OPSOMMINGS 1-4_241020_182153 PDF

ELMIEN OPSOMMINGS Leereenheid 1 A: Normale en abnormale gedrag by kinders adolensente en die effek van sielkundige en sosiale faktore op gesondheid Verstaan van Psigopatologie:  Psigologiese hindernis...

ELMIEN OPSOMMINGS Leereenheid 1 A: Normale en abnormale gedrag by kinders adolensente en die effek van sielkundige en sosiale faktore op gesondheid Verstaan van Psigopatologie:  Psigologiese hindernis definisie: o Verwys na die patroon van gedrag met swaarkry en beperkte funksionering o Verwys na ’n patroon van gedrag, emosionele ervarings of kognitiewe funksionering wat die normale aktiwitiete van ’n individu versteur of beperk. o Word geassosieer met sekere prominente eienskappe: ▪ Die persoon toon tekens van swaarkry (angs of hartseer) ▪ Persoon se gedrag openbaar ’n mate van versteuring wat beduidend met die aktiwiteit van een of meer areas van funksionering inmeng of dit beperk Fisiese-, emosionele-, kognitiewe- en gedraf areas in ▪ Swaarkry en afwyking vermeerder risiko van verdere lyding en skade Dood, pyn, gestremdheid, verlies van onafhanklikheid  Abnormale gedrag definisie: o Objektief beoordeel, rekening hou met kulturele konteks. o Wanneer is iets abnormaal: ▪ Wanneer iets afwyk van die gemiddelde ▪ Wanneer dit nie dikwels gebeur nie 1  Wetenskaplike studie van ELMIEN OPSOMMINGS psigologiese hindernisse 1. Die wetenskap van psigopatologie:  Sluit beroepe in: o Kliniese en opvoedkundige sielkundiges o Psigiaters of psigiatriese maatskaplike wekers o Beraders 3 Prominente benaderings ten opsigte van abnormale gedrag: Bo-natuurlike of super-natuurlike -/ Psigologiese of sielkunidge afwykings tradisie: toegeskryf aan hekse en demone Behandeling: Duiwel-uitdrywing Biologiese tradisie: // Toegeskryf aan siekte of chemiese wanbalanse // Liggaamlike gesondheid Behandeling: Fisiese versorging en mediese genesing met behulp van medikasie Psigologiese tradisie: *-* Abnormale gedrag/hindernisse toegeskryf aan siekte of chemiese wanbalanse Behandeling: Fisiese versorging Mediese genesing met behulp van medikasie Wetenskaplike en geϊntegreerde benadering: */ Verbetering van wetenskap = besef ons dat faktore wat bydr tot psigologiese hindernisse nie in isolasie nie */ Gedrag = normaal sowel as abnormaal is ’n produk van die voortdurende interaksie van psigologiese, biologiese en sosiokulturele invloede 2  ELMIEN OPSOMMINGS 2. Betekenis van Psigologiese Gesondheidsprobleme: » Begrip van ontwikkeling: o Essensieel om onderskeid te maak tussen voortdurende en ontgroeibare ontwikkelingsprobleme » Voorkoms van probleme: o Ongeveer 1 kind uit elke 8 = ondervind geestesgesondheidprobleme wat hulle normale ontwikkeling belemmer. » Vroeë diagnose: o Verbeterde indetifikasie lei tot vroeë erkenning van probleme soos leergestremdhede, depressie en gedragsprobleme » Toename in gedragsprobleme: o Kommunikasie- en leerhindernisse by jonge kiners, terwyl emosionele probleme soos depressie dramaties toeneem in die adolessensie. » Ondersteuningsgebrek: o Minder as 10% van kinders met geestesgesondheidsprobleme ontvang behoorlike hulp, ondanks toenemende bewustheid van die probleem. 3. Sleutelfaktore wat ’n invloed uitoefen op die voorkoms van psigologiese ongesteldheid: Armoede en sosio-ekonomiese Ras en etensiteit: Probleme ten opsigte van omstandighede: seksualiteit by Het nie ‘n invloed op voorkoms van Beϊnvloed kind se algemene adolessente: psigologiese probleme nie MAAR welstand wel sosiale probleme Vroeë tot middel Invloed op skolastiese vordering adolessente is hoë risiko- Kindermishandeling en opsetlike Geslag: tyd in ontwikkeling en trauma: aanpassing van die Ouderdom van 3 jaar kom daar Mishandeling en trauma by kinders adolessent in die lewe. verskille ten opsigte van en adolessente is wêreldwye ontwikkelings probleme by die probleem wat onrusbarend toeneem 3 verskillende geslagte voor.  ELMIEN OPSOMMINGS 4. Lewenslange gevolge van kinders se psigologiese probleme: ⌂ Die implikasie van psigologiese probleme word erenstiger hoe langer dit onbehandeld bly: o Verergering van simptome o Langtermyn gevolge o Verhoogde risiko’s o Sosiale impak o Akademiese en skolastiese invloed 5. Teorieë en oorsake onderliggend aan psiglogiese probleme: Geϊntegreerde benadering tot die studie van abnormale ontwikkeling behels die ondersoek van verskeie faktore wat ’n rol speel: Teoretiese raamwerk: ** Hierdie stel ons in staat om ingeligte voorspellings te maak en moontlike verklarings te ondersoek deur bestaande kennis te gebruik Veelvoudige oorsake: -/ Abnormale ontwikkeling word dikwels veroorsaak deur ’n kombinasie van verskillende faktore -/ Dit is belangrik om nie net na simtome te kyk nie MAAR ook na al die moontlike invloede tydens ontwikkeling. Transaksionele proses: (-) Die kind en sy omgewing is interafhanklik en beϊmvloed mekaar in ’n dinamiese proses wat trans-aksie genoem word. Ontwikkelingspatrone: *-* Dit sluit onafgebroke en kortsondige gedragspatrone in. *-* Onafgebroke patrone vind geleidelik plaas terwyl, kortstondige patrone skielik en moeilik meetbaat kan wees Kompleksiteit: ^-^ Die kompleksiteit van abnormale ontwikkeling vereis ’n holistiese benadering wat biologiese, psigologiese en sosio- kulturele faktore in ag neem. 4  ELMIEN OPSOMMINGS 5.1. Ontwikkelings invloede: Aanpassingsversuim is ’n algemene faktor in psigologiese versteurings, wat die onvermoë om te vorder in ontwikkeling of om sekere mylpale te bereik, insluit. Dit veroorsaak deur ’n interaksie tussen individuele en omgewingsfaktore. Ontwikkeling is ’n aktiewe, dinamiese proses waarin biologiese vermoëns van die kind en omgewingsfaktore interaksie hê en verdere ontwikkeling beϊnvloed. Ontwikkelingspsigologie organiseer abnormale psigologie rondom fisiese, kognitiewe, sosiaal- emosionele en opvoedkundige ontwikkeling by kinders. 5.2. Biologiese invloede: Die brein en senuweestelsel vorm die kern van psigologiese defekte. Biologiese en omgewingsinvloede beϊnvloed breinontwikkeling Biologiese invloede op die baie jong kind se brein ontwikkeling sluit in: genetiese en grondliggende faktore, neuro-anatomie en ontwikkeling Breinfunksie pas aan by omgewingseise Vroeë neurale verbindings nie stabiel nie: word versterk deur gebruik ander verminder en soms verdwyn. Brein toon neurale plastisiteit: Hoe meer neurale verbindings gebruik word, hoe beter funksioneer hulle en pas aan by eise. Bv. Breinbesering opgedoen wat effek op spraak het. Omgewingsinvloede speel ’n groot rol in kinderopvoeding en ontwikkeling Omgewingsinvloede speel rol in ontwikkeling van brein: Normale, gesonde metodes van kinderopvoeding het positiewe invloed op kind se vermoë om te leer en om stres te hanteer. Mishandeling/verwaarlosing kan lewenslange negatiewe invloed uitoefen stres hantering en vorming van gesonde mense verhoudings. 5  ELMIEN OPSOMMINGS Veiligheidsmaatreëls tydens swangerskap vermindering van die risiko van komplikasies en lewenslange gestremdhede: behoorlike voorgeboortelike sorg, goeie voeding vermyding van tabak en alkohol Genetiese en omgewingsfaktore interageer om gedrag te vorm Genetiese oorgeërfde invloede word deur omgewingsfaktore geaktiveer: gedrag, emosies denke Breinsturktuur, endokriene sisteem, en nuero-oordragstoww vorm die basis van kinderontwikkeling 5.3. Psigologiese ivloede: Kinders se gedrag word bepaal deur ’n komninasie van oorgeërfde karaktertrekke en omgewingsinvloede. Emosies speel ’n sleutelrol in psigologiese ervaring en sosiale interaksies, wat die vroeë persoonlikheid ontwikkel. Emosies: Emosies en affektiewe uitdrukking kernelemente in individu se psigologiese ervaring. Doel van emosionele reaksies = ons bewus te maak van gevaar en ons veilig te hou. Veroorsaak dat ons aandag gee aan sekere dinge en ander vermy. Kind se emosionele ondervindings, uitdrukking en regulering daarvan het invloed op die kwaliteit van hulle sosiale interaksies en verhoudings. Tydens eerste lewensjaar leer baba belangrikheid van emosies vir kommunikasie en regulering. Jong kinders kyk na die emosionele uitdrukking en leidrade van hulle versorgers om insig in die situasie te kry 6  ELMIEN OPSOMMINGS Emosionele reaktiwiteit en regulering bepaal hoe kinders reageer op situasies en hoe hulle hul emosies hanteer Emosionele reaktiwiteit: Individuele verskille in drempel en intensiteit van emosionele ervarings. (hoe kinders van dieselfde ouderdom op sekere situasie reageer) gee aanduiding van die individu se vlak van stres en sensitiwiteit ten opsigte van omgewing. Emosionele regulering: Vermeerdering, handhawing of inperking van emosionele reaksie vir ‘n spesifieke doel. (vermoë wat mens het en hoe jy kind van kleins af leer hoe om