Metodologia Badań psychologicznych EGZAMIN PDF

METODOLOGIA BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH DEFINICJA I CELE PSYCHOLOGII Psychologia to nauka zajmująca się badaniem zachowań i procesów psychicznych oraz ich zależności od: fizycznego stanu organizmu, stanu umysłu środowiska zewnętrznego. Psychologia jest nauką, co oznacza, że posługuj...

METODOLOGIA BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH DEFINICJA I CELE PSYCHOLOGII Psychologia to nauka zajmująca się badaniem zachowań i procesów psychicznych oraz ich zależności od: fizycznego stanu organizmu, stanu umysłu środowiska zewnętrznego. Psychologia jest nauką, co oznacza, że posługuje się szczególnymi metodami w celu zdobycia wiedzy. Psychologowie – naukowcy to ludzie, którzy dążą do tego aby zrozumieć jak ludzie czują, myślą, podejmują decyzje, działają w różnych warunkach i sytuacjach.  DEFINICJA I CELE PSYCHOLOGII Psychologia – nauka Aby można było mówić o tym, że ktoś uprawia naukę, trzeba poddać ocenie metodę, którą wykorzystuje do zbierania informacji. Taka ocena metody jest możliwa, kiedy wyniki badań są: sprawdzalne, kumulatywne, upubliczniane oszczędne. Sprawdzalność wyników polega na takim przedstawieniu procedury badania, że inny naukowiec ma możliwość ponownego ich przeprowadzenia. W ten sposób możliwe jest ocenienie, czy uzyskane wcześniej rezultaty badań są powtarzalne przy zachowaniu tych samych warunków i etapów badania. Rezultaty badań muszą być przedstawione tak, aby ktoś inny mógł je powtórzyć i dojść do takich samych wniosków. Stopień pewności wniosków wypowiedzianych na jakiś temat nie może przekraczać stopnia niezawodności metody, przy pomocy której wyprowadzono z prawdziwych przesłanek ów wniosek.  DEFINICJA I CELE PSYCHOLOGII Kumulatywność jest związana z odwoływaniem się do prac badaczy prowadzących eksplorację w danym temacie wcześniej - by nie wyważać otwartych drzwi. Jeśli wcześniej ktoś inny badał już dane zagadnienie, badacz podejmujący rozważania nad danym tematem musi pokazać, że zna wcześniejsze prace i wychodząc z nich proponuje coś nowego.  DEFINICJA I CELE PSYCHOLOGII Upublicznianie wyników jest możliwe tylko po pomyślnym wcześniejszym przejściu przez tzw. sito recenzenckie, a to oznacza, że inni, bardziej doświadczeni naukowcy, przyjrzeli się pracy danego badacza i uznali, że sposób, w jaki doszedł do swoich wyników jest prawidłowy. Oznacza to również, że ogłoszonym publicznie wynikom można zaufać i opierając się na nich można podejmować decyzje (np. badania nad ilorazem inteligencji uznane za rzetelne, mogą być podstawą orzekania o upośledzeniu umysłowym i kierowania dzieci do szkół specjalnych).  DEFINICJA I CELE PSYCHOLOGII Oszczędność wyników badań jest związana z jak najmniejszą ilością nowych pojęć wytworzonych przez naukowców. Wielu badaczy aby wyjaśnić pewne zjawiska buduje nowe teorie, w których proponuje nowe pojęcia (np. Freud wprowadził pojęcia id, ego i superego). Oszczędność polega na tym, aby nie wprowadzać nowych nazw dla opisania podobnych zjawisk. Z drugiej strony, jeśli istnieje potrzeba opisania nowego aspektu pewnego zjawiska, należy stworzyć koncepcję, która jednocześnie w jak najprostszy oraz w jak najpełniejszy sposób pozwoli je ujmować.  Podstawowym przedmiotem psychologii jest człowiek i jego zachowanie się. Kiedy mówimy o psychologii jako nauce o człowieku, to interesujemy się nim głównie jako podmiotem zachowania się. Psychologia wyróżnia się spośród innych dyscyplin naukowych tym, że: „…jej właściwym przedmiotem staje się coraz wyraźniej zachowanie najwyżej zorganizowane, jakim jest zachowanie celowe, ukierunkowane na osiągnięcie określonego stanu końcowego, które jest jego wynikiem.” (Tomaszewski, 1975) „Psychologia jest to nauka o czynnościach człowieka i o człowieku jako ich podmiocie”  POZNANIE NAUKOWE Cele poznania naukowego Nie każde poznanie może być uznane za poznanie naukowe. Aby można je było za takie uznać, musi ono realizować określone cele. Można wyróżnić dwa rodzaje celów: Cele zewnętrzne - wynikają z funkcji, jakie pełni nauka w społeczeństwie, w życiu ludzi, a więc na zewnątrz, gdy jest stosowana do realizacji pewnych zadań teoretycznych lub praktycznych. Cele wewnętrzne - to cele, jakie sobie uczony zwykle stawia bezpośrednio w swojej pracy badawczej, cele czysto poznawcze. Najgłówniejszym celem poznania naukowego jest prawda, która cechuje się: 1. Ogólnością 2. Ścisłością 3. Wysoką informatywną zawartością 4. Pewnością 5. Prostotą  Wzajemne powiązania celów poznania naukowego. ogólność wyraża się liczbą zdań, które dadzą się z tej wiedzy wyprowadzić Informatywna zawartość prostota (stopień sprawdzalności) pewność prostota matematyczna Pewność psychologiczna – stopień prostota logiczna Im więcej dane twierdzenie (hipoteza badawcza) mówi o subiektywnego przekonania o tym, że dane rzeczywistości, im więcej można z niego wyprowadzić różnorodnych twierdzenie jest prawdziwe. konsekwencji logicznych i doświadczalnych, tym łatwiej (i dokładniej) Pewność epistemologiczna – mówi o stopniu można je będzie sprawdzić. potwierdzenia danego twierdzenia w świetle uzyskanych danych empirycznych. Pewność logiczna – określa stopień jej niezawodności w sensie teorii prawdopodobieństwa. ścisłość pociąga za sobą matematyzację poszczególnych dyscyplin naukowych  POZNANIE NAUKOWE Wzajemne powiązania celów poznania naukowego. Centralne miejsce w powyższym schemacie zajmuje informatywna zawartość. Im więcej dane twierdzenie (hipoteza badawcza) mówi o rzeczywistości, im bogatsze jest w treść, im więcej można z niego wyprowadzić różnorodnych konsekwencji logicznych i doświadczalnych, tym łatwiej (i dokładniej) można je będzie sprawdzić (liczniejszy i bardziej różnorodny będzie materiał empiryczny, na którym twierdzenie będzie potwierdzone). Informatywna zawartość wiedzy uwarunkowana jest jej ogólnością wyrażającą się liczbą zdań, które dadzą się z tej wiedzy wyprowadzić.  POZNANIE NAUKOWE Dąży się do tego, by wiedzę naukową cechowała jak największa ścisłość (co pociąga za sobą matematyzację poszczególnych dyscyplin naukowych). Następny wewnętrzny cel to prostota: wyróżnia się dwa rodzaje prostoty wiedzy: a. Prostotę matematyczną b. Prostotę logiczną Oba rodzaje prostoty są ze sobą ujemnie skorelowane. Im dana teoria zawiera mniej założeń wyjściowych, i jednocześnie większa jest ich zawartość informatywna, tym większy jest stopień jej prostoty logicznej. Taka prostota logiczna wymaga dość skomplikowanego i zaawansowanego aparatu matematycznego, za pomocą którego będzie można wyprowadzić z niej logiczne i empiryczne konsekwencje.  POZNANIE NAUKOWE Pewność wiedzy to ostatni element schematu, wyróżnia się trzy jej rodzaje: a. Pewność psychologiczna – oznacza wiarygodność, stopień subiektywnego przekonania o tym, że dane twierdzenie (hipoteza badawcza, teoria) jest prawdziwe. b. Pewność epistemologiczna – mówi o stopniu potwierdzenia danego twierdzenia (hipotezy badawczej, teorii) w świetle uzyskanych danych empirycznych. c. Pewność logiczna – określa stopień jej niezawodności w sensie teorii prawdopodobieństwa.  POZNANIE NAUKOWE Przewidywanie jest praktyczną funkcją nauki, w odniesieniu do teorii psychologicznych jest to przewidywanie zachowania człowieka. Jednym z ważnych kryteriów oceny użyteczności teorii jest stopień trafności opierających się na niej przewidywań zachowania. Człowiek nie tylko chce efektywnie działać w świecie, w którym żyje, ale chce go także poznać, zrozumieć. Zatem w obszarze psychologii celem zewnętrznym nauki jest wyjaśnianie, poznanie procesów psychicznych, które warunkują zachowanie. cele wewnętrzne nauki można sprowadzić do tego, że nauka stara się wiernie i głęboko opisać świat.  