatırımcı!” olmak zorunda kalabilmektedirler. Burada bahsedilen “uzun vadeli yatırımcı” ifadesi, bir seçim değil maalesef zorunluluktur. Stop-loss seviyesi belirlemeyen, düşüş anında paçal yapacak (maliyet düşürecek) kenarda nakdi olmayan yatırımcı, yıllarca hisse senedi fiyatının eski seviyesine gelmesi için beklemektedir. Hisse senedinin eski seviyesine geldiği zaman satış yaptığını düşünsek bile, o zamana kadar kaçırmış olduğu fırsatları ve enflasyon oranına göre kaybından da bahsetmek gereklidir. Örneğin bir yatırımcının 100.000 TL sermaye ile tanesi 10 TL olan bir hisse senedini satın aldığını, senetleri alırken “kar al” veya “zarar kes” seviyesini planlamadığını var sayalım. Hisse senedi fiyatı, alım yapıldıktan birkaç hafta sonra 11 TL seviyelerine yükselmiş; ancak planlama yapmayan yatırımcı hissenin fiyatının daha da artacağını düşündüğü için kar satışı yapmamış olsun. İlerleyen günlerde hisse senedi hızla düşüş trendine girmiş, çok kısa bir zamanda 6 liralara kadar düşmüş, birkaç yıl boyunca 6-8 TL arasında fiyatı dalgalanmış ve bu süreçte şirketin temettü dağıtımı yapmadığını da varsayalım. 55 Aradan 5 yıl geçtikten sonra hisse senedi fiyatının yeniden 10 TL olduğunu ve yatırımcının yılların vermiş olduğu “bıkkınlıkla” tüm hisse senedini sattığını düşünelim. Yukarda bahsettiğimiz örnek ilk etapta abartılı gelebilir; ancak grafikler incelendiğinde yatırımcıların böyle bir durumla karşılaşılması bizim borsamızda çok sıradandır. Gelelim örneğimize, yatırımcı 100.000 TL sermayesi ile tanesi 10 TL’den 10.000 lot hisse senedi almıştı. (100.000 / 10 = 10.000 Lot ) Hisse senedi fiyatı 11 TL’ye yükseldiğinde satış yapmış olsaydı; 11x10.000 = 110.000 TL 110.000 – 100.000 = 10.000 TL kar elde edecekti. (Hesaplamalarda banka komisyonu vs. dikkate alınmamaktadır.) Ancak, fiyatın daha çok yükseleceğini düşünen yatırımcı kar satışı yapmamış beklemeye devam etmiştir. Ve 5 yılın sonunda anaparasını kurtararak 100.000 TL’sini almış, borsadan çıkmıştır. 5 yıl önceki tutar ile şimdiki tutar her ne kadar aynı gibi görünse de (100.000 TL), en az 5 yıllık enflasyon kadar getiri sağlamalıydı ki yatırımcının reel olarak parasının değeri aynı kalmıştır denilebilsin. 5 yıllık enflasyon oranının toplam % 50 olduğunu varsayarsak, bu yatırımcının parası reel anlamda zaten yarıya inmiş; 50.000 TL olmuştur. 56 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Peki, neden böyle bir örnek verdik? Yatırımlarımızı yaparken, özellikle bir emtia satın alırken planlama yapmamızın gerekli olduğunu vurgulamak istedik. Elbette her yatırımcı kar elde etmek ister. Ancak bazen bu mümkün olmayabilir. İşler yolunda gitmediği zamanda “zarar kes” yapılacak bir seviyenin olması gereklidir. Aynı şekilde yükseliş trendinde olan bir emtia da sürekli yükselişini devam ettiremez. Planlanan kar elde edildiğinde “bu kadar bana yeter, benden alan da kazansın” diyebilmelidir bir yatırımcı. 3.1.6. Turkcell İletişim Hizmetleri A.