emosioneel te reageer) ’n Balans tussen emosionele reaktiwiteit en regulering is balangrik vir gesonde aanpassing -/ Benaderings vir die hantering van abnormale gedrag sluit in toegepaste gedrag analise, klassieke kondisionering en sosiale leer en kognisie. -/ Drie teoretiese benaderings in hantering van abnormale gedrag Toegepaste gedrag analise: Gebaseer op vier beginsels: Positiewe versterking Negatiewe versterking Uitwissing Straf Positiewe en negatiewe versterking is aksies wat verlangde gedrag versterk terwyl uitwissing en straf ‘n spesifieke reaksie wil voorkom of uitwis. Beginsels van klassieke kondisionering Sosiale leer en kognisie = Leer deur waarneming en voorbeeld 7  ELMIEN OPSOMMINGS 5.4. Gesin-, sosiale- en kulturele invloede: Bronfenbrenner se omgewingsmodel toon hoe omgewingsinvloede die kind se ontwikkeling van nabye tot verder geleë kringe beϊnvloed -*- Gehegtheid tussen ’n baba en sy ouer of primêre versorger begin gewoonlik tussen 6-12 maande en bied ’n basis van vertroue vir die kind om die wêreld te verken -*- Goeie gehegteheid vorm balans tussen nuuskierigheid om nuwe dinge te ondersoek of vas te hou aan bekende. Die kwaliteit van hierdie gehegtheid beϊnvloed die kind se normale ontwikkeling Die gesin se hantering van spanning speel ’n belangrike rol in die kind se aanpassing en ontwikkeling Positiewe spanning kan groei bevorder, terwyl toksiese spanning die kind se stres reaksie kan aktiveer as volwasse ondersteuning ontbreek. Positiewe spanning wat hanteerbaar is. Bv. Veranderinge van skole. Verminderde inkomste vir gesin. Lei alles tot positiewe verandering en groei. Nie altyd negatiewe invloed op kind se otnwikkeling nie. Sekere vorms van stres is toksies vir ontwikkeling Rede: gereelde, langdurige aktivering van kind se stres reaksie kan veroorsaak wanneer beskerming van ouer ontbreek. 8 ELMIEN OPSOMMINGS Leereenheid 1 B: Die effek van sielkundige en sosiale faktore op gesondheid 1. Psigologiese en sosiale faktore wat gesondheid kan beϊnvloed:  Aan die begin van die vorige eeu was erenstige infeksie die hoof oorsake van dood MAAR die persentasie van streftes het draties verminder tot slegs 4% in ontwikkelde lnade  Die mediese wetenskap het geoverder en fokus nou op ’n gesonde lewenstyl om siektes voorkom  Ongesonde gewoontes dra by tot sterftes bv: o Rook o Swak eetgewoontes o Gebrek aan oefening o Middel misbruik  Verskeie faktore insluitend genetiese, biologiese, fisiese, sosiale en omgewingsfaktore kan bydra tot die ontstaan van fisieke siektes en psigologiese hindernisse.  Elke siekte of hindernis word beϊmvloed deur: o Biologiese faktore o Psigologiese faktore o Sosiale faktore 9 ELMIEN OPSOMMINGS 1.1. Gesondheid en gesondheidverwante gedrag: Psigologiese en sosiale faktore kan gesondheid of verskillende maniere beϊnvloed:  Dit kan negatiewe invloed hê op die biologiese prosesse van die liggaam wat dan siekte tot gevolg het  Langtermyn risiko-gedrag patrone kan die risiko van inhoud van fisiese siektes  Soms word siektes veroorsaak deur ’n wisselwerking van bogenoemde twee punte  Byvoorbeeld: o Seksueel oordraagbare siektes ▪ Aids of genitale herpes 1.2. Die rol van stres in algemene gesondheid: ◘ Stres is die psigologiese reaksie van die liggaam op ’n stressor wat enige aanpassing vereisende gebeurtenis, geleentheid, of verandering kan insluit. Hans Selye se General Adaption Syndrome (GAS) van 1936 beskryf: *-* ‘n Reeks van stadiums wat die liggaam deurgaan wanneer dit aan voortdurende stres blootgestel word aan. 1. ’n Alarmreaksie op onmiddelike gevaar 2. Weerstand, waar verskeie kompenserende meganismes aktiveer om die stres te hanteer. 10 ELMIEN OPSOMMINGS 3. Uitbranding, waar die liggaam permanente skade kan oploop a.g.v aanhoudende intense stres. 1.3. Wat is die uitwerking van stres op die liggaam: ☼ Wanneer die liggaam spanning, bedreiging of gevaar ervaar aktiveer die senuweestelsel die interne organe vir veg of vlug. ☼ Die endokriene stelsel word ook geaktiveer wat lei tot die afskeiding van stres hormone insluitend kortisol. ☼ Langdurige blootstelling aan kortisol a.g.v. kroniese stres kan negatiewe gevolge hê soos: o Onbeheerste kortisolafkseiding wat skade kan veroorsaak aan die senuweestelsel Kan lei tot: o Kognitiewe funksie // Spier en weefselverswakking o Fisieke gesondheid // hoë bleoddruk ☼ Alhoewel stres soms nuttig kan wees is voortdurende langtermyn // Vrugbaarheidprobleme stres skadelik vir fisieke en psigiese // Verminderderde immuniteit gesondheid 1.4. Stres en immuniteit: ϡ Ons word daagliks aan ’n magdom kieme en virusse blootgestel. o Die vraag of dit jou gaan siek maak hang af in ’n groot mate af van die immuniteit stelsel ϡ Dit toon aan dat die kans dat ’n persoon gaan siek word na blootstelling aan ’n virus direk afhang van die tipe stres die persoon die voorafhgaande jaar ervaar het. 11 ELMIEN OPSOMMINGS ϡ Die kwaliteit van interpersoonlike verhoudings speel ook ’n rol in die effek van stres op jou gesondheid. 1.5. Hoe werk die immuunsisteem: ¿ Die immuunstelsel bestaande organe soos: o Limfstelsel Identifiseer + vernietig vreemde o Beenmurg indringers soos virusse en bakterieë o Milt o Rooi en wit bloedselle ¿ Dit werk in samewerking met die senuwee en endoktriene stelsels. o Die fokus lê op witbloedselle, insluitend B-selle en T-selle wat reageer op indringers en antiliggame vorm om hulle te neutraliseer. ¿ Geheue B-selle onthou vorige aanvalle, wat die immuunstelsel help om vinniger te reageer op herhaalde aanvalle. 1.6. Inenting: § T-selle vorm die kern van immuniteit van selle § T-selle produseer nie teenliggaampies nie § “KILLER” T-selle val virus infeksies en kankerselle direk aan en wis dit uit o Hier word die “geheue” T-selle gevorm om toekomstige infeksies vinniger aan te val § Nog ’n subgroep T-selle word helper T-selle genoem OMDAT hulle die immuun stesel versterk deur die B-selle te aktiveer om teenliggaampies te vorm en die “KILLER” T-selle te aktiveer om te antigeen te vernietig 12 ELMIEN OPSOMMINGS § Sodra die teenliggaampies van die B-selle nie meer nodig is om infeksie te beveg nie, word die produksie van teenliggaampies deur die “onderdrukker” T-selle gestop Kern van wat jy moet weet: § Normaalweg is die liggaam se immuunstelsel in balans met ’n oorheersende teenwoordigheid van T4-helperselle in vergelyking met onderdrukkerselle. § In sekere gevalle kan die immuunstelsel ooraktief raak en begin normale liggaamselle aanval in plaas van buitelande antigene 13 ELMIEN OPSOMMINGS § Dit lei tot die ontstaan van outo-immuun siektes waar die liggaamweefsel verkeerdelik geϊdentifiseeer wird as skadelik en aangeval word deur die immuunstel o Byvoorbeeld: ▪ rheumatoide artritis, ▪ rumatiekkoors, ▪ sistemiese lupus, ▪ veelvuldige sklerose. § Langdurige stres het ‘n direkte invloed op die immuun stelsel en lei dikwels tot die verswakking van ‘n persoon se immuniteit. § Kroniese inflammasie wat die eindresultaat van kroniese stres is, bevorder kanker, hartsiektes en diabetes. 2. Die effek van psigososiale faktore op fisiese hindernisse of siekte: Emosionele en sosiale faktore kan ‘n belangrike invloed uitoefen op fisiese gesondheid 2.1. Die omvang van die AIDS-pandemie is ’n wêreldwye krisis: ¶ Suid-Afrika wat slegs 0,7% van die wêreldbevolking uitmaak dra die las van ’n hoë voorkoms van HIV met sowat 17% van die wêreldwye infeksies ¶ Ongelukkig het byna die helfte van die geϊnfekteerdes nie toegang tot die nodige behandeling nie. ¶ Psigologiese faktore soos: Verminder die lewensverwagting van o Stres en depressie HIV-pasiënte o Kan die siekteverloop versnel 14 ELMIEN OPSOMMINGS ¶ Dit beklemtoon die belang van psigo-sosiale intervensies saam met tydige medikasie en ’n gesonde leefstyl 2.2. Kanker:  In Suid-Afrika is kanker ’n toegenemende publieke gesondheiskwessie o Spoed wat kanker toeneem is dat 48% van wêreldbevolking teen 2030 gaan met kanker gekonfronteer word.  Die ontwikkeling en verloop van kanker word deur psigososiale faktore sterk beϊnvloed o Die vermindering van stres + psigososiale ondersteuning + ’n verbeterende lewenskwaliteit speel ’n belangrike rol in die voorkoming + behandeling + selfs genesing van kanker  Stres is ’n kritieke faktor wat fisieke gesondheid erenstig kan benadeel. Die positiewe impak van ’n gesonde gesindheid en lewenstyl tydens behandeling word bevestig.  