POZNANIE NAUKOWE Proces poznania naukowego FAKTY TEORIA PRZEWIDYWANIE FAKTY Zdaniem Einsteina punktem wyjścia każdej nauki muszą być fakty i one też muszą być jej punktem docelowym. w pierwszym kroku badacz formułuje teorie, w drugim wyprowadza z nich na drodze dedukcji określone przewidywania, w trzecim sprawdza teorie przez konfrontację przewidywań z faktami ustalonymi w drodze obserwacji czy eksperymentu.  POZNANIE NAUKOWE Odpowiednio możemy mówić o trzech podstawowych funkcjach nauki: a. Funkcji deskryptywnej (opis) b. Funkcji eksplanacyjnej (wyjaśnienie) c. Funkcji prognostycznej (predykcja, przewidywanie) Metodologia ujmuje naukę dwojako: jako proces zdobywania wiedzy, proces badania, jako rezultat tego procesu, sumę wiedzy.  CELE BADAŃ NAUKOWYCH W PSYCHOLOGII Główne cele prowadzenia badań w psychologii to: opis, wyjaśnianie, przewidywanie oraz sterowanie. Opis zjawisk służy uporządkowaniu wiedzy w danym temacie. Odpowiada na pytanie: jak na poziomie obserwowalnych zachowań, przebiega dany proces, jak zachowują się ludzie? Jean Piaget opisywał systematycznie zachowania noworodków, niemowląt, dzieci w wieku poprzedzającym wiek przedszkolny, w wieku przedszkolnym i szkolnym. Na podstawie tych obserwacji stworzył jedną z najsławniejszych koncepcji rozwoju inteligencji i myślenia. Wyjaśnianie opiera się na stworzeniu koncepcji, teorii, w której oprócz zjawisk obserwowalnych wprowadzane są pojęcia odnoszące się do właściwości psychicznych. Wprowadzenie takich pojęć pozwala powiedzieć nie tylko jak dany proces przebiega, ale również jakie są jego przyczyny, czym jest on uwarunkowany, dlaczego dzieje się tak, jak się dzieje. Jeśli wprowadzimy pojęcie temperamentu, będziemy wiedzieć, że jeśli dziecko jest wysoko wrażliwe, z tego powodu wtula się w matkę za każdym razem, gdy spotyka się z nieznanym bodźcem.  CELE BADAŃ NAUKOWYCH W PSYCHOLOGII Przewidywanie w psychologii wynika z wyjaśnienia. Jeśli wiem dlaczego coś się dzieje, jakie są przyczyny danych zachowań, mogę przewidzieć, że ktoś zachowa się tak lub inaczej, gdy zaistnieją określone warunki. Dlatego, gdy już określimy czyjąś cechę temperamentu jako wrażliwość, wówczas możemy z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć, że w sytuacjach stresujących dana osoba będzie skłonna do intensywniejszych i wcześniejszych reakcji dezadaptacyjnych (nieprzystosowanych). Sterowanie polega na takim, opartym na wyjaśnianiu i przewidywaniu, oddziaływaniu na jednostkę, które pomoże jej funkcjonować. Komuś, kto pozna siebie jako człowieka wrażliwego, można zaproponować rozbudowany zestaw sposobów radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Wiedza o mechanizmach funkcjonowania danej osoby może stanowić podstawę zmieniania jej życia (zgodnie z jej wolą lub wbrew jej woli).  BADANIA PSYCHOLOGICZNE: METODY I PLANY BADAWCZE Testy i kwestionariusze Test służy do zmierzenia właściwości jednostki w określonym czasie i miejscu. Najpopularniejsze są testy różnego rodzaju zdolności, np. testy inteligencji pozwalające określić u danej osoby IQ. Przy przygotowaniu testu przeprowadza się szereg badań, które mają na celu doprowadzić do tego, aby test był trafny, rzetelny, wystandaryzowany i znormalizowany. Test jest trafny gdy mierzy to, co ma mierzyć – oznacza to, że pytania lub zadania podawane w teście mają związek z tym co chcemy badać. Druga właściwość testu rzetelność odnosi się do dokładności, z jaką test mierzy, to co mierzy. Można sprawdzić zakres czyjejś wiedzy jednym pytaniem, albo kilkudziesięcioma. Oczywiście w drugim wypadku nasz pomiar jest o wiele bardziej dokładny i rzetelny. Każda osoba tworząca test musi znaleźć równowagę między dokładnością testu, a jego obszernością.  BADANIA PSYCHOLOGICZNE: METODY I PLANY BADAWCZE Testy i kwestionariusze Test jest wystandaryzowany, gdy każda osoba badana tym testem ma takie same możliwości osiągnięcia w nim dobrych wyników. Oznacza to, że twórca testu dokładnie określa warunki, w jakich test powinien być przeprowadzony. Normalizacja testu polega na stworzeniu przy pomocy narzędzi statystycznych, norm, które pozwolą ocenić jakie wyniki są przeciętnie, a jakie od przeciętności odbiegają w stopniu niewielkim, średnim lub wysokim. Normalizacja pozwala na obiektywizację oceny danej osoby. Po wypełnieniu testu wyniki każdej osoby porównywane są z wynikami innych ludzi i w ten sposób badacz uzyskuje wiedzę o tym jak na tle przeciętnie wypełnionego testu wypada dana osoba – czy jest on wypełniony tak samo jak u większości ludzi, czy też odbiega od wyników przeciętnych w górę lub w dół.  BADANIA PSYCHOLOGICZNE: METODY I PLANY BADAWCZE Testy vs kwestionariusze Kwestionariusz jest podobny w budowie do testu, tzn. również zawiera pytania, ale w odróżnieniu od testu, nie ma w nim odpowiedzi dobrach, ani złych. Kwestionariusz służy do określania cech osobowości, poglądów i preferencji np. politycznych czy konsumenckich.  BADANIA PSYCHOLOGICZNE: METODY I PLANY BADAWCZE Studium przypadku Studium przypadku jest badaniem jakościowym w odróżnieniu od badań ilościowych. Badanie ilościowe dąży do odpowiedzi na pytania: ile?, w jakim stopniu?, jaki procent?, itp., natomiast badanie jakościowe pozwala na odpowiedź na pytania: jak?, co? Badania ilościowe oraz jakościowe różnią się też zakresem wniosków, które na ich podstawie można formułować. Badanie ilościowe, jeśli jest przeprowadzone zgodnie z określonymi zasadami, pozwala na generalizowanie wniosków na szerszą populację. Natomiast badanie jakościowe ma na celu głębokie rozumienie badanego zjawiska, nie pozwala jednak na formułowanie wniosków ogólnych. Np. badacz, który wszedł do grupy przestępczej, aby badać relacje interpersonalne w niej panujące, czy po wyjściu z niej nie może powiedzieć: „Ludzie w gangach zachowują się taki to i taki sposób”? – nie może tak powiedzieć, ponieważ opiera wyniki swoich badań na obserwacjach jednego gangu, a nie wiadomo, czy nie jest on specyficzny, pod jakimś względem, tak że uniemożliwia to przeniesienie wniosków do innej grupy tego rodzaju.  BADANIA PSYCHOLOGICZNE: METODY I PLANY BADAWCZE Studium przypadku polega na próbie jak najszerszego ujęcia danego zjawiska. W studium przypadku przyglądamy się np. historii danej osoby, jej relacjom z innymi w dzieciństwie oraz w życiu dorosłym, sposobom wyznaczania i realizacji celów, przekonaniom, umiejętnościom, środowisku, w jakim żyła, chorobom, jakie przeszła, itd. Inną formą jest obserwacja naturalistyczna, czyli prowadzona w warunkach naturalnych (zachowanie badacza wchodzącego do gangu jest tego dobrą ilustracją). Najczęściej obserwacja naturalistyczna jest równocześnie obserwacją ukrytą, tzn. taką, w której badacz nie ujawnia swojego charakteru. Celem tego zabiegu jest obserwowanie jak najbardziej naturalnych zachowań u innych. Gdyby wiedzieli, że są obserwowani wówczas modyfikowaliby swoje zachowania, aby wypaść lepiej.  