Ş. (TCELL) BIST30’da işlem gören ve güçlü olarak sayılabilen şirketlerden biri de Turkcell’dir. Öncelikle ilgili hisse senedinin son 1 yıllık performansına bakalım. Grafik 10’da görüldüğü üzere 13,7’li seviyelerden yıla başlayan hisse senedi fiyatı, 12 ay boyunca en yüksek 17,431 seviyesini; en düşük 11,406 seviyesini görmüştür. 04.12.2020 tarihinde ise 15,7 seviyesindedir. Turkcell’in büyük gücüne inanarak yılın en düşük seviyesinden alım yapıp en yüksek seviyeden satım yapabilen bir yatırımcı olsanız dahi kar oranız % 50 civarındadır. Bu oran faiz getirisinden elbette daha iyidir ancak yılın en düşük ve yüksek seviyesine göre bu hesaplamayı yaptığımız unutulmamalıdır. Örneğin Haziran ayında 17’li seviyelerden satın almış olsanız 5 ay sonrasında zararda olacağınız da bir gerçektir 57 Grafik 10: TCELL Hisse Senedi Fiyat Değişimi (1 Yıllık) Ayrıca Borsa İstanbul’da 2020 yılında işlem gören yüzlerde şirketin bir yılda %100’den fazla para kazandırdığı bir ortamda büyük şirketlerin bu oranlarda para kazandırmaması küçük yatırımcıları “spek hisse” denilen hareketliliği fazla olan şirketlere sevk etmektedir. Kısa vadede spekülasyon hareketlerinin olduğu şirketlere yatırım yapmak mantıklı gibi görünse de, uzun vadede bu hisse senedi fiyatlarının balonlaşmasından dolayı her gün düşecek olması, piyasada sermayesini eritmiş binlerce küçük yatırımcı olmasına sebep olacaktır. Bu sebepten dolayı küçük yatırımcılar, her yıl büyüyen ve net karını artıran güçlü şirketlere yatırım yapmalıdırlar. Grafik 11’deTurkcell hisse senedinin10 yıllık grafiğini de incelenecektir. Grafiğe göre, 58 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Ocak 2010 tarihinde 7.80’li seviyelerden yıla başlayan hisse senedi,10 yıl boyunca 7 TL - 18 TL arasında dalgalanmalar yaşamıştır. Bu hesaplamaya yatırımcıya ödenen temettüler ve sermaye artırımları dahil değildir. Genel olarak Turkcell hisse senedi son 10 yıldır yatırımcına çok büyük denilebilecek bir para kazandırmamıştır. Örneğin 2015 yılında 15’li seviyelerden aldığınız 1 Lot Tcell, 04.12.2020 tarihinde hala 15’li seviyelerdedir. Bu da demek oluyor ki enflasyona karşı bile paranızı koruyamamışsınızdır. Şunu da ifade etmek gerekir ki; Turkcell’in yatırımcısına son 5 yıldır para kazandırmaması onun büyük bir dünya şirketi olduğunu değiştirmez. Son olarak Turkcell hissesinin dolar bazlı grafiğini de inceleyelim Grafik 11: TCELL Hisse Senedi Fiyat Değişimi (10 Yıllık) 59 Grafik 12: TCELL Hisse Senedi Fiyat Değişimi ($) Dolar bazlı fiyat incelendiğinde 8$ üzeri seviyelerden 2$’lı seviyelere düşmüş bir şirket görmekteyiz. Son 10 yılın zirvesini TL’ye çevirdiğimizde 60 TL ve üzeri fiyatlama olması gerekirken 15 TL civarında Turkcell hisse senedi fiyatı vardır. O halde ilgili hisse senedi için dolar bazlı çok ucuzlamış ve uzun vadeli yatırım için alım yapılabilir denilmesi yanlış bir ifade olmayacaktır. 