By kinderbehandeling van kanker word psigologiese prosesse aangewend om die prosedure minder traumaties te maak o Ouers ontvang ook ondersteuning om hulle spanning en bekommernis te hanteer 15  ELMIEN OPSOMMINGS 2.3. Kardiovaskulêre probleme:  Die kardiovaskulêre stelsel wat die hart + are + reguleringmeganismes insluit = krities vir ons gesondheid o Versterings hierin kan lei tot erenstige toestande soos beroertes en hartaanvalle  ’n Beroerte wat ontstaan wanneer die bloedtoevoer na die brein afgesny word, veroorsaak breinskade weens ’n gebrek aan suurstof o Dit kan veroorsaak word deur ’n bloedkont in ’n breinarterie of deur bloeding in die brein  ’n Hartaanval vind plaas wanneer ’n bloedklont in die hart gevorm word  Leefstyl + gedragspatrone = speel ’n direkte rol in die gesondheid van die kardiovaskulêre sisteem en kan lei tot hipertensie of koronêre hartsiektes Kardiovaskulêre probleme: Hipertensie: Koronêre hartsiektes: Kroniese negatiewe Kroniese pyn: emosies: -*- Stersvolle leefstyle -/ Tipiese hartaanval, ** Angs (*) Pyndrempel verskil *-* Geneties kom meer voor by mans. ** Depressie van persoon tot persoon. *-* Hoë bloeddruk -/ Voorkoms by vroue ** Fokus op die (*) Pyn is liggaam se *-* Verhoog risiko vir word meer. negatiewe emosies manier om te sê iets is beroerte + hartsiektes + -/ Nodig om vir gereelde nie reg nie. erenstige nier probleme ondersoek te gaan by (*) Pyn kan veroorsaak dokter. word deur emosionele -/ Kan geneties oorgedra omstandighede. word. (*) As persoon voel hulle -/ Psigologiese faktore kontrole oor pyn, geneig kan bydra. om vinniger te herstel. -/ Hoë lading van (*) Persoon wat nie spanning beheer het oor pyn en 16 ELMIEN OPSOMMINGS -/ Oormate van bloeding. negatiewe denke het, kan deur pyn oorweldig word. 3. Psigologiese en sosiale aspekte van pyn:  Aanhoudende pyn kan lewenskwaliteit verminder deur inkomsteverlies en sosiale isolasie te veroorsaak  Die intensiteit van pyn is nie altyd ’n aanduiding van reaksie nie o Dit hang dikwels af van die psigologiese faktore  Die hantering van pyn word beϊnvloed deur ’n gevoel van beheer oor die situasie en ’n optimistiese uitkyk op die toekoms  Spookpyne: o Persone wat ledemate verloor het. o Gedeelte wat verloor is kan “pyn”.  Sosiale ondersteuing van vriende en familie kan die stres wat met pyn gepaard gaan verminder. o Pyn gedrag wat die aandag wat die individu ontvang = MANIPULEER 17 ELMIEN OPSOMMINGS 3.1. Die biologiese aspekte van pyn:  Die “GATE CONTROL THEORY OF PAIN” verduidelik: o Hoe pyn biologies ervaar word deur die rol van senuwee-impulse van pyn stimuli ba die brein te beskryf  Die dorsale horings van die ruggraat tree op as ‘n “hek” wat oop- of toeslaan afhangende van die intensiteit van die stimuli en die emosionele toestand van die individu o Sterk negatiewe emosies soos angs kan die hek oopmaak en pyn intenser maak o Positiewe denke en motivering = maak die hek toe + verminder die impak van pyn.  Endogene opioϊde soos endorfiene speel ’n rol in hierdie proses deur die psigologiese ervaring van pyn hanteerbaarder te maak 3.2. Die ervaring van pyn deur verskillende geslagte:  Daar is ’n geslagsverskil in die ervaring van pyn: o Vroue: ▪ Ervaar dikwels meer gewrigs- en migrainepyn ervaar o Mans: ▪ Is geneig om meer kardiale en rugpyn te ervaar  Vroue het adisionel pynhantering meganismes a.g.v hormone  Die hantering + behandeling + medikasie vir pyn kan dus verskil tussen geslagte  Die liggaam + die gees is beide betrokke by die ervaring + hantering van pyn en daar is nie ’n eenvoudige oplossing vir die verskillende reaksies op chroniese pyn nie. 18  ELMIEN OPSOMMINGS 4. Psigo-sosiale benadering in die behandeling van siektes:  Dit is duidelik dat stres ’n sleutelol speel in die ontstaan en voortduur verskeie fiesies siektes  Daar is toenemende gebruik van uitgebreide stres hantering programme, veral in die geval van langdurige siektes. Spesiefieke individuele benaderings, wat dikwels in kombinasie met mekaar gebruik word, om chroniese siektes te behandel sluit in: Bio-terugvoer: Ontspanning en meditasie: -/ Deur liggaamsfunksies soos bloeddruk of Ontspanning: breingolwe te kontroleer en dit bewustelik aan te *-* Bewustelike saamtrek en ontspan van spreek. verskillende spier groepe. -/ Gebruik van fisiologiese instrumente wat Vanuit christelike lewensbeskouing ondersteun liggaamsfunksies soos bloeddruk of breingolwe ons nie meditasie nie: kontroleer. ** Om gereeld stil te word om met die Here te -/ Doel is om die individu bewus te maak van praat en ook om te luister na Hom speel groot rol sy/haar liggaamsfunksies wat nie normaalweg in lewe van ‘n kind van die Here. bekend is nie. ** In gejaagde samelewing iets wat ons in -/ Om dan op sekere manière te kontroleer bv. daaglikse program MOET inwerk. Deur bewustelik te ontspan. ** Positiewe effek daarvan gaan psigiese en fisiese seën inhou. 19  ELMIEN OPSOMMINGS Uitgebreide stres- en pyn vermindering Farmakologiese en stres- vermindering programme: programme: -/ Individu leer om stres te monitor en stresvolle (*) Misbruik van oor-die–toonbank medikasie vir geleenthede in daaglikse lewe te identifiseer. pyn, veral hoofpyn kommerwekkend. -/ Daarna word individu geleer om verskillende (*) Medikasie moet met groot sorg hanteer word. spier groepe individueel saam te trek. (*) Blote behandeling van simptome sonder om -/ Word gevolg deur die spier groepe individueel oorsaak daarvan aan te spreek is nutteloos en totaal te ontspan. skadelik. -/ Kognitiewe terapie word gebruik om onrealistiese negatiewe gedagtes te identifiseer Die aanspreek van onveilige gedrag: en te vervang met positiewe gedagtes sodra dit Byvoorbeeld: opduik. Onveilige seks + rook + ongesonde eergewonntes 5. Gesondheidbevordering en die voorkoming van siektes: ’n Inheemse tradisionele beskouing  Die grondslag van die tradisionele geneeskunde in Suid-Afrika beklemtoon ’n holistiese siening van siekte en gesondheid  Die siek persoon word beskou binne die konteks van sy/haar omgewing + gemeenskap = waar die gemeenskap dikwels as meer belangrik as die individu beskou word  Hierdie holistiese benadering is van besondere belang vir geestesgesondheid intervensies OMDAT dit noodsaaklik is om te verstaan hoe siekte en gesondheid binne die individu se kultuur beleef word  Dit verseker dat intervensies kultureel aanvaarbaar is 20  ELMIEN OPSOMMINGS Leereenheid 2: Angs-, trauma en gedragsversteurings 1. Alarms en vals alarms: ANGS: VREES: DEF: DEF: Angs is ’n toekomsgeoriënteerde emosie wat Vrees is ’n onmidellike reaksie op ’n bedreiging. onsekerheid oor die hantering van moontlike Vrees = normale en natuurlike reaksie op probleme weerspieël. bedreiging. Reaksie om te oorleef. onmiddellike emosie of toestand.  Kenmerke van ANGS: o Angs manifiseer as negatiewe emosies + fisiese spanning wat die vermoë om die toekoms te voorspel of te beheer, weerspieël o Angs is toekoms georiënteerde emosie of toestand. o Gevoel van: “Iets kan verkeerd gaan en ek is nie seker of ek dit sal kan hanteer nie....”. o Persoon is bekommerd oor en verwag toekomstige gevaar, trauma of ongelukkigheid. o kan gevoelens (emosies), gedrag en fisiologiese reaksies insluit. 21 ELMIEN OPSOMMINGS  Angssteurnisse: o Hierdie steurmisse veroorsaak ’n aanhoudende toestand van uiterste waaksaamheid + spanning, selfs sonder direkte bedreiging o Angs steurnisse word van vrees onderskei deurdat angs aanval meestal vals alarm is en gekenmerk word deur ‘n toestand van uiterste waaksaamheid en spanning. o Angs steurnis bedaar of gaan nie vanself weg nie. o al weet persoon dat daar nie ‘n rede vir die angs is nie.  Paniekaanvalle: o Dit is skielike + intense ervarings van vrees + ongemak, vergeleë met voorspelbare fisiese simptome ▪ soos veranderinge in asemhaling ▪ hartkloppings ▪ bewerigheid ▪ koue koors of sweet o Verwagte en onverwagte paniekaanvalle: ▪ Verwagte paniekaanvalle: Gebeur wanneer ’n persoon blootgestel word aan ’n bekende vreeswekkende situasies wanneer persoon weet dat hy/sy bang is vir hoogtes/hoë spoed en dan ‘n paniekaanval kry indien blootgestel word aan so ‘n situasie. ▪ Onverwagte paniekaanvalle: Gebeur sonder ’n duidelike voorkom vind uit die bloute en klaarblyklik sonder rede plaas. 