BADANIA PSYCHOLOGICZNE: METODY I PLANY BADAWCZE Eksperymentalny plan badawczy Jest to taki sposób badania, który umożliwia określenie związków przyczynowo – skutkowych między badanymi zmiennymi. Plan eksperymentalny obejmuje zwykle jeden lub więcej eksperymentów. Dwa najważniejsze pojęcia w planach eksperymentalnych to zmienna niezależna oraz zmienna zależna. Zmienną nazywamy taką właściwość otaczającego nas świata, która przyjmuje co najmniej dwie wartości – a więc się zmienia. Taką zmienną jest np. temperatura w pomieszczeniu. W eksperymentalnych badaniach psychologicznych chcemy zbadać w jakim stopniu, jedna zmienna warunkuje drugą. Sprawdzamy jak jedna zmienna wpływa na inną.  BADANIA PSYCHOLOGICZNE: Eksperymentalny plan badawczy METODY I PLANY BADAWCZE Przykład: Jak wysokość temperatury w pomieszczeniu wpływa na poziom agresji u ludzi. Zmienną niezależną w tym hipotetycznym eksperymencie jest ta, którą będziemy manipulować to zmienna, nad którą badacz sprawuje kontrolę. Będziemy więc różne grupy badać w pomieszczeniach, w których będziemy zmieniać wysokość temperatury. Zmienną zależną jest natomiast w opisywanym eksperymencie poziom agresji, który można zmierzyć specjalnym kwestionariuszem. Zmienna zależna to ta, której wartość badacz chce poznać. Badacz chce się dowiedzieć jak zmienna niezależna wpływa na zmienną zależną.  BADANIA PSYCHOLOGICZNE: METODY I PLANY BADAWCZE Eksperymentalny plan badawczy c.d. W eksperymencie zawsze występują co najmniej dwie grupy badane – jedna, w której ludzi poddaje się oddziaływaniu czynników eksperymentalnych (umieszczenie ich w pomieszczeniu, w którym panowała by temperatura np. 30˚C) oraz druga tzw. kontrolna owym warunkom nie podlega (ludzie ci byliby umieszczeni w pomieszczeniu, w którym panowałaby temperatura 21˚C). Po określonym przez badacza czasie przebywania w pomieszczeniach, każda grupa wypełniłaby testy do badania poziomu agresji. Na podstawie wyników możliwe byłoby orzeczenie czy rzeczywiście ludzie poddani działaniu wysokiej temperatury są bardziej agresywni od tych, którzy przebywają w temperaturze optymalnej.  BADANIA PSYCHOLOGICZNE: METODY I PLANY BADAWCZE Korelacyjny plan badawczy W badaniach korelacyjnych badacz określa w jakim stopniu dwie zmienne są ze sobą powiązane. Różnica między badaniem korelacyjnym a badaniem eksperymentalnym sprowadza się do tego, że w badaniu korelacyjnym nie możemy określić związku przyczynowo - skutkowego, nie wiemy co jest przyczyną a co skutkiem, wiemy tylko, że istnieje silniejszy lub słabszy związek między dwiema zmiennymi lub nie ma go wcale. Oprócz siły związku, badania korelacyjne mogą doprowadzić nas do następujących wniosków: 1. Istnieje korelacja dodatnia między dwiema zmiennymi. Oznacza to, że wraz ze wzrostem natężenia jednej zmiennej, natężenie drugiej też rośnie. Badacz jednak nie może określić co jest przyczyną, a co skutkiem. 2. Istnieje korelacja ujemna między dwiema zmiennymi. Oznacza to, że wraz ze wzrostem natężenia jednej zmiennej, współwystępuje spadek natężenia cechy drugiej. Badacz jednak nie może określić co jest przyczyną, a co skutkiem.  PROCES BADAWCZY Obserwacje, przekonania, informacje i wiedza ogólna doprowadzają badacza do sformułowania nowej idei lub do zmiany sposobu myślenia o danym zjawisku – tak rozpoczyna się proces badawczy. Inspiracją są bezpośrednie obserwacje zdarzeń, ludzi i zwierząt w otaczającym ich środowisku. Innym razem są nią tradycyjne problemy danej dziedziny „wielkie pytania pozostające bez odpowiedzi”, bądź odkrycia innych badaczy. Kiedy psychologowie zbierają informacje o jakimś zjawisku, tworzą teorie, które stają się ważnym kontekstem do formułowania pytań badawczych. Teoria jest zorganizowanym zbiorem pojęć, który wyjaśnia jakieś zjawisko lub zbiór zjawisk. Wspólnym rdzeniem większości teorii psychologicznych jest założenie determinizmu – idei, która głosi, że wszystkie zdarzenia fizyczne, psychiczne i behawioralne są wynikiem działań specyficznych czynników przyczynowych. Mogą to być czynniki działające w środowisku jednostki lub w niej samej. Badacze zakładają, że zachowania i procesy psychiczne podlegają regularnym układom zależności, które można wykrywać i ujawniać za pomocą badań. Teorie psychologiczne to zazwyczaj twierdzenia dotyczące czynników przyczynowych stanowiących podłoże takich regularnych zależności.  PROCES BADAWCZY W PSYCHOLOGII MOŻNA PODZIELIĆ NA KILKA FAZ. FAZY 1 Obserwacja początkowa lub pytanie 2 Sformułuj hipotezę 3 Zaprojektuj badanie 4 Przeanalizuj dane i wyciągnij wnioski 5 Przedstaw sprawozdanie z uzyskanych wyników 6 Rozpatrz nierozstrzygnięte kwestie 7 Zajmij się nierozstrzygniętymi kwestiami  FAZY PROCESU PRZEPROWADZANIA I RELACJONOWANA BADAŃ 1. Faza (obserwacja początkowa) – ludzie, którzy odnoszą sukcesy w sporcie podają, że piłka wydaje się im większa. 2. Faza (hipoteza) – gracze, którzy postrzegają piłkę jako większą, będą uzyskiwać lepsze wyniki w jej wybijaniu. 3. Faza (projekt badania) – graczom lig softballu pokazywano planszę z 8 czarnymi kołami, prosząc o wybranie tego koła, które ich zdaniem reprezentuje wielkość piłki do sofballu. Gracze ci dostarczali także danych, które pozwalały badaczom obliczyć ich przeciętne wyniki w wybijaniu piłki. 4. Faza (analiza danych, wnioski) – dane wykazały, że gracze z wyższymi przeciętnymi wynikami w wybijaniu piłki wybierali zwykle większe koła jako odpowiadające właściwej wielkości piłki do softballu. 5. Faza (sprawozdanie z uzyskanych wyników) – artykuł ukazał się w prestiżowym czasopiśmie „Psychological Science”. 6. Faza (nierozstrzygnięte kwestie) – W dyskusji stanowiącej część tego artykułu zidentyfikowano szereg nierozstrzygniętych kwestii. Na przykład, czy piłka wydaje się większa przed tym, czy po tym, jak wyniki danego gracza w wybijaniu piłki zaczynają się poprawiać? 7. Faza – Ci sami lub inni badacze mogą podjąć nowe badania w celu rozstrzygnięcia tych nierozstrzygniętych kwestii.  PROCES BADAWCZY Hipoteza to sprawdzalne twierdzenie dotyczące związku między przyczynami i następstwami. Hipotezy często formułuje się w postaci przewidywań „jeśli – to”, określających następstwa zajścia specyficznych okoliczności. Żeby zweryfikować ten związek typu „jeśli – to”, potrzebne są badania. W fazie 3 badacze sprawdzają swoje hipotezy przy zastosowaniu metody naukowej. Metoda naukowa to ogólny zbiór procedur służących do zbierania i interpretowania materiału dowodowego w taki sposób, by ograniczyć źródła błędów i wyciągnąć wnioski, na których można by polegać. Gdy badacze zbiorą już swoje dane, przechodzą do fazy 4, w której analizują te dane i formułują wnioski. Jeśli badacze są przekonani, że uzyskane przez nich wyniki będą miały wpływ na daną dziedzinę, przechodzą do fazy 5 i przygotowują je do opublikowania w czasopiśmie naukowym. Aby publikacja była możliwa, badacze muszą prowadzić kompletne zapisy obserwacji i analiz danych w takiej postaci, żeby inni badacze mogli je zrozumieć i ocenić. Utrzymywanie procedur badawczych w tajemnicy jest wykluczone, ponieważ wszystkie dane i metody muszą być dostępne weryfikacji środowiskowej, to znaczy inni badacze muszą mieć możliwość sprawdzenia, skrytykowania, powtórzenia lub odrzucenia danych i metod.  