3.1.7. Halk Bankası (HALKB) Aşağıdaki grafikte Halkbank’ın TL bazlı grafiği incelenmiştir. 2007 tarihinde 8 TL civarında fiyatı olan hisse senedi fiyatı, 2013 yılında 21 TL olan zirve seviyelerini görmüştür. 2020 başında 4,70’li seviyelere kadar düşen hisse senedi 04.12.2020 tarihinde 5,30’lu seviyelerde günü kapatmıştır. 60 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Grafik 13: HALKB Hisse Senedi Fiyat Değişimi (TR) Halk Bankası bilindiği üzere devletimize ait varlık fonuna devredilmiş ülkemizin en eski ve köklü finans kurumlarından birisidir. 2013 yılında bu hisse senedi fiyatının daha da artacağını düşünen yatırımcılar 20 TL üzerinden maliyetlendi. Elbette o seviyelerden alış yapan kişiler senet fiyatının çok daha yükseklere çıka cağını ümit ederek bu alımları gerçekleştirmişti. Ancak 2013 yılının günlük grafiği incelendiğinde düşüş trendinin nasıl başladığını görmüş olacağız. 61 Grafik 14: HALKB Hisse Senedi Fiyat Değişimi (TL) Yukardaki grafiğe göre, Halkbank’ın hisse senedi için 1 yılda (2012 Mayıs – 2013 Mayıs), %100’ün üzerinde bir getiri sağladığı; hemen ardından yine 1 yılda (2013 Haziran - 2014 Haziran) %100 değer düşüklüğü yaşandığı söylenebilir. Finansal okuryazarlık konusu anlatılırken bahsedilen “doğru hisseyi, doğru zamanda, doğru seviyeden almanın ne kadar önemli olduğu bu grafikte çok net anlaşılmaktadır. Halkbank’ın hisse senedi, Mayıs 2012 tarihinde alım bir yatırımcı için, doğru bir hisse senedi olurken; 2013 Haziran’ında alım yapan bir yatırımcı için sermayesinin yarısını kaybettiren bir hisse senesi olmaktadır. 62 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Halkbank’ın TL bazında son 13 senede 4,70 - 21 TL seviyelerinde dalgalandığını söylemiştik. Aşağıdaki grafikte de dolar bazındaki dalgalanmalar incelenecektir. Grafik 15: HALKB Hisse Senedi Fiyat Değişimi ($) 02.11.2020 tarihinde dolar bazlı Halkbank hisse senedi grafiğinde 0,56 cent seviyelerine kadar düşüşün olduğu görünmektedir. Halkbank özelinde düşüşün yaşanmasının ABD yaptırımları gibi temel analiz ayrıntıları olsa da sonuç olarak bu seviye görünmüştür. Peki, dolar bazında Halkbank’ın zirve seviyesi kaçtır? 2013 yılında 11.90 cent seviyesi görülmüştür. O halde zirve ile dip arasında 21 kat fark vardır diyebiliriz. 63 Günümüz kuruyla bu hesaplamayı yapacak olursak: (04.12.2020) 0,56 cent : 7,8 x 0,56 = 4,368 TL 11,9 cent : 7,8 x 11,9 = 92,82 TL Böyle bir hesaplamada Halkbank’ın hisse senedi fiyatının zirvesine 21 kat uzaklıkta olduğunu görmüş olduk. (Kasım 2020 Halkbank hissesinin fiyatlarına göre) Bir hisse senedinin fiyatına sadece geçmişte gördüğü dolar bazlı zirve fiyatına bakılarak “ucuz” denilemez elbette. Ancak bu gösterge de yol göstermesi açısından önemlidir. Bunun haricinde temel ve teknik analizler yapılarak hisse senedinin ucuz ya da pahalı olduğuna karar verilebilir. 3.1.8. Ons Altın ve Gram Altın (XAUUSD / XAUTRYG) Bir başka örnekte de, Türkiye’de altının fiyatını gösteren gram altın ve dünya çapında altını fiyatını belirleyen ons altını inceleyelim. 