22  ELMIEN OPSOMMINGS 1.1. Oorsake van angs en verwante hindernisse: Biologies: Genetiese neiging: Limbiese sisteem: Lei nie direk tot angs en paniek nie maar kan in -/ Is area in brein wat met angs en angstigheid interaksie met omgewing en omstandighede na vore geassosieer word. kom. -/ Tree op as bemiddelaar tussen breinstam en korteks. -/ Breinstam monitor en merk funksie in liggaamsprosesse op en stuur inligting oor ‘n potensiële gevaar na die korteks vir integrasie. -/ Korteks reageer daarop deur boodskappe na die liggaam te stuur om op ’n sekere manier te reageer. Gedragsinhibisiesisteem: (BIS) Omgewingsfaktore: *-* Proses word “gedrag inhibisie sisteem” ** Faktore in die omgewing kan invloed uitoefen op (Behavioural inhibition system – BIS) genoem. sensitiwiteit van sisteme (BIS en FFS) *- * Navorsing het bewys dat by persone met ** Maak persoon meer vatbaar vir angstigheid en angshindernisse, die limbiese sisteem sensitief is vir verskyning van ‘n angshindernis. stimulasie en nuwe inligting. *-* Waar Behavioural inhibition system (BIS) aktief is by angs en angstigheid is ’n ander sisteem, die veg of vlug sisteem (fight/flight system – FFS) betrokke by paniek. Biologiese siektes: Noodsaaklkheid van Uitskakeling van fisiese )( Kardiologies, probleme )( respiratories, )( beweging hindernisse soos Parkinsons, )( Migraine, en asma 23  ELMIEN OPSOMMINGS Psigologiese: Ontwikkeling van Kontrole-persepsies: Omgewingsinvloede op kontrole-persepsies: Gedurende die kinderjare word kinders bewus van Opvoedingstyl en omgewingsfaktore, soos die feit dat hulle nie altyd alles self kan beheer nie traumatiese gebeure kan ’n algemene gevoel van verlies van beheer veroorsaak. Belang van stabiele ouerskap: Oorbeskermde ouers: -/ ’n Stabiele en voorspelbare opvoeding bied ** Te oorbeskermde ouers kan ’n situasie waar kinders ’n gevoel van kontrole oor omstandighede kinders nie leer om kontrole oor hulle -/ Ouers wat ’n veilige basis skep en kinders die omstandighede uit te oefen geleentheid bied om vaardighede te ontwikkel om ** Dit verhoog die risiko van angs en hindernisse omstandighede te hanteer, help om ’n gevoel van in die toekoms kontrole te vestig. Sosiaal: *-* Stresvolle lewens gebeurtenisse kan as sneller dien vir biologiese en Psigologiese geneigdheid tot angs. Sluit in: ⌂ egskeiding, ⌂ interpersoonlike probleme, ⌂ dood van ‘n geliefde, ⌂ druk om te presteer, ⌂ sosio-ekonomiese probleme. *-* Omstandighede in Suid- Afrika: Die manier waarop angs ervaar, verklaar asook die manier waarop mense daarop reageer word deur kulturele faktore beïnvloed. 24 ELMIEN OPSOMMINGS 1.2. Teorie van ontwikkeling van angs hindernisse: Trippel (drievoudige) kwesbaarheid: Vlak 1: Algemene biologiese kwesbaarheid ⌂ Kan ‘n oorgeërfde kwesbaarheid wees. ⌂ Dikwels is oorgeërfde kwesbaarheid nie voldoende om angs en angs hindernis tot gevolg te hê nie. ⌂ Algemene kwesbaarheid alleen is nie genoeg om angstigheid tot gevolg te hê nie. Vlak 2: Algemene psigologiese kwesbaarheid ⌂ Jy kan opgroei met die beskouing dat die wêreld gevaarlik en buite kontrole is. o kan daartoe aanleiding gee dat jy dit nie kan hanteer wanneer dinge verkeerd loop nie. Vlak 3: Spesifieke psigologiese kwesbaarheid ⌂ Individu leer deur vroeë ervaring/s soos bv. deur ouers geleer dat sekere voorwerpe of situasies baie gevaarlik is (selfs al is dit nie so nie). ⌂ Voorbeeld: o Een van ouers het voortdurende vrees (en spreek dit baie uit) om ‘n slagoffer van misdaad te word – vrees kan oorgedra word na die kind. 1.3. Angs en verwante psigologiese versteurings ⌂ Siektes waar angs versteurings ook teenwoordig kan wees: ⌂ Probleme met die skildklier ⌂ Probleme met longe en asemhaling ⌂ Gastro-intestinale probleme ⌂ Artritis ⌂ Migraine en Allergiese toestande 25  ELMIEN OPSOMMINGS Algemene angsversteuring: (GAD) Kenmerk: Beskrywing: Is ’n toestand wat gekenmerk word deur aanhoudende 0 GAD bring ’n voortdurende ervaring van intense kommer waat moeilik om the beheer is en nie spanning + bekommernis wat ’n persoon se op ’n spesiefike bron gefokus is nie lewe kan oorneem Fisiese simptome: Fisiese simptome: 1. Spanning 1. Spierspanning 2. Geϊrriteerd 2. Hoofpyn 3. Rusteloosheid 3. Slaapversteurings Voorkoms: Oorsake: 0-0 Spanning en bekommernis algemene Die versteuring ontstaan geleidelik en kan vererger funksionering inperk en aan sekere kenmerke deur stesvolle omstandighede voldoen, nie meer normaal nie. Word geneties oorgedra. 0-0 een van mees algemene angs hindernisse. veral wanneer persoonlik gerig is. vroeë volwassenheid, gewoonlik in reaksie op angsversteuring wat gekenmerk word deur meegaande bekommernis oor toekomstige aanvalle angstigheid om self te bevind in plekke of situasies en/of ‘n verandering in lewenswyse om toekomstige waarvan moeilik ontsnap kan word in die geval van aanvalle te voorkom.. simptome van paniek of ander onaangename fisiese simptome (bv. inkontensie). 27  ELMIEN OPSOMMINGS Kliniese beskrywing van paniekversteuring: Agora: *-* Ontwikkel ’n persoon met paniekversteuring /- Agora is griekse woord wat markplek beteken. angsitg oor toekomstige aanvalle /- Dui dat dit ‘n besige en bedrywige plek is. *-* Onverwagte paniekaanval/aanvalle kom voor. /- Van mees stresvolle plekke in moderne lewe vir ‘n *-* Persoon ontwikkel angstigheid oor moontlikheid persoon wat agorafobie ervaar, is ‘n mall of van ‘n volgende aanval of oor implikasies en winkelsentrum. gevolge van ‘n aanval. /- Agorafobie kan losstaande van ‘n paniekversteuring voorkom. Vermyding van paniekversteuring: /- Selfs al het persone vir jare nie paniekaanval -* Vermyding van paniekaanval kan so ver gaan dat gehad nie, kan hulle nog vermyding van moontlike persoon enige situasies of aksies wat hom/haar aan snellers vir ‘n paniekaanval toon. paniekaanval kan laat dink, vermy. /- Waar totale vermyding onmoontlik is kan misbruik Voorbeeld: Kardiovaskulêre oefening = hartklop van alcohol en/of medikasie voorkom om vrees en versnel en sweet kan laat dink dat dit begin van angs hanteer. paniekaanval is. Oorsake: Voorkoms: -0- Biologiese sensitiwiteit Paniekversteuring: -0- psigologiese kwesbaarheid /-/ Paniekversteuring word deur 4.7% van die wêreld -0- sosiale faktore bevolking ervaar, waarvan 2/3 vroue is. Behandeling: /-/ In SA is voorkoms van Paniekversteuring 1.2% † Medikasie en psigologiese behandeling is van bevolking suksesvol. † Op lang duur blyk psigologiese behandeling Agorafobie: meer suksesvol. ^^ Agorafobie kan ontwikkel sonder enige † Terapeutiese (psigologiese) metode wat paniekaanval ervaar is. suksesvol is word “panic control treatment” ^^ Voorkoms vir agorafobie (sonder paniek) is 9.8%. genoem. ^^ Voorkoms van agorafobie onder vroue hoër as by mans. 28  ELMIEN OPSOMMINGS † Pasiënt word blootgestel aan verskillende sensasies wat hom/haar aan paniekaanval laat dink en die persoon op so ‘n manier te desensitiseer. 2. Spesifieke fobie: ƒ Definisie: o ’n Fobie is ’n irrasionele vrees vir ’n spesifieke voorwerp of situasie wat die normale daaglikse funksionering belemmer o Die persoon besef dat die vrees buite verhouding is, maar vermy steeds die objek of situasie ƒ Fobie se 4 subtipes: o Bloed-/Inspuiting-/Besering tipe: ▪ Irrasionele vrees vir en vermyding van blootstelling aan bloed, besering of moontlikheid van ‘n inspuiting. ▪ Die slagoffer ervaar ‘n verlaging in bloeddruk en word soms flou. o Situasionele tipe (fobie vir vliegtuie, hysbakke of toe plekke): ▪ Voorbeelde: Angs vir toe plekke (kloustrofobie) of publieke transport (bv. vrees om te vlieg). o Natuurlike omgewing tipe: (fobie vir bv. hoogtes, storms, water). ▪ Vrees vir situasies of geleenthede in die natuur. o Fobie vir diere: ▪ Ongegronde en voortdurende vrees vir diere of insekte. Ontwikkel gewoonlik op vroeë ouderdom. ƒ Voorkoms van die spesifieke fobie wissel by verskillende kulture en ontstaan gewoonlik op ’n ouderdom van 7 jaar. 29 ELMIEN OPSOMMINGS ƒ Oorsake van fobieë: o Vir lang tyd is spesifieke fobieë toegeskryf aan ernstige traumatiese incident. ▪ bv. indien persoon deur hond aangeval en gebyt is - lei tot ‘n fobie vir honde. o Alhoewel trauma rol kan speel in ontstaan van ‘n fobie kan dit nie algemeen toegepas word nie. o Fobieë wat verbind word met insident/ervaring word toegeskryf aan direkte ervaring waar werklike gevaar en pyn betrokke was. ▪ waar alarm werklik was staan bekend as fobieë wat deur direkte ondervinding ontwikkel het. ▪ bv. Agv motorongeluk waarin betrokke was. o Angswekkende ondervinding alleen kan nie fobie laat ontstaan nie. o Werklike fobie vereis angs oor moontlikheid van ‘n ander ekstreem traumatiese voorval of vals alarm. o Vermydingsgedrag om so ‘n moontlike situasie te vermy, is deel van fobie. o Vals alarm (paniekaanval) in spesifieke situasie kan ook aanleiding gee tot ontwikkeling van ‘n fobie. ▪ Bv. Onverwagte paniekaanval terwyl jy bestuur wat jou laat voel dat jy beheer oor motor gaan verloor. Verskeie dinge moet plaasvind voordat fobie ontwikkel. ƒ Behandeling: o Behandeling van fobieë is ongekompliseerd. o Spesifieke fobieë word met konsekwente blootstelling gebaseerde benaderings aangespreek. o Geleidelike blootstelling onder terapeutiese toesig blyk suksesvol te wees. 30 ELMIEN OPSOMMINGS 3. Skeidings hindernis: « Kinders met skeidingsans ervaar ’n uitermate intense + aanhoudende vrees wanneer hulle geskei is van geliefdes « Hierdie vrees manifesteer as ’n weiering om skool toe te gaan of selfs om die huis te verlaat, nie OMDAT hulle skool vrees nie MAAR omdat hulle nie van hul gelifdes geskei wil wees nie. « Alhoewel dit normaal is vir jong kinders om ’n mate van skeidingsangs te ervaar, verminder dit gewoonlik met ouderdom « Dit is belangrik om te bepaal of skeidingsangs wat ’n kind ervaar in lyn is met hul ouderdom en omstandighede 4. Sosiale angs hindernis: (sosiale fobie) Definisie: § Is ’n erenstige + aanhoudende vrees vir en vermyding van sosiale situasies en optredes § Dit gaan verder as bloot skaamte en omvat ’n vees om onder mense te wees, veral wanneer ’n optrede vereis word § Mense met optrede-angs ondervind nie noodwendig probleme met alledaagse sosiale interaksies nie MAAR hulle het ’n intense vrees en fokus op die moontlikheid van verleentheid wanneer hulle iets spesifiek moet doen voor ander mense veral in openbare situasies soos praat in die openbaar Voorkoms: ¤ Die ontwikkeling van sosiale foie kan toegeskryf word aan die mens se inherente neiging om sensitief te wees vir die negatiewe emosies van ander, wat kan lei tot ’n angstigheid teenoor afkeuring of verwerping ¤ Ongeveer 2.8% van SA-bevolking sukkel lewenslank met sosiale fobie. 