PROCES BADAWCZY Wiele badań psychologicznych jest publikowanych w czasopismach psychologicznych, artykuły zawierające doniesienia z badań są poddawane procesowi recenzowania przez specjalistów. Gdy recenzenci są usatysfakcjonowani artykuł trafia do druku (wiele artykułów zostaje odrzuconych). Te, które trafiają do czasopism naukowych spełniają wysokie standardy. W fazie 5 psychologowie starają się rozpowszechnić rezultaty swoich badań. Piszą książki, wygłaszają prelekcje skierowane do szerokich kręgów czytelników i słuchaczy. W fazie 6 procesu badawczego społeczność naukowa zastanawia się nad badaniem i identyfikuje nierozwiązane kwestie. Badacze przedstawiają implikacje i ograniczenia swojej pracy. Kiedy dane nie dostarczają pełnego poparcia dla przyjętej hipotezy, wówczas badacze muszą od nowa przemyśleć pewne aspekty swoich teorii. Istnieje ciągła interakcja między teorią i badaniami. W fazie 7 badacze ci zajmują się nierozstrzygniętymi kwestiami i mogą rozpocząć cykl badawczy od nowa. Celem metody naukowej jest umożliwienie badaczom wyciągania wniosków z maksymalnym obiektywizmem. Wnioski są obiektywne wtedy, gdy nie podlegają wpływowi emocji lub osobistych nastawień badaczy.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA Gdy różni ludzie obserwują te same zdarzenia, nie zawsze „widzą” to samo. Tendencyjność obserwatora stanowi zagrożenie dla obiektywizmu. Jest to błąd spowodowany osobistymi motywami i oczekiwaniami obserwującego. Niekiedy ludzie widzą i słyszą to, czego oczekują, a nie to co istnieje w rzeczywistości.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA Przykładem tendencyjności obserwatora jest przemówienie jakie wygłosił psycholog Hugo Munsterberg na początku XX wieku. Wygłosił przemówienie na temat pokoju przed dużym audytorium, w skład którego wchodziło wielu reporterów. Opublikowane przez nich w prasie relacje o tym, co usłyszeli i zobaczyli, podsumował w sposób następujący: „Reporterzy siedzieli tuż przed podium. Jeden z nich napisał, że słuchacze byli tak zaskoczeni moim przemówieniem, że wysłuchali go zupełnej ciszy; inny zanotował, że wciąż przerywały je głośne brawa, a gdy skończyłem mówić, oklaski trwały kilka minut. Jeden napisał, że w czasie przemówienia mojego przeciwnika uśmiechałem się nieustannie; inny zauważył, że moja twarz pozostawała surowa i bez uśmiechu. Jeden stwierdził, że wskutek podniecenia moja twarz stała się purpurowoczerwona, a drugi doniósł, że zbladłem jak kreda” (1908).  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA Przykładów tendencyjności obserwatora możemy szukać w codziennym życiu. Przypuśćmy, że pozostajesz z kimś w bliskim związku. Jak motywy i oczekiwania, które wnosisz do tego związku, mogą wpływać na sposób postrzegania przez Ciebie zachowania Twojego partnera? Rozpatrzmy badanie, w którym wzięło udział 125 par małżeńskich.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA Pary te były nagrywane na video w czasie dwóch różnych 10-minutowych rozmów (Knobloch i in., 2007). W jednej z tych rozmów pary omawiały jakiś pozytywny aspekt ich związku; w drugiej omawiały jakieś niedawne, nieoczekiwane zdarzenie, które zmieniło (na lepsze lub gorsze) to, jak pewni byli przyszłości swojego związku. Po każdej rozmowie obydwoje małżonkowie podawali swoje indywidualne oceny jakości tych interakcji na różnych wymiarach: np. jak chłodny lub ciepły ich zdaniem był ich partner / partnerka, i jak bardzo usiłował zdominować tę rozmowę. Badacze prosili także sędziów neutralnych – osoby, które nie miały żadnych powiązań z badanymi parami – żeby obserwowali i oceniali te rozmowy. W porównaniu z poziomem odniesienia, jakiego dostarczyły te neutralne oceny, w ocenach podawanych przez małżonków konsekwentnie występowała tendencyjność obserwatora. Kierunek tej tendencyjności zależał od podanego przez każdego z partnerów stopnia pewności co do przyszłości danego związku. Badacze zauważyli np., że „Ci uczestnicy, którzy byli pewni swego małżeństwa, przejawiali silne pozytywne reakcje na rozmowy, które bezstronnemu oku wydawały się neutralne”.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA Przytoczone badanie pokazuje, jak oczekiwania mogą doprowadzić różnych obserwatorów do wyciągnięcia różnych wniosków. Tendencyjność obserwatora działa jak filtr, przez który niektóre rzeczy są spostrzegane jako istotne i ważne, a inne są ignorowane jako nieistotne i pozbawione znaczenia. Każdy obserwator wnosi inny zbiór uprzednich doświadczeń. Dlatego tendencyjność obserwatora może stanowić problem.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA Co zrobić, żeby zminimalizować wpływ uprzednich oczekiwań na własne obserwacje? By zyskać pewność, że patrzymy na zachowanie „bezstronnym okiem” wolnym od tendencyjności?  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA ŚRODKI ZARADCZE W celu zredukowania do minimum tendencyjności obserwatora, badacze stosują standaryzację i definicje operacyjne. Standaryzacja oznacza stosowanie jednakowych, stałych procedur we wszystkich fazach zbierania danych, tak żeby wszyscy uczestnicy badań doświadczali dokładnie tych samych warunków eksperymentalnych. Standaryzacja oznacza: zadawanie pytań w ten sam sposób przypisywanie reakcjom wartości liczbowych zgodnie z ustalonymi wcześniej regułami rejestrowanie wyników przyczynia się do zapewnienia ich porównywalności w odniesieniu do: ✓ różnych momentów, ✓ różnych miejsc, ✓ różnych osób badanych, ✓ różnych badaczy.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE ŚRODKI ZARADCZE Same obserwacje także muszą być wystandaryzowane. Naukowcy muszą przełożyć swoje teorie na pojęcia o stałym znaczeniu. Strategia pozwalająca standaryzować znaczenie pojęć nosi nazwę operacjonalizacji. Definicja operacyjna standaryzuje znaczenie w obrębie danego eksperymentu, definiując pojęcie w kategoriach ściśle określonych operacji czy procedur stosowanych do zmierzenia zjawiska określonego tym pojęciem lub do ustalenia jego występowania. Wszystkie zmienne w eksperymencie muszą otrzymać definicje operacyjne. Zmienną jest każdy czynnik, który zmienia się pod względem wielkości lub rodzaju.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE ŚRODKI ZARADCZE W sytuacjach eksperymentalnych badacze najczęściej chcą wykazać istnienie związku przyczynowo – skutkowego między dwoma typami zmiennych. Zmienna niezależna jest to czynnik, którym badacz manipuluje; funkcjonuje ona jako przyczynowy element związku. Rolę skutku w tym związku odgrywa zmienna zależna, która jest tym, co eksperymentator mierzy. Jeśli twierdzenia badacza dotyczące przyczyny i skutku są poprawne, to wartość zmiennej zależnej będzie zależna od wartości zmiennej niezależnej. Hipoteza: dzieci, które będą oglądać dużo przemocy w telewizji, będą bardziej agresywne wobec swoich rówieśników. Gdyby nie wątpliwości natury etycznej można by opracować eksperyment, w którym manipulujemy ilością przemocy oglądanej przez każdego z uczestników (zmienna niezależna), a następnie oszacować, jak wiele agresji przejawiali oni w badanej sytuacji (zmienna zależna). TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE ŚRODKI ZARADCZE Zastanówmy się nad pytaniem: „Czy ludzie mają wolną wolę, czy też ich zachowanie jest determinowane przez czynniki genetyczne i środowiskowe, niepodlegające ich kontroli?” Badacze wysunęli twierdzenie, że sposób, w jaki różne osoby odpowiadają na to pytanie – ich przekonania dotyczące wolnej woli, bądź determinizmu – ma wpływ na to jak się zachowują. Badacze przyjęli, że ludzie kierujący się światopoglądem deterministycznym będą się czuli mniej odpowiedzialni za swoje złe zachowanie, ponieważ uważają je za będące poza ich kontrolą. Aby sprawdzić tę hipotezę, badacze dali studentom okazję do oszukiwania. Badacze zwerbowali do badania około 120 studentów. Zmienną niezależną było przekonanie uczestników o słuszności koncepcji wolnej woli bądź koncepcji determinizmu. Badacze manipulowali tą zmienną, przedstawiając studentom serię 15 