64 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Grafik 16: Ons Altın Seviyesi 2006-2020 yılları arasındaki ons altın fiyatlarını gösteren aylık grafikte her bir mum bir ayı göstermektedir. Kırmızı mumlar düşüşün yaşandığı, yeşil aylar ise artışın yaşandığı aylardır. Mumların uzunluğu ise işlem hacmini göstermektedir. 2007 başında 580$ seviyesinde bulunun ons altın, 2008 Mart ayında 1030$ seviyelerine kadar yükselmiş; daha sonra Ekim 2008’e kadar düşüş trendine girmiş ve 700$ seviyelerini görmüştür. Kasım 2008’de başlayan yükseliş trendi Ağustos 2011’e kadar devam etmiş ve 1930$ seviyelerine kadar çıkmıştır. 65 Eylül 2011’de yeniden düşüş trendi başlamış, ara ara kısmi yükselişler görünse de Aralık 2015’e kadar 1030$ seviyelerine kadar düşüş yaşanmıştır. Ocak 2016 tarihinde yükseliş trendi yeniden başlamış ve zirve Ağustos 2020’de 2080$ seviyelerinde test edilmiştir. 04.12.2020 tarihinde ise ons altının fiyatı 1840$ seviyelerindedir. Gram altın, 1 gram ağırlığında buluna altın anlamına gelen bir değer miktarıdır. Türkiye’de altının fiyatını gösteren bir göstergedir. Ons altın ve dolar fiyatına göre değeri bulunur. Gram Altın Fiyatını bulmak için; (Ons Altın / 31,1035) x Dolar Kuru 04.12.2020 tarihinde Ons Altın: 1840$ Dolar Kuru : 7,80 TL ise gram altın kaç TL’dir? (1840 / 31,1035 ) x 7,80 = ? = 59,157 x 7,80 = 461,4 TL 66 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK Grafik 17: Gram Altın Günlük Fiyat Değişimi Yukardaki grafik, yapmış olduğumuz hesaplamanın doğru olduğunu göstermektedir. Gerçekten de 04.12.2020 tarihinde ( 09:00 – 21:00 saatleri arasında ) gram altın 459-464 TL arasında bir seyir izlemiştir. Grafik 18: Gram Altın Yıllık Fiyat Değişimi 67 2000 yılına 5 TL civarında başlayan gram altın, 2020 yılının Aralık ayında 470 TL seviyelerinde alıcı bulmaktadır. Aşağıda 2000-2020 tarihleri arasında aylık bazlı gram altın fiyatları listelenmiştir (www.milliyet.com.tr). 2000 Altın Fiyatları 2001 Altın Fiyatları 2002 Altın Fiyatları Oca.00 5.041 Oca.01 5.882 Oca.02 12.537 Şub.00 5.592 Şub.01 5.935 Şub.02 12.833 Mar.00 5.435 Mar.01 8.000 Mar.02 12.935 Nis.00 5.421 Nis.01 9.806 Nis.02 12.950 May.00 5.541 May.01 9.837 May.02 14.300 Haz.00 5.675 Haz.01 10.520 Haz.02 15.822 Tem.00 5.730 Tem.01 11.462 Tem.02 16.837 Ağu.00 5.736 Ağu.01 12.510 Ağu.02 16.450 Eyl.00 5.886 Eyl.01 13.812 Eyl.02 16.962 Eki.00 5.917 Eki.01 14.900 Eki.02 16.522 Kas.00 5.871 Kas.01 13.585 Kas.02 17.032 Ara.00 5.852 Ara.01 12.937 Ara.02 18.016 2003 Altın Fiyatları 2004 Altın Fiyatları 2005 Altın Fiyatları Oca.03 19.950 Oca.04 18.360 Oca.05 18.583 Şub.03 18.800 Şub.04 17.400 Şub.05 17.948 Mar.03 18.362 Mar.04 17.375 Mar.05 18.366 Nis.03 17.312 Nis.04 17.880 Nis.05 18.830 May.03 16.740 May.04 18.875 May.05 18.676 Haz.03 15.662 Haz.04 18.987 Haz.05 18.887 Tem.03 15.362 Tem.04 18.770 Tem.05 18.357 Ağu.03 16.440 Ağu.04 19.312 Ağu.05 18.987 Eyl.03 