31 ELMIEN OPSOMMINGS ¤ Omdat mens sosiale wese is, het elke mens mindere of meerdere mate ‘n negatiewe gevoel teenoor kwaai of kritiese persone of persone wat jou kan verwerp. Biologiese faktore: ¥ Traumatiese ervarings + boelie-gedrag tydens kinder- en tienerjare = speel ’n groot rol van die ontstaan van sosiale fobie ¥ Geneigdheid kan toeneem onder druk tot op punt waar persoon se optrede en sosiale funksionering omvergooi. o Kan lei tot onverwagte paniekaanval binne sekere sosiale situasie. o Versterk vrees vir opvolgende paniekaanval binne soortgelyke sosiale situasies. ¥ Traumatiese ervarings kan op bogenoemde manier uitloop op sosiale fobie. Behandeling: £ Medikasie en psigoterapie word suksesvol gebruik om sosiale fobie te behandel £ Oorsake van sosiale fobie stem baie ooreen met spesifieke fobieë, maar behandeling daarvan het ander fokus. £ Sluit inoefening en rolspel van sosiale fobie situasies in. 32 ELMIEN OPSOMMINGS Selektiewe stomheid: (Selective mutism) Definisie:  Dit is ’n seldsame versteuring wat in die kinderjare voorkom en gekenmerk word deur die afwesigheid van spraak in spesifieke situasies waar praat verwag word  Dit word nie toegeskryf aan ’n onvermoë om te praat of enige ander fisiese hindernis nie. Oorsaak:  Word veroorsaak deur sosiale angs waar die kind in skere situasies nie praat nie a.g.v vrees vir afkeuring of verwerping  Dit is veral sigbaar in omgewings soos die skool MAAR nie tuis nie  In die meeste gevalle voldoen kinders met selektiewe mutisme ook aan die kriteria vir sosiale angs hindernis, wat sosiale fobie is o Dit dui op ’n oorvleueling van die twee toestande Kan versterk word deur:  Wanneer ’n ander persoon die rol van praat by die kind oorneem  Deur nie te druk vir mondelinge kommunikasie nie MAAR te reageer op die gebare van die kind 5. Trauma – en stres verwante hindernisse:  Ontwikkel vanuit spanningsvolle/traumatiese lewensgebeure, intense emosionele reaksie volg.  Derde van SA bevolking word aan geweld blootgestel. Trauma- en stresverwante hindernisse is algemeen by SA inwoners. 33 ELMIEN OPSOMMINGS Post-traumatiese stres hindernis: (PTSD)  ’n Emosionele hindernis wat na trauma ontstaan, word gekenmerk deur herlewing van die trauma, vermyding van stimuli wat daarmee geassosieer word en afgestompte reaksie  Mees bekende emosionele hindernis na trauma.  Oorlog kan jare na blootstelling nog steeds post-traumatiese stres veroorsaak.  Meeste traumatiese gebeure in SA: o Misdaad o Geweld o Motorongelukke.  DEFINISIE: o Voortdurende, ontstellende, emosionele hindernis wat volg na blootstelling aan ernstige hulpeloosheid of ‘n vreesaanjaende bedreiging. Die slagoffer herleef die trauma, vermystimuli wat geassosieer word daarmee en toon afgestompte reaksies en verhoogde waaksaamheid. Oorsaak van PTSD:  Deur die blootstelling aan ’n traumatiese episode soos misdaad, geweld of aanrading  Mees prominente kenmerk: Insident/e word herleef (ontstellende herinneringe en nagmerries).  Meeste individue toon hewige reaksie aan stresvolle insidente, maar dit verdwyn binne ‘n maand.  Akute stres hindernis: Intense reaksie op stres direk na die traumatiese insident. o simptome langer as ‘n maand voorkom ontwikkel dit in PTSD.  PTSD eers gediagnoseer word indien die simptome langer as ‘n maand voorkom.  PTSD met vertraagde aanvang kom ook voor. 34 ELMIEN OPSOMMINGS  min of geen simptome direk na insident. 6 maande of selfs jare later ontwikkel PTSD. Voorkoms van PTSD:  Biologiese, psigologiese en sosiale faktore speel ’n rol in die ontwikkeling bsn PTSD wat dikwels voorkoms na gebeure soos oorlog en mishandeling  In Suid-Afrika: o Slagoffers van verkragting en huishoudelike geweld – veral vrouens. o Mans: Slagoffers van kriminele geweld, misbruik en mishandeling as kind, politieke aanhouding. Behandeling van PTSD:  Behels konfrontasie met die trauma, kognitiewe terapie, en die bevordering van katarsis deur die ontwikkeling van ’n narratief van die trauma  Katarsis (catharsis): o Emotionele trauma herleef moet word om sodoende emosionele pyn wat daarmee gepaardgaan te verlig. o Nie moontlik/wenslik is om werklike gebeure te herhaal nie: o Terapeut werk saam met slagoffer om ‘n narratief van oorspronklike gebeure saam te stel en dan intensief met terapie hierdeur te gaan.  Kognitiewe terapie: o negatiewe afleidings wat by die slagoffer gevestig is aan te spreek bv. die individu wat skuldig/verantwoordelik voel oor dinge wat plaasgevind. Vroeë en gestruktureerde intervensies na trauma is suksevol in die voorkoming van PTSD wat die belang van tydige behandeling beklemtoon  Slagoffer emosionele geheue van insident onderdruk/vergeet:  Outomaties/onbewustelik kan gebeur.  Tydens terapie kan herinneringe terugkom en intens herleef.  Met nodige terapie kan dit hanteer word. 35 ELMIEN OPSOMMINGS 6. Obsessie-kompulsiewe en verwante versteurings: 6.1. Obsessief- komplusiewe versteuring: Definisie:  ‘n Hindernis wat onwelkome, aanhoudende, indringende gedagtes en impulse insluit tesame met herhalende aksies om dit te onderdruk.  Dit is ‘n ernstige en kroniese hindernis wat die individu se totale funksionering aantas.  Die angs wat met hierdie toestand gepaard gaan is afkomstig van die onderliggende psigopatologiese prosesse en is nie ‘n primêre simptoom van die versteuring nie Kliniese beskrywing: ˠ Dit het ‘n erenstige en kroniese impak op die individu se funksionering o Die angs wat met OCD gepaard gaan, kom voort uit die onderliggende psigopatologiese prosesse en is nie ‘n primêre simptoom van die versteuring nie. Kompulsies: ‼ Herhalende, ritualistiese, tydrowende gedrag of gedagtes wat individu dryf om uit te voer om obsessies te onderdruk. Obsessies: # Is indrigende en betekinlose gedagtes, beelde, of drange wat die inidivu probeer onderdruk of neutraliseer, alhoewel hulle bewus is dat dit nie veroorsaak word deur ekstrene kragte nie 36  ELMIEN OPSOMMINGS Tipe obsessies en kompulsies: Tipe: Obsessie: Kompulsie: Simmetrie/Akkuraatheid/ *-* Objekte simmetries gepak /- Plaas objekte in volgorde Perfeksie *-* Drang om objekte oor te /- Herhaling van rituele doen tot dit perfek voel Verbode gedagtes of )( Vrese/ drange om self/ander ^^ Nagaan en kontroleer aksies leed aan te doen ^^ Vermyding Aggressief/ suksueel/ )( Vrese om die Here aanstoot ^^ Herhaalde versoeke vir versekering geloof te gee Skoonmaak/ besmetting # Kieme # Herhaalde en oormatige was en # Vrees vir kime of moontlike skoonmaak besmetting # Gebruik maskers en handskoene om daaglikese take te doen Opgaar // Vrees om enigiets weg te gooi // Versameling en stoor van objekte met min of geen sentimentele waarde Byvoorbeeld: Verpakkingsmateriaal Obsessie vir simmetrie – mees algemene obsessie:  Dit sluit in om dinge in perfekte volgorde te hou.  Iets op ‘n spesifieke manier te doen. o Kinder speletjie dat jy nie op die krake of strepe van die plaveisel/teëls mag trap nie. Hulle raak gou moeg hiervan en speel dan iets anders. Mense met hierdie obsessie doen dit hulle hele lewe lank.  Obsessies met simmetrie kan daartoe lei dat voorwerpe voortdurend en herhaaldelik op ‘n sekere manier gepak/gerangskik word 37 ELMIEN OPSOMMINGS Sekere obsessies word geassosieer met kompulsies:  Sekere “verbode” gedagtes lei tot rituele om dit te kontroleer/reguleer.  Sommige van hierdie rituele is logies: o Om herhaaldelik te kyk of jy onthou het om die stoof af te skakel. o In ernstige gevalle is die rituele egter vreemd en onverklaarbaar. Obsessie met skoonmaak of vir besmetting:  lei tot herhaaldelike was- en skoonmaak rituele wat vir die individu ‘n mate van veiligheid en kontrole oor sy/haar situasie bring. 