twierdzeń i prosząc ich, żeby przez minutę myśleli o każdym twierdzeniu. Twierdzenia te były różne w dwóch warunkach eksperymentalnych: – w grupie wolnej woli (potrafię przezwyciężać czynniki genetyczne i środowiskowe, które czasami wpływają na moje zachowanie) – w grupie determinizmu (przekonanie o istnieniu wolnej woli jest sprzeczne ze znanym faktem, że wszechświatem rządzą prawa nauki). TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Badacze zwerbowali do badania około 120 studentów. Zmienną niezależną było przekonanie uczestników o słuszności koncepcji wolnej woli bądź koncepcji determinizmu. Badacze manipulowali tą zmienną, przedstawiając studentom serię 15 twierdzeń i prosząc ich, żeby przez minutę myśleli o każdym twierdzeniu. Twierdzenia te były różne w dwóch warunkach eksperymentalnych: – w grupie wolnej woli (potrafię przezwyciężać czynniki genetyczne i środowiskowe, które czasami wpływają na moje zachowanie) – w grupie determinizmu (przekonanie o istnieniu wolnej woli jest sprzeczne ze znanym faktem, że wszechświatem rządzą prawa nauki). Aby sprawdzić swoją hipotezę, badacze musieli dać studentom okazję do oszukiwania. W czasie eksperymentu studenci starali się odpowiedzieć na 15 pytań z testów ćwiczeniowych do Sprawdzianu Osiągnięć Absolwenta. Za każdą poprawną odpowiedź mogli zarobić dolara. Uczestnicy oceniali swoje odpowiedzi pod nieobecność eksperymentatora. Stwarzało to okazję do oszukiwania. Eksperymentator nie wiedział, czy dany uczestnik wypłacił sobie więcej, niż mu się należało. Zmienną zależną w tym eksperymencie była suma pieniędzy, jaką wypłacili sobie uczestnicy.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Aby ustalić, jakie wyniki uzyskaliby w rzeczywistości przeciętni studenci w tych 15 pytaniach testowych, badacze wprowadzili dodatkowy warunek eksperymentalny, w którym sami oceniali wyniki osiągnięte przez uczestników, żeby przekonać się, ile pieniędzy zarobiliby ci studenci. Zmienna niezależna miała taki wpływ na zmienną zależną, jakiego oczekiwali badacze. Ci studenci, którzy byli nakłaniani do przyjęcia stanowiska deterministycznego, płacili sobie około 4 dolarów więcej niż ci, którzy koncentrowali się na wolnej woli. Dzięki ustalonemu przez eksperymentatora poziomowi odniesienia – który pokazuje, że studenci w grupie wolnej woli uzyskali wyniki na tym samym poziomie, co grupa oceniana przez eksperymentatora, można wysnuć wniosek, że studenci w grupie determinizmu oszukiwali.  12 10 Wypłacona suma (w dolarach) 8 6 4 2 0 poziom odniesienia - wyniki oceniane przez eksperymentatora wolna wola determinizm  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Metody eksperymentalne: alternatywne wyjaśnienia Dla wyjaśnienia tego samego skutku ludzie mogą proponować wiele różnych przyczyn. Psychologowie stoją wobec identycznego problemu, gdy próbują formułować ścisłe twierdzenia dotyczące przyczynowości. Aby przezwyciężyć niejednoznaczność przyczynową, badacze stosują metody eksperymentalne: manipulują zmienną niezależną, aby ustalić jej wpływ na zmienną zależną. Celem tej metody jest sformułowanie kategorycznych twierdzeń o przyczynowym wpływie jednej zmiennej na drugą. Zagrożenie dla obiektywizmu Kiedy psychologowie testują jakieś wyjaśnienie, dlaczego zmiana zmiennej niezależnej powinna wpłynąć w określony sposób na zmienną zależną. Przykładem jest przewidywanie, że oglądanie przemocy w telewizji prowadzi do wysokich poziomów agresji. Skąd jednak możemy wiedzieć, że to właśnie oglądanie przemocy spowodowało agresję? Żeby dostarczyć jak najmocniejszego dowodu słuszności swych hipotez, psycholog musi być bardzo wrażliwy na możliwość istnienia alternatywnych wyjaśnień danego wyniku.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Zagrożenie dla obiektywizmu Coś innego niż to, co eksperymentator celowo wprowadza do sytuacji badawczej, zmienia zachowanie osoby badanej i utrudnia interpretację danych, określa się ten czynnik jako zmienną zakłócającą. Np. gdy sceny przemocy w telewizji są głośniejsze i bardziej wypełnione ruchem niż większość scen nieprzedstawiających aktów przemocy. W tym przypadku powierzchniowe (niezwiązane z treścią) aspekty tych scen są zmienną zakłócającą wpływ pokazywanej w nich przemocy. Badacz nie jest w stanie określić, który właściwie czynnik powoduje agresywne zachowanie.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Dwa typy zmiennych zakłócających, które odnoszą się prawie do wszystkich eksperymentów: - Efekt oczekiwania i - Efekt placebo Niezamierzone efekty oczekiwania występują wtedy, gdy badacz lub obserwator w subtelny sposób komunikuje uczestnikom badania, jakiego zachowania od nich oczekuje – i w ten sposób wywołuje u nich tę właśnie reakcję.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Zagrożenie dla obiektywizmu W takich okolicznościach to oczekiwania eksperymentatora, a nie zmienna niezależna, w rzeczywistości przyczyniają się do wywołania obserwowanych reakcji. W pewnym eksperymencie 12 studentom przydzielono grupy szczurów, które miały być ćwiczone w bieganiu przez labirynt. Połowie studentów powiedziano, że ich szczury pochodzą ze specjalnego szczepu „bystrego w labiryncie”. Pozostałym powiedziano, że ich szczury zostały wyhodowane w taki sposób, aby były „tępe w labiryncie”. W rzeczywistości wszystkie szczury były takie same. Niemniej jednak wyniki uzyskane przez studentów odpowiadały ich oczekiwaniom dotyczącym przydzielonych im szczurów. Stwierdzono, że szczury określone jako bystre były znacznie lepszymi uczniami niż szczury określone jako tępe (Rosenthal i Fode, 1963).  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Zagrożenie dla obiektywizmu Efekt placebo występuje wtedy, gdy uczestnicy eksperymentu zmieniają swoje zachowanie mimo braku jakiejkolwiek manipulacji eksperymentalnej. Wykazano, że w medycynie pewne metody leczenia, nie powodując prawdziwych skutków medycznych, przynoszą mimo to dobre lub doskonałe rezultaty u 70% pacjentów, wobec których zostały zastosowane (Roberts i in., 1993).  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Zagrożenie dla obiektywizmu W badaniach psychologicznych efekt placebo występuje wtedy, gdy na jakąś reakcję behawioralną nie oddziałuje specyficzna interwencja, czy procedury stosowane w celu wywołania tej reakcji, lecz oczekiwania danej osoby na temat tego, co ma zrobić lub jak ma się czuć. Np. eksperyment mający określić związek między oglądaniem telewizji a późniejszą agresją. Przypuśćmy, że wykryto, iż ci badani, którzy nie oglądali telewizji w ogóle, także przejawiali wysoki poziom agresji. Można zatem dojść do wniosku, że jednostki te ponieważ postawiono je w sytuacji, która umożliwiała im przejawianie agresji, sądziły, iż mają się zachowywać agresywnie, i podejmowały takie działania. Czasami badani zmieniają sposób, w jaki się zachowują, po prostu z powodu uświadomienia sobie tego, iż są obserwowani lub testowani. Mogą czuć się jakoś szczególnie z tego powodu, że zostali wybrani do wzięcia udziału w badaniu, i w skutek tego zachowywać się jakoś inaczej niż zwykle. Efekty takie mogą podważyć wyniki eksperymentu.