16.875 Eyl.04 19.737 Eyl.05 19.626 Eki.03 17.660 Eki.04 20.300 Eki.05 20.243 Kas.03 18.725 Kas.04 20.600 Kas.05 20.876 Ara.03 18.937 Ara.04 20.000 Ara.05 22.056 68 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK 2006 Altın Fiyatları 2007 Altın Fiyatları 2008 Altın Fiyatları Oca.06 23.384 Oca.07 28.970 Oca.08 33.132 Şub.06 23.589 Şub.07 29.797 Şub.08 35.201 Mar.06 23.836 Mar.07 29.787 Mar.08 38.529 Nis.06 26.216 Nis.07 29.922 Nis.08 38.300 May.06 30.721 May.07 29.045 May.08 36.142 Haz.06 30.118 Haz.07 28.227 Haz.08 35.837 Tem.06 31.422 Tem.07 28.059 Tem.08 37.074 Ağu.06 29.863 Ağu.07 28.411 Ağu.08 32.955 Eyl.06 28.505 Eyl.07 28.872 Eyl.08 33.277 Eki.06 27.919 Eki.07 29.268 Eki.08 38.295 Kas.06 29.227 Kas.07 30.875 Kas.08 38.677 Ara.06 28.735 Ara.07 30.500 Ara.08 40.724 2009 Altın Fiyatları 2010 Altın Fiyatları 2011 Altın Fiyatları Oca.09 43.985 Oca.10 53.022 Oca.11 68.717 Şub.09 49.931 Şub.10 53.613 Şub.11 70.421 Mar.09 50.823 Mar.10 55.031 Mar.11 72.460 Nis.09 46.167 Nis.10 55.181 Nis.11 72.915 May.09 46.716 May.10 60.300 May.11 76.978 Haz.09 47.337 Haz.10 62.100 Haz.11 78.938 Tem.09 46.088 Tem.10 60.500 Tem.11 86.099 Ağu.09 45.839 Ağu.10 59.200 Ağu.11 102.452 Eyl.09 48.053 Eyl.10 61.250 Eyl.11 103.132 Eki.09 49.592 Eki.10 62.450 Eki.11 97.280 Kas.09 53.693 Kas.10 61.600 Kas.11 100.623 Ara.09 54.553 Ara.10 68.000 Ara.11 97.815 69 2012 Altın Fiyatları 2013 Altın Fiyatları 2014 Altın Fiyatları Oca.12 97.849 Oca.13 95.330 Oca.14 89.620 Şub.12 99.242 Şub.13 93.300 Şub.14 92.300 Mar.12 96.440 Mar.13 92.900 Mar.14 95.120 Nis.12 94.891 Nis.13 87.020 Nis.14 89.350 May.12 92.153 May.13 83.960 May.14 86.700 Haz.12 94.085 Haz.13 81.320 Haz.14 88.100 Tem.12 93.289 Tem.13 80.320 Tem.14 89.570 Ağu.12 94.545 Ağu.13 85.530 Ağu.14 90.020 Eyl.12 100.804 Eyl.13 87.850 Eyl.14 88.110 Eki.12 101.804 Eki.13 84.030 Eki.14 88.110 Kas.12 96.600 Kas.13 83.490 Kas.14 84.880 Ara.12 95.000 Ara.13 81.850 Ara.14 88.920 2015 Altın Fiyatları 2016 Altın Fiyatları 2017 Altın Fiyatları Oca.15 93.790 Oca.16 106.480 Oca.17 145.522 Şub.15 97.320 Şub.16 114.180 Şub.17 144.462 Mar.15 98.770 Mar.16 115.800 Mar.17 144.887 Nis.15 102.370 Nis.16 113.370 Nis.17 148.281 May.15 101.130 May.16 120.420 May.17 142.535 Haz.15 102.150 Haz.16 120.180 Haz.17 142.469 Tem.15 98.320 Tem.16 126.480 Tem.17 140.994 Ağu.15 103.610 Ağu.16 127.920 Ağu.17 144.196 Eyl.15 108.950 Eyl.16 126.850 Eyl.17 146.015 Eki.15 108.670 Eki.16 125.510 Eki.17 150.296 Kas.15 100.120 Kas.16 132.200 Kas.17 159.679 Ara.15 100.780 Ara.16 130.500 Ara.17 157.134 70 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK  2018 Altın Fiyatları 2019 Altın Fiyatları 2020 Altın Fiyatları Oca.18 161 Oca.19 222 Oca.20 296 Şub.18 161 Şub.19 223 Şub.20 311 Mar.18 165 Mar.19 228 Mar.20 324 Nis.18 174 Nis.19 238 Nis.20 373 May.18 185 May.19 249 May.20 382 Haz.18 190 Haz.19 257 Haz.20 380 Tem.18 190 Tem.19 272 Ağu.18 229 Ağu.19 272 Eyl.18 242 Eyl.19 276 Eki.18 227 Eki.19 278 Kas.18 209 Kas.19 270 Ara.18 214 Ara.19 278 Özellikle 2020 yılında Borsa İstanbul’da işlem gören bazı şirketlerin inanılmaz hareketler yaptığına şahit olduk. Günlerce tavan-tavan giden ve yükseliş trendi bittikten sonra günlerce de taban-taban olan şirketlerin grafiklerinden bazılarını inceleyeceğiz. 