6.2. Tic-versteuring en obessief- kompulsiewe versteuring: (OCD) Definisie:  Semi-doelmatige spierbewegings of geluide kom dikwels voor by OCD  Dit kan eenvoudige bewegings of geluide soos toeknyp van oog, of meer komplekse tics, insluitende onbeheerste woorde Tourette-sindroom:  ’n Meer komplekse tic-versteuring met onbeheerste woorde en geluide, is ook verbonde aan OCD  10-40% van kinders en adolessente met OCD, het ook tic- versteuring.  Navorsing toon ‘n moontlike verband tussen OCD/tics met die streptococcus A- bakterie wat rumatiek koors veroorsaak. Oorsake van OCD: ⵘ Is meestal divers, insluitende biologiese kwesbaarheid, kondisionering deur ervarings en trauma tydens kinderjare. 38 ELMIEN OPSOMMINGS Voorkoms van OCD: ≒ Lewenslange OCD kan by 1.6 – 2.3 % van algemene bevolking van wêreld voor kom. ≒ Erns van OCD kan wissel en die obsessies en kompulsies kom op ‘n kontinuum voor. ≒ Indringende en ontstellende gedagtes kan ook voorkom by “normale” individue. ≒ Navorsing toon dat tot 13% van “normaal” funksionerende mense matige vlakke van obsessies en/of kompulsies. ≒ Hierdie obsessies en kompulsies by gewoon funksionerende individue is veral opmerklik wanneer druk of spanning verkeer. ≒ OCD kom in gelyke mate by mans en vroue voor en kom in meerderheid van kulture voor. o In Oosterse lande het dit baie met godsdienstige oortuigings te doen, veral klem op netheid. o Indië speel vrees vir besmetting ook ‘n rol. Behandeling vir OCD:  Behels dikwels ’n psigologiese benadering genaamd blootstelling en ritueelvoorkoming (ERP) terwyl farmakologiese behandeling beperkte sukses  Ekstreme gevalle is chirurgiese prosedures in die vorm van diep-brein stimulasie ook ‘n opsie. 39 ELMIEN OPSOMMINGS 6.3. Verwronge liggaamsbeeld versteuring: (body dysmorphic disorder - BBD) ¤ Obesessiewe fiksasie op ’n vermeende voorkomsdefek, selfs al is daar geen objektiewe bewyse daarvan ¤ Met BDD is persoon wat normaal lyk, daarvan oortuig dat hulle so lelik is dat hulle nie normaal funksioneer nie omdat hulle oortuig is hul voorkoms sal gespot word. o BDD is nou verwant aan OCD ¤ Deel ooreenkomste met OCD insluitend aanhoudende en kompulsiewe gedrag o Ontwikkel fiksasie met spieëls, kyk dikwels in spieël om te kyk of hulle “verbeelde” voorkoms defek nog nie beter is/verander het nie. o Ander vermy spieëls tot fobiese mate. ¤ Behandel dit soos OCD met terapie en medikasie o Gedagtes oor selfmoord/pogings is gevolge. o BDD is ernstige psigologiese versteuring en depressie en middel misbruik kom dikwels met BDD voor. ¤ Wat as mooi beskou word, verskil van kultuur tot kultuur o In sommige kulture is dit deel van die kultuur om voorkoms te verander. o Hierdie persone ly nie aan BDD nie. ¤ Mense kan ekstreme maatreëls neem om hul voorkoms te “herstel” soos kosmetiese chirugie ¤ Belangrik om bewustheid te versprei en ondersteuning te bied vir mense wat deur BBD geraak word 40  ELMIEN OPSOMMINGS 6.4. Trichotillomania (haar uittrek) en excoriation (velletjies aftrek) Trichotillomania: Excoriation: ^*^ Herhaaldelike en kompulsiewe uittrek van (*) Herhaaldelike kompulsie om velletjies af te hare, veral op die kop, wenkbroue en arms. trek, wat beduidende skade, littekens en ^*^ Dit kan erenstige sosiale gevolge hê en kom emosionele swaarkry kn veroorsaak meer voor by vrouens as mense (*) Onlangs is geglo dat hierdie gedrag plaasvind om spanning te verlig – wat wel so is in sommige gevalle, toon ‘n groot hoeveelheid dat spanning nie oorsaak is nie en dat daar ook nie verligting van spanning kom deur die gedrag nie. Behandeling: !! Fokus op die bewustheid van die gedrag en vervanging daarvan met nie-skadelike aktiwiteite Psigologiese behandeling meer suksesvol te wees: 1. Gewoonte-omkering-opleiding (habit reversal training) blyk die meeste sukses te behaal. 2. Pasiënt geleer om bewus te raak van herhalende gedrag, veral wanneer dit net begin en dit dan te vervang met ‘n ander handeling bv. om kougom te kou, om room aan die gesig te smeer of ander gedrag/handelinge wat ook lekker is maar nie skadelik nie. 6.5. Opgaar versteuring (hoarding disorder):  Hierdie versteuring word gekenmerk deur 3 eienskappe: o Oormatige versameling van objekte. o Probleem om van enigiets ontslae te raak. o Lewe met en tussen oormatige chaos.  Mense met die versteuring trek dikwels die aandag van bure en gesondheidsamptenare weens die opeenhoping van items en op hul erwe  Die versteuring kan manifesteer as ’n onvermoë om geskikte sorg vir diere te bied, selfs in onhigiëniese omstandighede 41 ELMIEN OPSOMMINGS  Individue met die versteuring toon dikwels geen insig in hul probleem nie, wat die behandeling en bestuur moeilik maak  Die aanpak vir hierdie versteuring is baie dieselfde as die vir OCD MAAR is dikwels onsuksesvol weens ’n gebrek aan insig by die individu 42  Leereenheid 3: Hoofstuk 15 ELMIEN OPSOMMINGS Neurologie in ’n opvoedkundige perspektief Wat is dit neurologie perspektief: ※ Die menslike senuweestelsel, ’n eenheid van die ruggraat en die brein, bestaan uit biljoene neurone ※ Neurone skep en dra senuwee-impulse oor, met verkeie tipes neurone wat verskillende funksies verrig o Primêre funksie van neurone is om senuwee impulse te skep en oor te dra. o Verskillende tipes neurone wat verskillende funksies verrig. ※ Senuweestelsel is in beheer van die integrering en kontrolering van alle liggaam funksies. Grafiese voorstelling van die senuweestelsel: 43  ELMIEN OPSOMMINGS Handboek bl. 310 In die senuweestelsel kan 2 dele geïdentifiseer word: Sentrale senuweestelsel: Periferale senuweestelsel: Bestaan uit: ^_^ Bestuum uit senuwees wat vanaf die breinstam en ruggraat na die !! Brein res van die liggaam loop !! Middelbrein ^_^ Dit sluit in 43 pare senuwees waarvan 12 pare van die brein en 31 !! Breinstam pare van dierugmurg afkomstig is !! Cerebellum Bestaan uit 2 dele: !! Medulla oblongata 1. Somatiese senuweestelsel: Dit ontvang boodskappe van ^_^ kontroleer die skeletspiere vir beweging eksterne en interne bronne, 2. Outonomiese senuweestelsel: reageer daarop en lei dit na ^_^ Doen 2 take: koördinerende sentrums in die Parasimpatiese senuweestelsel: liggaam ^^ Bevorder vegetatiewe funksies van die liggaam. ^^ spysverteringstelsel, bloed sirkulasie, uitskeidings funksies. ^^ Hoef nie te dink oor dit nie, gebeur outomaties. ^^ Speel rol in daaglikse roetines van liggaam funksies soos asemhaal en slaap. Simpatiese senuweestelsel: Aktiveer hulpbronne van die liggaam in geval van noodgevalle. Gee in noodtoestande krag vir liggaam om menslik onmoontlike reg te kry bv. om ‘n stuk beton wat iemand vaspen, op te lig. Wanneer jy skrik of trauma ervaar (vleg of vlug reaksie). ※ Om die werking daarvan te verstaan, begin ons by die kleinste eenheid, die neuron, en beweeg ons na die verskillende dele van die brein, wat saamwerk as ’n enkele orgaan ※ Neurone verskil in grootte en vorm, MAAR hulle het dieselfde basiese elemente en voer verskillende funksies in die liggaam uit 44  ELMIEN OPSOMMINGS Die struktuur van die neuron: Handboek bl. 311 ≈ ’n Neuron bestaan uit ’n selliggaam met ’n membraam, gevul met vesels en vloeistowwe, en ’n nukleus wat die funksie en oorleweing bepaal ≈ Dit het dendriete aan die omvangskant en ’n akson aan die vrystellingkant van impulse ≈ Aan weerskante van die neuron is uitgroeisels. o Uitgroeisels by ontvangs kant van impulse word dendriete genoem. o Aan kant waar die impuls vrygestel word is ‘n akson. o Akson is een uitgroeisel wat verskillende vertakkings aan die punt vorm. o Akson kan tot 1m lank word. o Akson begin alreeds by sel liggaam (soma) tot einde van akson string. o Dendriete is verskillende uitgroeisels uit die soma. ▪ Hulle is kort en wys in verskillende rigtings Figuur 1: Struktuur van die neuron (nearpods) 45 ELMIEN OPSOMMINGS ≈ Wanneer impuls ontstaan kan dit nie net in die neuron bly nie. ≈ Impuls moet van een neuron na ander oorgedra word tot op die punt waar die aksie uitgevoer word. o Bv. die hand wat wegruk van ‘n warm stoofplaat. ≈ Neuron wat die impuls aan volgende neuron oordra word pre-sinaptiese neuron genoem. ≈ Neuron wat impuls ontvang is post-sinaptiese neuron. ≈ Ongeveer 100 neurone kan meet een neuron in verbinding staan, en ’n neuron kan ongeveer 100 impulse ontvang Figuur 2: figuut uit handboek bl.311 ≈ Tydens die oordrag van die impuls vind geen direkte kontak tussen dendriete en aksone plaas nie ≈ Die oordrag geskies deur neuro-oordragstowwe, wat gestoor word in die punt van die akson o Stimuleer die wand van neuron wat impuls moet ontvang om dit te laat gebeur. o Of impuls kan nie oorgedra word nie. o Bv. Wanneer kind met aandagafleibaarheid en hiperatiwiteit – te kort