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Środek zaradczy: procedury kontrolne Dobry projekt badania powinien przewidywać możliwe zakłócenia i przedstawiać strategie mające na celu ich wyeliminowanie. Strategie takie noszą nazwę procedur kontrolnych – są to metody ułatwiające utrzymywanie na stałym poziomie wszystkich zmiennych i warunków, poza tymi, które wiążą się ze sprawdzaną hipotezą. W eksperymencie: wszystkie instrukcje, temperatura w sali, kolor ścian, zadania, ubiór badacza, wyznaczony czas, sposób rejestrowania reakcji oraz wiele innych szczegółów sytuacji eksperymentalnej muszą być podobne dla wszystkich uczestników, aby ich doświadczenia były takie same. Jedynymi różnicami między ich doświadczeniami powinny być różnice wprowadzone przez zmienną niezależną. Środki zaradcze stosowane są w celu wyeliminowania specyficznych zmiennych zakłócających – efektów oczekiwania i efektu placebo.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Środek zaradczy: procedury kontrolne Badacze by wyeliminować tendencyjność wykorzystują z powodzeniem technikę podwójnie ślepej kontroli. Np. rozbudowując eksperyment nad agresją, można wprowadzić grupę kontrolną, która oglądałaby programy komediowe. By nie traktować grupy „komediowej” i grupy „przemocy” w różny sposób, zależnie od oczekiwań można zastosować tę technikę. Pomocnik eksperymentatora, który wita uczestników, a później ocenia ich agresję, nie powinien wiedzieć czy przedtem oglądali oni program z aktami przemocy, czy komedię. Utrzymuje się zarówno pomocników eksperymentatora, jak i uczestników w nieświadomości co do tego, którzy uczestnicy są poddawani danej procedurze. W eksperymencie tym nie można sprawić by uczestnicy nie wiedzieli co oglądają komedię, czy przemoc. Można jednak dołożyć wszelkich starań, żeby nie mogli oni odgadnąć, że przedmiotem analiz będzie ich późniejsza agresja. PRZEMOC KOMEDIA  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Środek zaradczy: procedury kontrolne Aby uwzględnić efekty placebo badacze zwykle wprowadzają w eksperymencie grupę, w której uczestników nie poddaje się działaniu badanego czynnika – nazywa się to kontrolą placebo. Kontrola placebo należy do ogólnej kategorii procedur kontrolnych, za pomocą których eksperymentatorzy upewniają się, iż dokonują właściwych porównań. Np. gdyby ktoś późnym wieczorem oglądał reklamę telewizyjną, która zachwala ziołowy suplement diety ginko biloba (miłorząb dwuklapowy) jako remedium na wszystkie swoje kłopoty z pamięcią. Czego mógłby się spodziewać, gdyby kupił zapas tego suplementu i przyjmował go przez kilka tygodni?  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Środek zaradczy: procedury kontrolne Studenci uniwersytetu, którzy przyjmowali ginko każdego ranka przez 6 tygodni, rzeczywiście uzyskali lepsze wyniki w zadaniach poznawczych (Elsabagh i in., 2005). W jednym z zadań proszono badanych o obejrzenie na ekranie komputera serii 20 obrazków, by nadali im nazwy, a następnie przypomnieli sobie te nazwy. Po sześciu tygodniach przyjmowania ginko badani wykonali to zadanie o 14% lepiej. Jednakże ci uczestnicy badania, którzy przyjmowali placebo, także poprawili swoje wyniki o 14%. Kontrola placebo sugeruje, że poprawa wyników była rezultatem ćwiczenia na wstępnym posiedzeniu. Dane z grup kontrolnych stanowią podstawę, w odniesieniu do której ocenia się wyniki eksperymentu.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Środek zaradczy: schematy badawcze Wprowadzając grupy kontrolne, badacze podejmują decyzje dotyczące tego, jaki typ schematu badawczego najlepiej pasuje do ich celów. W pewnych schematach badawczych, określanych jako wielogrupowe plany eksperymentalne, uczestników przydziela się losowo do grupy eksperymentalnej (poddanej wpływowi jednego postępowania eksperymentalnego lub większej ich liczby) lub do grupy kontrolnej (nie poddanej wpływowi postepowania eksperymentalnego). Losowe przydzielenie do grup jest jednym z ważniejszych kroków podejmowanych przez badaczy w celu wyeliminowania zmiennych zakłócających, które wiążą się z różnicami między potencjalnymi uczestnikami badania. Losowe przydzielenie uczestników do grupy eksperymentalnej lub kontrolnej sprawia, że jest bardzo prawdopodobne, iż obie te grupy na początku eksperymentu będą do siebie podobne pod ważnymi względami, ponieważ każdy uczestnik ma równe szanse znalezienia się w jednej lub drugiej grupie.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Środek zaradczy: schematy badawcze Nie musimy się niepokoić, że wszyscy uczestnicy w grupie eksperymentalnej uwielbiają programy telewizyjne pokazujące akty przemocy, a wszyscy w grupie kontrolnej nie cierpią ich. Losowe przydzielenie do grup powinno wymieszać oba typy ludzi w każdej grupie, więc można mieć większą pewność, że różnice między wynikami obu grup, zostały spowodowane przez postepowanie eksperymentalne (czyli interwencję eksperymentalną), a nie przez istniejące już przedtem różnice miedzy grupami.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Środek zaradczy: schematy badawcze W eksperymentach psychologicznych zwykle bierze udział od 20 do 100 uczestników. W jaki sposób należy dobrać grupę badaną? Badacze starają się skonstruować próbę reprezentatywną, taką której cechy ściśle odpowiadają ogólnym cechom danej populacji pod względem: proporcji osób płci męskiej i żeńskiej, grup rasowych, etnicznych itd. Aby uzyskać próbę reprezentatywną, badacze często stosują procedurę losowego doboru próby, która sprawia, że każdy członek populacji ma takie same szanse wzięcia udziału w danym eksperymencie. W innym typie schematu eksperymentalnego – jednogrupowym planie eksperymentalnym – każdy z uczestników jest wykorzystywany także jako osoba kontrolna dla samego siebie np. zachowanie badanego przed poddaniem go wpływowi postępowania eksperymentalnego (zmiennej niezależnej) można porównać z jego zachowaniem po tym postepowaniu.  „Kevin jest zawsze niemiły. Dzisiaj ukradł „John jest zawsze miły. Dzisiaj przyniósł wszystkim ciasteczka i nikt nie miał żadnego” ciasteczka i każdy dostał trochę” „Lisa jest zawsze niemiła. Dzisiaj przyniosła swoje „Nina jest zawsze miła. Dzisiaj przyniosła zabawki i nie pozwoliła nikomu się nimi bawić” swoje zabawki i każdy mógł się nimi bawić” (Kinzler i Shutts, 2008)  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Środek zaradczy: schematy badawcze Ograniczenia metody eksperymentalnej: 1. Podczas eksperymentu zachowanie często bada się w sztucznym środowisku, w którym czynniki sytuacyjne są kontrolowane tak dokładnie, że wpływ takiego środowiska na zachowanie może być inny niż w warunkach naturalnych. Krytycy twierdzą, że w kontrolowanych eksperymentach traci się wiele z bogactwa i złożoności naturalnych zachowań, aby osiągnąć prostotę operowania tylko jedną lub paroma zmiennymi i reakcjami.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Środek zaradczy: schematy badawcze Ograniczenia metody eksperymentalnej: 2. Uczestnicy badań na ogół wiedzą, że biorą udział w eksperymencie i są poddawani sprawdzianom i pomiarom. Mogą na to reagować, starając się zadowolić badacza, próbując „wykombinować”, jaki jest cel badań, i zmieniając swoje zachowanie w stosunku do tego, jakie przejawialiby, gdyby nie zdawali sobie sprawy, że są kontrolowani. 3. W odniesieniu do niektórych problemów badawczych ze względów etycznych nie można stosować metod eksperymentalnych. Np. nie moglibyśmy starać się ustalić, czy skłonność do maltretowania dzieci jest przekazywana z pokolenia na pokolenie, w ten sposób, że utworzylibyśmy grupę eksperymentalną z dzieci, które byłyby maltretowane oraz grupę kontrolną z dzieci, które nie były traktowane w taki sposób.