3.1.9. RTA Laboratuvar Biyolojik Ürünler İlaç ve Makine San. Tic. A.Ş. (RTALB) İlgili hisse senedi son 12 ayda en düşük 1,8 TL, en yüksek 64,7 seviyelerini görmüştür. Bu fiyatlara göre 1 yılda 36 kat hisse senedi fiyatında değişim yaşandığı söylenebilir. Burada asıl söylenmesi gereken nokta ise 60 TL seviyesinin üzerinde birçok küçük yatırımcının bu hissenin 100 TL seviyelerini göreceğine inanmalarından dolayı korkmadan maliyetlenmeleridir. Maalesef borsayla yeni tanışan ve bir an önce zengin olma hayali kuran birçok küçük yatırımcı “tüyo” denilen yöntemle paralarını kaybetmektedirler. Sosyal medya mecralarında yüksek fiyatlardan maliyetlenen birçok 71 küçük yatırımcı hikâyesi bulmak zor değildir. Aşağıda RTA Laboratuvarlarının hisse senedi grafiği incelenecektir: Grafik 19: RTALB Hisse Senedi Fiyat Değişimi Yukarda da ifade edildiği gibi son 1 yılda hisse senedinin fiyatında %3494 artış yaşanmıştır. Enflasyonun %10 civarında olduğu bir dönemde %3494’lük bir artış mükemmel bir getiridir. Aynı hisse senedinin 2015-2019 tarihleri arasında çok sınırlı bir hareket halinde olduğu da dikkatten kaçmamalıdır. 3.1.10. Taze Kuru Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş. (TKURU) Ocak 2020 tarihinde 6,5 TL olan hisse senedi fiyatı, Eylül 2020 tarihinde ise 1034 TL’ye kadar yükselmiştir. Bu demek oluyor ki; ilgili hisse senedi 9 ay gibi kısa bir zamanda 159 kat değer kazanmıştır. Ayrıca son 12 ayda ilgili hisse senedinin görmüş olduğu dip fiyatı: 4,64 TL; zirve fiyatı ise 1034 TL olduğuna göre dip-zirve 72 ÖRNEKLERLE FİNANSAL OKURYAZARLIK arasındaki fark 223 kattır. Bir başka ifadeyle, bu hisse senedi % 22.184 değer kazanmıştır. Grafik 20: TKURU Hisse Senedi Fiyat Değişimi Hissenin 04.12.2020 tarihinde fiyatı 266 TL’dir. 1034 TL’den bu hissenin daha da yükseleceğine inanarak ilgili hisse senedinden satın alan bir yatırımcı %74 zarardadır denilebilir. Yani her 100 birim parasının 74 birimi erimiş durumdadır denilebilir. Bir başka ifadeyle bu yatırımcı “uzun vadeli yatırımcı” olmuş durumdadır. 73  3.1.11. Doğan Şirketler Grubu Holding A.Ş. (DOHOL) Grafik 21: DOHOL Hisse Senedi Fiyat Değişimi (TL) Hisse 2007 yılında 1,5 TL seviyelerindeyken, 2019 yılında 0,4 TL seviyelerine kadar düşüş yaşamıştır. 2010-2020 yılları arasında zaman zaman 1 TL altında işlem görse de genel olarak 1 – 2 TL arasında dalgalanmaları olmuştur. 2020 yılının Mart ayında dünya borsalarında yaşanan düşüş ülkemizde de derinden hissedilmiştir. DOHOL’de Nisan 2020 tarihinden itibaren yükselen trende başlamıştır. Bu yıl içinde 3,25 TL zirvesini görmüştür. 04. 12.2020 tarihinde 2,90 TL fiyatından i?