aand neuro-oordragstowwe. o Kind sukkel dan om take te voltooi. o Medikasie stimuleer dan afskeiding van neuro-oordragstowwe en help dat die aksie kan plaasvind. ≈ Hierdie stowwe kan die ontvangende neuron se wand stimuleer om die impuls te bevorder of dit kan die oordrag van die impul na die volgende neuron inhibeer 46 ELMIEN OPSOMMINGS Neutrale ontwikkeling en groei: Handboek bl. 313 ⁑ Neurone en die liggaam se senuweestelsel ontwikkel na geboorte wanneer ’n miëlienlang oor elke neuron vorm om dit te beskerm ⁑ Na geboorte ontwikkel miëlien laag oor elke neuron. o Doel van laag is om senuwees (neurone) te bedek en beskerm. o As miëlien lag beskadig moet dit verander kan word. o Bekende siekte is veelvuldige sklerose (MS). ▪ Immuunstelsel val miëlien laag aan (neurone sterf) en veroorsaak kommunikasie probleme tussen brein en liggaam. ⁑ Tydens geboorte is neurone nog nie ten volle ontwikkel nie. o Babas moet tot skoolgaande ouderdom speel, ontdek en gestimuleer word. o Kinders uit swak omstandighede dra gevolge van swak ontwikkeling ⁑ Die volwasse wording van die brein is ’n fisiologiese proses waar die korteks deur die kinderjare en adolessensie ontwikkel deur die vorming van nuwe neurale verbindings ⁑ Vaardighede ontwikkel – kontrolering van impulsitwiteit en verbetering van konsentrasi: o Tiener partykeer baie impulsief. ▪ Brein nog nie heeltemal ontwikkel nie. ▪ Omstandighede het impak op gedrag. ▪ Kan geneties oorgedra word. ▪ Moet van jonk af speel, ontdek en stimuleer word. ▪ Aktiwiteite moet ouderdomstoepaslik wees. ▪ Nie-formele onderrig. ⁑ Korteks (buitenste gekreukelde deel van die brein) gaan voort om te ontwikkel deur kinderjare tot in adolessensie, soos wat nuwe neurale verbindings gevorm word. 47 ELMIEN OPSOMMINGS ⁑ Volwasse wording sluit in ontwikkeling vaardighede soos: o kontrole van impulsiwiteit o verbetering van konsentrasie ⁑ Volwasse wording van brein kan nie versnel word nie. o sekere dele van brein kan wel stimuleer word deur neurale paadjies van die brei o te vorm wat kind se brein ontwikkeling en doeltreffendheid om te leer, bevorder. ⁑ Vroeë kinderontwikkeling wat gerig is op stimulering, belangrik vir jong kinders. ⁑ Rol van gesonde dieet is onlosmaaklik aan brein ontwikkeling gekoppel. Handboek bl. 314 Die verskillende dele van die brein: ‼ Biljoene neurone wat in senuweestelsel voorkom, sou geen funksie gehad het indien nie vir brein was nie. ‼ Senuweestelsel moet as eenheid gesien word. ‼ Vorm funksionele eenheid. ‼ Verskillende dele werk saam en is van mekaar afhanklik. ‼ Gaan gekyk word wat die funksie van die spesifieke dele is en veral watter hindernisse veroorsaak word wanneer disfunksie voorkom. Handboek bl. 314 Die breinstam: Ξ Die breinstam wat die: Dien as verbinding tussen o Middelbrein die brein, rugmurg en o Pons serebellum o Medulla oblongata insluit 48  ELMIEN OPSOMMINGS Ξ Daar loop 12 kraniale senuwees uit die breinstam wat funksies: o Asemhaling o Sluk o Sig o Gehoor o Gesiguitdrukkings beheer Ξ Dit reguleer ook outomaties die asemhaling- en kardiovaskulêre sisteme, koördineer spier funksies, handhaaf spiertonus en bepaal bewussyn Ξ Die middelbrein speel ‘n rol in sig- en Cerebrum gehoor refleksies en herlei impulse van die oog of oor Cerebellum Ξ Motoriese senuwee paadjies Midbrain kruis in die medulla oblongata wat beteken dat ’n besering aan Pons een kant van die brein ’n effek hê Medulla oblongata Brain stem op die liggaam se motoriese funksies aan die ander kant Figuur 3: Figuur uit handboek bl.315 Die middel van die brein: Handboek bl. 315 - 317  Hierdie dele van die brein speel 'n belangrike rol in die breinfunksie: o Talamus o Hipotalamus o Basale ganglia 49 ELMIEN OPSOMMINGS  Talamus: (handboek bl. 315) o een in linkerbrein en een in regterbrein. o is hoof koördineerder van brein ▪ Korreleer werking van alle dele van brein; sorg dat alles saam funksioneer. o het funksie om impulse aan te stuur of terug te hou. ▪ Kan voorkeur gee aan sekere impulse en minder belangrike impulse terug hou. ▪ Akute impulse, bv. pyn of hitte sal voorkeur kry.  Hipotalamus: (handboek bl.316) o voer hoof funksies in samewerking met die pituïtêre klier. o Kom onder talamus voor o beskryf as kragtigste 4 gram weefsel in liggaam. o Betrokke in meeste vorms van fisiese aktiwiteit. o Funksies van hipotalamus in samewerking met die pituïtêre klier word in die volgende groepe verdeel: ▪ Regulering van liggaamstemperatuur en dit wat daarmee gepaard gaan. bv. sweet en die produksie van hitte in liggaam. ▪ Regulering van kardiovaskulêre funksies van die liggaam. hartklop en bloeddruk. ▪ Regulering van metabolisme van die liggaam honger, dors, spysvertering prosesse en water balans in die liggaam. ▪ Regulering van die afskeidings van die endokriene kliere wat baie liggaam funksies beïnvloed of kontroleer. metabolisme, groei, seksuele eienskappe, reproduktiewe prosesse. ▪ Regulering van slaap siklus insluitend, slaap en wakker siklusse. 50 ELMIEN OPSOMMINGS  Talamus en hipotalamus is gesamentlik kontrole sentrum vir individu se emosionele lewe.  Doelbewuste kontrolering van emosies deur middel van die brein is beperk. o Oorweldig deur dinge. o Onderwysers moet onthou wanneer gekonfronteer word met leerders met woede uitbarstings of histeriese episodes. ▪ Nie vermoë om dit self te kan reguleer nie, want daar is probleem in thalamus en hipothalmus.  Basale ganglia: (handboek bl. 317) o Is krities vir die kontroleering van liggaamsbeweging en kan indien beskadig, serebrale verlamming veroorsaak  Serebellum: (handboek bl. 317) o Is verantwoordelik vir die koördinasie van spierbeweging,balans, postuur en die koördinering van vrywillige spier bewegings o Dit handhaaf ook spiertonus, wat belangrik is vir postuur en bewegings stabiliteit Handboek bl. 318 Die serebrum:  “groot brein” staan bekend as die serebrum.  Buitenste wand van die serebrum staan bekend as die serebrale korteks. o Bestaan uit biljoene neurone en dikte wissel tussen 2.5 en 5 cm.  Serebrale korteks beslaan grootste gedeelte van brein.  Om in holte in kopbeen te pas, vorm dit verskeie groefies en draaie.  Serebrale korteks saam met ander dele van die brein wat bo die breinstam voorkom word serebrum genoem. o hande in vuiste teenmekaar neem dit min of meer vorm en grootte van jou brein aan. 51  ELMIEN OPSOMMINGS  Serebrum bestaan uit twee helftes. o bekend as serebrale hemisfere. o Linkerbrein en die regterbrein.  Twee hemisfere byna heeltemal geskei met hulle enigste verbinding diep binne in brein. o Verbinding word corpus callosum genoem.  Deur die middel van corpus callosum word inligting tussen twee hemisfere geruil  Aan buitekant van korteks kan vier verskillende lobbe waargeneem word. -/ Motoriese uitsette van Ontvang sensoriese liggaam (spier impulse en stuur dit deur Pariëtale lobbe aktiwiteite) word beplan liggaam. en gekontroleer. Frontale lobbe Disfunksie in lobbe lei tot -/ Gevorderde probleme met ruimtelike verstandelike funksies oriëntasie, tasbare temporale lobbe soos abstrakte en diskriminasie, visuele kritiese denke vind persepsie, geheue. plaas. Kontroleer gehoor verwante vermoëns en Oksipitale lobbe: -/ Vergelyk brein met ‘n orkes - frontale lobbe gepaardgaande taal Agterkant van brein. sal die dirigent wees. aktiwiteite. Skade op oksipitale lob Limbiese lobbe: -/ Disfunksie in lob kan ** Kan moeilik maak om kleure te aanleiding gee tot swak // Gemoeid met verskillende belangrike identifiseer. kort termyn geheue, psigologiese funksies soos uitermatige ** Objekte te identifiseer. impulsiwiteit, onvermoë aktiwiteit, aggressie, algemene emosies, om abstrak te dink, geheue. ** Hallosonasies kan voorkom. gebrek aan inisiatief en ** Probleme om te lees en skryf. // Geleë tussen breinstam en spontaniteit. hemisphere. // Speel rol in totale funksionering van 52 brein.  ELMIEN OPSOMMINGS Figuur 4: Figuur uit handboek bl.321 Handboek bl. 324 Die retikulêre sisteem:  Is ’n komplekse stel senuweestelselle wat regoor die senuweestelsel voorkom en dien as ’n verbinding sisteem tussen verskeie senuwee sentrums o Kom hele senuweestelsel voor o Brein, ruggraat, rugmurg. o Verbind na alle neurone toe.  