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Metody korelacyjne Czy inteligencja wiąże się ze zdolnościami twórczymi? Czy optymiści są zdrowsi niż pesymiści? Czy istnieje związek między tym, że było się maltretowanym w dzieciństwie, a późniejszą chorobą psychiczną? W tych pytaniach wchodzą w grę zmienne, którymi psycholog nie mógłby łatwo i zgodnie z zasadami etycznymi manipulować. Aby odpowiedzieć na te pytania, potrzebne są badania oparte na metodach korelacyjnych. Psychologowie stosują metody korelacyjne, jeśli chcą ustalić, w jakim stopniu dwie zmienne, cechy czy atrybuty są ze sobą związane. W celu dokładnego określenia stopnia korelacji miedzy dwiema zmiennymi, psychologowie obliczają miarę statystyczną zwaną współczynnikiem korelacji. Jego wartość może zmieniać się od +1,0 do -1,0. Dodatni współczynnik korelacji oznacza, że gdy wyniki w jednym zbiorze wzrastają, to wzrastają także wyniki w drugim zbiorze. W przypadku korelacji ujemnych jest na odwrót: wyniki w drugim zbiorze zmieniają się w kierunku przeciwnym niż wyniki w pierwszym zbiorze. Korelacje bliższe zeru oznaczają, że istnieje słaby związek, lub w ogóle go nie ma, między wynikami uzyskanymi za pomocą dwóch miar.  DEFINICJE OPERACYJNE Metody korelacyjne Np. przypuśćmy, że badacze zamierzali ustalić korelacje między nawykami związanymi ze snem u studentów a ich sukcesem na studiach. DEFINICJE OPERACYJNE Mogliby oni zdefiniować operacyjnie nawyki związane ze snem jako przeciętną liczbę godzin snu w ciągu jednej nocy. Sukces na studiach można by zdefiniować jako kumulacyjną średnią ocen. Badacze mogliby oszacować każdą zmienną dla stosownej próby studentów i obliczyć współczynnik korelacji między tymi zmiennymi. Wysoki dodatni współczynnik oznaczałby, że im więcej dany student śpi, tym wyższa będzie prawdopodobnie średnia jego ocen. Informacja o „liczbie godzin snu w ciągu jednej nocy” u danego studenta pozwoliłaby badaczom w sposób uzasadniony przewidywać średnią jego ocen.  TENDENCYJNOŚĆ OBSERWATORA I DEFINICJE OPERACYJNE Metody korelacyjne Wysoka korelacja oznacza, że dwa zbiory danych są związane w systematyczny sposób. Może też wchodzić w grę trzecia zmienna, która działa na trzecim planie, wywołując tę korelację. Np. ✓ przypuśćmy, że ludzie śpią lepiej i otrzymują wyższe oceny, wtedy gdy studiują łatwe przedmioty - w takich okolicznościach trudność tych przedmiotów byłaby trzecią zmienną, która wywołałaby dodatnią korelację między liczbą godzin snu a średnią ocen; ✓ może być też tak, że ludzie, którzy studiują bardziej efektywnie, wcześniej kładą się spać; ✓ lub że ludzie, którzy niepokoją się o swoje wyniki w nauce, nie mogą zasnąć. Korelacje najczęściej wymagają od badaczy poszukiwania głębszych wyjaśnień.  1 3 4 6 2 5 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21  Zmienne ZMIENNA to właściwość obiektu przyjmująca różne wartości. W badaniach interesują nas głównie relacje między zmiennymi. STAŁA to cecha obiektu, która przyjmuje tylko jedną wartość. Gdy w badaniu jakaś cecha może przyjąć tylko jedną wartość = STAŁA Stosowanie stałych ogranicza wnioskowanie  Zmienne ZMIENNE TEORETYCZNE Agresja werbalna Stres Samoocena Inteligencja ZMIENNE OBSERWOWALNE Liczba przekleństw Odpowiedzi w kwestionariuszu …  Zmienne Naukowa wiedza psychologiczna – pod postacią teorii, czy nawet pojedynczych twierdzeń – stanowi podstawę do planowania skutecznych oddziaływań praktycznych. Każda dyscyplina naukowa ma swoje osobliwości metodologiczne. Jedną z nich jest język, w jakim formułuje swoje twierdzenia, zbudowane z precyzyjnie zdefiniowanych terminów. W psychologii owymi terminami są zmienne. Zmienna to właściwość przyjmująca różne wartości dla elementów jakiegoś interesującego dla badacza zbioru. Właściwość ta musi spełniać określone kryteria: kryterium formalne kryterium treściowe Taki zbiór elementów to dla psychologa przede wszystkim zbiór ludzi. Może to być zbiór ludzi po prostu, ale też – wąsko – zbiór uczniów, zbiór studentów, zbiór pacjentów z chorobą depresyjną, zbiór mieszkańców jakiegoś terytorium, zbiór wyborców i tym podobne.  Zmienne - kryterium formalne Zgodnie z kryterium formalnym zmienna powinna spełniać te same dwa warunki, musi być: 1. Rozłączna 2. Adekwatna warunek ten oznacza, że musi być ona: wyczerpująca i wyłączna. Spełnienie tych warunków oznacza, że: warunek rozłączności - zmienna musi dla jednego obiektu z danego zbioru przyjmować tylko jedną wartość warunek wyczerpywalności - musi obejmować swoim zasięgiem wszystkie obiekty z tego zbioru warunek wyłączności - nie może swoim zasięgiem obejmować elementów spoza danego zbioru Wykształcenie o wartości (brak, podstawowe, średnie, wyższe) dla jednej osoby może przyjmować tylko jedną wartość, dotyczy każdej osoby i nie dotyczy elementów spoza zbioru ludzi. Nie będzie natomiast zmienną dla zbioru ludzi właściwość „kolor włosów”, przyjmująca wartości z następującego zbioru: (czarne, blond, szatyn) gdyż nie uwzględnia ? ona np. osób z rudymi włosami.  Zmienne – kryterium treściowe Poza spełnianiem kryteriów formalnych zmienna, aby można ją było uznać na gruncie psychologii, musi też spełniać kryterium treściowe (trafności) rozumiane jako zgodność ze sprawdzoną empirycznie teorią psychologiczną. Dlatego nie można zaakceptować jako zmiennej psychologicznej właściwości „zdolność do komunikowania się z duchami przodków”, która przyjmuje wartości ze zbioru (posiada zdolność do komunikowania się z duchami przodków, nie posiada zdolności do komunikowania się z duchami przodków), ponieważ współcześnie nie jest znana żadna empirycznie sprawdzona, naukowa teoria psychologiczna, która nadawałaby sens takiej zmiennej, wiedza do której się odwołuje nie jest wiedzą racjonalną.  Zmienne Zmienna musi przyjmować dla każdego człowieka objętego jej zasięgiem jakąś, ale tylko jedną wartość. Jeżeli taką zmienną jest „iloraz inteligencji (IQ)”, to każdemu człowiekowi można przypisać jakąś, ale tylko jedną wartość IQ, np. Jan Kowalski posiada IQ = 130, ale nie jest możliwe, aby Jan Kowalski miał jednocześnie IQ = 120 albo 82. „IQ” obejmuje swoim zasięgiem wszystkich ludzi. Są jednak zmienne, które swoim zasięgiem obejmują tylko pewien podzbiór. Taką zmienną jest np. zmienna „umiejętności strzeleckie”, która przyjmuje określone wartości, ale tylko dla podzbioru osób posługujących się bronią palną (żołnierzy, policjantów, myśliwych, sportowców). Próba przypisywania jakiejś wartości tej zmiennej dzieciom dwu-, trzyletnim musi budzić co najmniej zdumienie.  Zmienne W psychologii zwykło się odróżniać zmienne zależne jako te, które są zależne (ulegają wpływom), od innych zmiennych, zwanych zmiennymi niezależnymi, które wywierają wpływ na te pierwsze (oddziałują na nie). Symbolem zmiennej niezależnej jest X Symbolem zmiennej zależnej jest Y Żadnej zmiennej nie można przypisać raz na zawsze statusu zmiennej zależnej, albo zmiennej niezależnej. Np. „IQ’ będzie jedną ze zmiennych niezależnych, gdy będziemy pytali o determinanty „osiągnięć szkolnych” uczniów. Ta sama zmienna „IQ” będzie zmienną zależną, gdy będziemy pytali o to, jakie to zmienne (niezależne) wywierają na nią wpływ (środowisko oraz genotyp). Zmienna zależna (Y) –zmienna, której związki z innymi zmiennymi chcemy określić. Zmienna niezależna (X) – zmienne, od których zależy zmienna zależna. ŚRODOWISKO SZKOLNE OCENY ŚRODOWISKO RODZINNE SZKOLNE IQ  Zmienne Zmienne mogą przyjmować różną postać: 1. Zmienne manipulacyjne versus zmienne klasyfikacyjne. Zmienne takie jak „iloraz inteligencji”, „typ osobowości”, „płeć”, „wykształcenie” przyjmują wartość dla poszczególnych osób uczestniczących w badaniu psychologicznym w sposób niejako naturalny. To, że ktoś jest kobietą albo, że ktoś ma IQ – 120, jest niezależne od intencji badacza. Nie poddają się one manipulacji – badacz nie decyduje o tym, jakie wartości te zmienne będą przyjmowały dla poszczególnych osób badanych. Te zmienne noszą nazwę zmiennych klasyfikacyjnych. Zmienne takie jak „kolor planszy reklamowej”, „czas ekspozycji bodźca”, „odmiana leku”, „liczba godzin snu” dają badaczowi swobodę, jeśli chodzi o to jakie wartości zmienne te będą przyjmowały dla osób uczestniczących w badaniu. To badacz decyduje czy danej osobie badanej będzie podany lek, czy placebo. Zmienne te poddają się manipulacji – stąd nazwa zmienne manipulacyjne.  