Primêre funksie: o Om die regulering van senuwee-impulse te failiteer o Help om belangrike stimuli te identifiseer en minder belangrike uit te sluit, sonder ons kan fokus op wat relevant is vir dieoomblik  Stimuleer die korteks om spesifieke sensoriese stimilu te ontvang. o Dit kan nie onderskei maak tussen reg en verkeerds nie, DUS wprd herhaalde boodskappe as waar aanvaar ▪ Dit is waarom ’n leerder wat herhaadelik hoor dat hy/sy nie kan lees nie, uiteindelik daarin sal glo 53  ELMIEN OPSOMMINGS Die basiese oorsake van breinskade: Handbook bl. 327 - 238 Weefsel skade: Anoksie: Verwys na beskadiging van brein weefsel deur *-* Tekort aan suurstof fisiese krag: *-* Grootste oorsaak van breinskade. -/ Ongelukke, geweld en ander trauma. *-* Wanneer suurstof toevoer na brein onderbreek word, selfs vir net ‘n paar minute, kan breinselle dood gaan. *-*Geboorteproses kan lei tot komplikasies wat suurstof toevoer na baba kan afsny en anoksie veroorsaak. *-* Anoksie kan ook plaasvind agv. versmoring, defekte in longe of met asemhaling. *-* Sekere gifstowwe kan vermoë van die bloed om suurstof te absorbeer en na die liggaamselle te vervoer vernietig. Iskemie: Bloeding: {}‘n Bloed defek wat veroorsaak dat breinselle nie Anoksie kan wande van are in brein beskadig en genoeg suurstof kry nie en beskadig word. deursyfering van bloed in die brein in veroorsaak. {}Lei daartoe dat gedeeltes van brein nie bloed kry bloedklont tot gevolg hê. nie - breinskade tot gevolg het. Kan ook drukking op brein veroorsaak. Soms gebore met oorgeërfde swakheid in wande van are op ‘n sekere plek. Kan veroorsaak dat aar by wak plekke uitbult. *Bekend as ‘n aneurisme wat kan bars en groot skade of dood tot gevolg het. * Baie mense weet nie hulle het dit nie. *Kan deur operasie reggestel word (hoë risiko). 54  ELMIEN OPSOMMINGS Agnesis: Displasie: // Abnormale ontwikkeling van brein. Lei daartoe dat sekere tipes weefsel in brein voorkom wat nie daar behoort nie. Neoplasmas: £ Tumor(gewas). £ Weefsel wat in brein groei maar nie daar hoort nie. £ bv. kankergewasse. £ Nie alle gewasse is kwaadaardig nie, maar teenwoordigheid in brein veroorsaak drukking wat skadelik kan wees. 55 ELMIEN OPSOMMINGS Leereenheid 4: Gemoed- en ander versteurings Emosies:  Gevoelens van vreugde maar ook moedeloosheid kom by elke individu voor.  Emosies vorm deel van daaglikse lewe. o Vir baie mense gevoel van moedeloosheid.  Vir baie mense moeilik om te verstaan dat gemoedsversteurings alles oorheersend kan raak dat geaffekteerde persoon nie meer wil lewe nie. o Sien dood as enigste oplossing. Definiering van gemoedsversteurings:  Gemoedversteurings is algemeen en neem wêrelwyd toe, veral onder die jongmense Alle gemoedsversteurings sluit een of albei van die volgende in:  Hipomaniese episodes: Manie is iemand wat baie energiek o Minder erenstig as maniese episodes voorkom, vol plaane is, onvoorspelbare  Gemengde episodes: dinge doen o Wat manie of hipomanie met angs of depressie insluit  Unipolêre versteuring: o Persoon wat net episodes van depressie ervaar  Bipolêre versteurings: o Gekenmerk deur afwisselnde episodes van depressie en manie of hipomanie o Identifiserende kenmerke van bipolêre versteurings is voorkoms van herhalende episodes van gemoedsversteurings. o Dikwels afwisseling van maniese of hipomaniese episodes met major depressiewe episodes. 56 ELMIEN OPSOMMINGS  Sikloiese versteuring: o (Cyclothymic disorder) minder ernstig maar meer kroniese vorm van bipolêre versteuring gekenmerk deur minder ernstige depressie (minor depression) en hipomanie (hypomania). o Hipomanie nie so erg soos hipermanie nie.  Major depressiewe versteuring kan enkele episode of herhalend wees, maar elke episode het beperkte tydsduur. o As persoon hulp kry gaan dit beter. o Sekere gevalle kan major depressiewe versteuring tot twee jaar duur. o Staan bekend as kroniese major depressiewe periode. o Gebruik kroniese medikasie in sommige gevalle.  Distimie: o ’n Langddurige vroms van depressie met minder erenstige simptome wat tot 2 jaar kan duur  Dubbel depressie: o Aanhoudende depressie met major despressiwe episodes en distemie gekombineer Diagnosering van gemoedsversteuring:  Word gediagnoseer deur professionele mediese personeel met die hulp van die DSM-5, wat sekere merkers insluit wat saam depressiewe versteurings voorkom  Indien wel voorkom, help dit om mees effektiewe behandeling of selfs prognose van versteuring te voorspel.  Bespreek tipes simptome wat voorkom. o Hoeveel simptome moet voorkom o Hoe lank dit moet voorkom voordat bepaalde diagnoses gemaak kan word. 57 ELMIEN OPSOMMINGS Dit sluit die volgende in:  Psigotiese kenmerke soos hallusinasies en delusies of drogbare o Hallusinasies: ▪ Hallusinasies is psigotiese simptome van perseptuele versteurings. ▪ individu sien dinge, hoor of aanvoel alhoewel dit nie teenwoordig is nie. o Delusies: ▪ Psigotiese simptome wat wanorde van die denke insluit asook teenwoordigheid van oortuigings van individu wat wanvoorstellings is van die werklikheid.  Mate van angs in die individu ervaar: o Vir alle depressie asook bipolêre hindernisse is teenwoordigheid en intensiteit van angs wat ervaar word aanduiding van ‘n meer ernstige episode. o Kan aanduider wees van moontlike selfmoord gedagtes. o Maak moontlikheid van selfmoord groter. o Kan dui op moontlikheid van bipolêre versteuring wanneer individu aanvanklik net presenteer met depressie. ▪ moet ander simptome ook teenwoordig wees vir diagnosering van Bipolêre depressie.  Katoniese (catatonis) simptome: o Kom voor oor wye reeks van neurologiese en psigiatriese toestande. o Gekenmerk deur erg versteurde motoriese gedrag. ▪ wissel van opsigtelike gebrek aan of awesigheid van beweging ▪ oordrewe opgewondenheid. 58 ELMIEN OPSOMMINGS o Kan manifesteer in katalepsie (catalepsy). ▪ Gekenmerk deur opsigtelike gebrek aan of afwesigheid van beweging. o Handhawing van dikwels ongemaklike, rigiede en vasgestelde postuur ten spyte van eksterne stimuli of weerstand. o Persoon sit en staar net en wil niks meer doen nie.  Waxy catelepsy: o is wanneer individu se ledemate gemanipuleer kan word en in posisie bly waarin dit gesit word.  A-tipiese simptome: o Simptome wat anders is as tipiese simptome van bv. depressie. o Persone met a-tipiese simptome kan ook depressie met gepaardgaande angs ervaar. ▪ Hulle kry dit soms reg om positief op sekere dinge te reageer en selfs te geniet. o Depressie wat gepaard gaan met a-tipiese simptome dien as rooi lig vir medici. ▪ aanduiding kan wees van meer ernstige simptome, ▪ meer selfmoord pogings ▪ ander versteurings wat in kombinasie met depressie kan voorkom.  Peri-Patrum sneller: o Dui op aktivering van depressie net voor en direk na geboorte. o 1 uit 8 van alle vroue wat geboorte gee gediagnoseer met peri-partum depressie. o Ernstige toestand en nie algemene “baby blues” wat baie nuwe moeders na geboorte ervaar nie. o Dikwels moet ma opgeneem word en herstelkoers is baie groot. 59 ELMIEN OPSOMMINGS  Seisoenale patroon: o Wanneer herhalende major depressiewe episodes in patroon voorkom wat verband hou met seisoen. Depressie wat verband hou met die verlies van ’n geliefde:  Verlies van iemand spesiaal in jou lewe het natuurlike simptome van hartseer en ander intense emosies.  Nodig om deur rou proses te gaan.  Binne geloof groepe en kulture is daar sekere rituele wat gevolg word. o Help gewoonlik individu om verlies te verwerk en te aanvaar.  Normale proses duur gewoonlik tussen 6 maande en ‘n jaar waarna hartseer minder intens word. o Geïntegreerde hartseer of rou. o Individu het aangepas by intense hartseer en gevolge van afsterwe van die geliefde. o Hartseer nog daar, maar nie meer so akuut nie. o Hartseer raak intens met spesiale dae soos verjaarsdae maar nie meer elke dag oorheersend nie.  Wanneer rouproses uitermate lank aanhou en intens bly kan dit oorskakel in major depressiewe toestand. o Gebeur soms dat persoon glad nie oor verlies kom nie. o Bekend as gekompliseerde rou.  Kinders en jong volwassenes kan baie getraumatiseerd word deur onverwagte verlies van ouer. o Vatbaar vir ernstige depressie. 60 ELMIEN OPSOMMINGS Ander depressiewe hindernisse: Pre-menstruele Disforiese Versteuring (Premenstrual Dysphoric Disorder - PMDD):  Anders as PMS (Pre-menstruele Sindroom) simptome wat meerderheid van vroue voor menstruasie.  Persone met hierdie versteuring ervaar ernstige wisseling van gemoed asook intensiewe gemoedstoestande, fisiese simptome en angs. o Nie iets wat algemeen voorkom of normaal is nie – persoon moet hulp kry. Ontwrigtende gemoed regulering versteuring (Disruptive Mood Dysregulation Disorder):  Laaste jare word kinders en adolessente toenemend meer met bipolêre versteuring gediagnoseer.  Navorsing toon dat baie van diagnoses vaag is en baie van gevalle presenteer met kroniese negatiewe toestande: o Geïrriteerdheid o Woede o Aggressie o gereelde woede uitbarstings.  Baie van individu toon nie episodes van mania of hypomania.  Gevaar ontstaan dus dat foutiewe diagnoses lei tot verkeerde behandeling. o Persoon moenie net meer met bipolêr gediagnoseer moet word nie o Kan wel ontwrigtende gemoed regulering versteuring wees. o Behandeling is nie dieselfde nie.  Toestand b