Zmienne Psychologowie aby nie być posądzonymi o stronniczość, nie przydzielają wartości jakiejś zmiennej w sposób dowolny, ale zawsze w sposób losowy – zasada randomizacji. Nie można się jednak odwołać do zasady randomizacji, kiedy badacz nie ma wpływu na zmienną taką jak np. „czas trwania choroby”. 2. Zmienne ilościowe versus zmienne jakościowe. Większość zmiennych ma taką postać, że ich wartości są wyrażane za pomocą liczb np. czas ekspozycji bodźca. Także wyniki stosowanych przez psychologów standaryzowanych testów psychologicznych (np. testów inteligencji i uzdolnień, czy kwestionariuszy osobowości) przyjmują postać liczbową. Te zmienne noszą nazwę zmiennych ilościowych. Mamy też dużo zmiennych, których wartości nie przyjmują postaci liczbowej, ale postać swoistych etykietek. I tak wartości zmiennej „region zamieszkania” ujmujemy pod postacią określeń opisowych np. region północno- zachodni itp., wartość zmiennej „płeć” można wyrazić symbolem , , albo słownie: kobieta, mężczyzna, a zmienna „typ osobowości” przyjmuje np. wartości: introwertyk, ekstrawertyk. Te zmienne noszą nazwę zmiennych jakościowych.  Zmienne 3. Zmienne ciągłe versus zmienne dyskretne. Zbiór, którego zmienne mogą przyjmować wartości, może być teoretycznie nieskończony albo skończony. Zmienne ciągłe to np. czas wykonania zadania, gdy posłużymy się chronometrem o dokładności pomiaru 0,001 sekundy. Zmienne dyskretne - gdy badacz ma do dyspozycji zamknięty zbiór wartości liczbowych, tak jak w wypadku pomiaru IQ za pomocą Skali Inteligencji Davida Wechslera WAIS-R(PL) od IQ = 45 do IQ = 150 i z góry wiadomo, że skoro Jan Kowalski i Zenon Nowak uzyskali IQ = 84, to nie jest możliwe dokonanie ich subtelniejszego zróżnicowania w celu ich uszeregowania ze względu na wartość IQ.  Zmienne 4. Zmienne dwuwartościowe versus zmienne wielowartościowe (dychotomiczne vs politomiczne). Zmienne dwuwartościowe to „płeć”, „odpowiedzi w teście” (poprawna, zła), „efekt psychoterapii” (poprawa, brak poprawy). Zmienne trójwartościowe to „odpowiedzi na pytania kwestionariusza osobowości”: (TAK,?,NIE). Wielowartościowe to: „czas reakcji”, „liczba błędów”, „IQ”, „temperatura w skali Celsjusza”, „długość odcinka”. 5. Zmienne według klasyfikacji Stevensa. S.S. Stevens (1951, 1959) zaproponował podział zmiennych na cztery klasy: a. Zmienne nominalne, b. Zmienne porządkowe, c. Zmienne interwałowe (przedziałowe), d. Zmienne ilorazowe (stosunkowe) Jeśli badacz może tylko klasyfikować osoby wedle ich „płci”, to mamy do czynienia ze zmienną nominalną. Typowymi przykładami zmiennych nominalnych są różnego rodzaju klasyfikacje, na przykład klasyfikacja chorób i zaburzeń psychicznych DSM–V.  Zmienne Zmienne porządkowe pozwalają uporządkować uczniów w klasie według stopni z danego przedmiotu – np. od ucznia najlepszego do najgorszego. Uczniom tym możemy przypisać rangi odzwierciedlające ich pozycję w klasie lub uporządkować uczniów w klasie według ich wzrostu. Jednak osoby o kolejnych rangach nie muszą różnić się o taki sam odstęp. O zmiennych interwałowych (przedziałowych) mówimy wówczas, gdy między osobami różniącymi się pod względem wartości jakiejś zmiennej występują równe różnice (równe interwały). Możemy wtedy mówić nie tylko, że jakaś osoba A jest „lepsza” lub „gorsza” od innej osoby B pod jakimś względem, ale możemy też powiedzieć, o ile jest „lepsza” czy „gorsza”. Nadal jednak nie możemy stwierdzić, ile razy dana osoba jest lepsza czy gorsza od innej osoby. Psychologicznymi przykładami zmiennych interwałowych są wyniki standaryzowanych testów psychologicznych, takich jak np. skala inteligencji Wechslera.  Zmienne Jeżeli możemy stwierdzić nie tylko równość przedziałów przy orzekaniu różnic między obiektami, ale też to, o ile razy osoba A różni się od osoby B, to mamy do czynienia ze zmiennymi ilorazowymi (stosunkowymi). Te w psychologii występują raczej rzadko – jedynie jako zmienne psychofizyczne. Zakładają one istnienie jakiegoś zera absolutnego. Przykładami są „długość”, „ciężar”, „czas” (czas rozwiązania zadania testowego). Zmienne nominalne i porządkowe to zmienne jakościowe (zmienne porządkowe to zmienne jakościowe - jednak ze względu na posiadanie wartości liczbowych, możemy manipulować nimi ilościowo), a zmienne interwałowe i ilorazowe to zmienne ilościowe.  ZMIENNA OPERACJE Nominalna Stwierdzenie identyczności/różności obiektów: obiekt A jest taki sam jak obiekt B; obiekt A jest różny od obiektu B – zliczanie obiektów Klasyfikowanie obiektów Zliczanie obiektów w poszczególnych kategoriach Porządkowa Porządkowanie obiektów (rangowanie); obiekt A jest lepszy (gorszy) od obiektu B Interwałowa - ilorazowa Interwałowa, stwierdzanie, o ile natężenie zmiennej dla obiektu A jest większe (mniejsze) od natężenia zmiennej dla obiektu B Ilorazowa: stwierdzanie o ile razy natężenie zmiennej dla obiektu A jest większe (mniejsze) niż natężenie zmiennej dla obiektu B.  Zmienne Prowadząc badanie naukowe, psycholog stara się ustalić listę zmiennych niezależnych wywierających wpływ na interesującą go zmienną zależną. Badacz, kierując się swoją aktualną wiedzą, przypuszcza, iż to właśnie pod wpływem tych zmiennych niezależnych pozostaje interesująca go zmienna zależna. Czy tak właśnie jest, rozstrzygnie badanie empiryczne. Zmienna „wzrost” ucznia jest bez znaczenia, gdy badamy wpływ różnych zmiennych na zmienną „osiągniecia szkolne” ucznia. Taka „zaangażowana” zmienna, jak „IQ”, to zmienna istotna dla zmiennej „osiągnięcia szkolne”. Z kolei taka „obojętna” zmienna, jak „wzrost”, to zmienna nieistotna dla zmiennej osiągniecia szkolne”. Chcąc się dowiedzieć, czy jakaś zmienna niezależna jest istotna dla jakiejś zmiennej zależnej, psychologowie odwołują się do różnych wskaźników efektu jej wpływu.  Zmienne Po ustaleniu listy zmiennych, o których badacz sądzi, że są istotne dla interesującej go zmiennej zależnej, przechodzi on do następnego kroku, do rozróżnienia zmiennych ważnych oraz zmiennych zakłócających. Zmienne ważne to zmienne systematycznie wywierające wpływ na zmienną zależną; to ich wpływ na zmienną zależną badacz chce opisać i wyjaśnić, tworząc (1) hipotezy o wpływie pojedynczych zmiennych ważnych na zmienną Y albo (2) budując bardziej złożoną konstrukcję opisującą i wyjaśniającą całościowo wpływ całego zbioru zmiennych ważnych na zmienną Y, czyli teorię psychologiczną. Zmienne ważne, o największym wpływie na Y, to zmienne głównie. Te zaś o relatywnie mniejszym wpływie na Y to zmienne uboczne.  Zmienne uboczne Zmienne uboczne stanowią swoiste tło dla wpływu zmiennych głównych na Y. np. badając uwarunkowania zmiennej Y „osiągniecia szkolne”, psycholog może chcieć się skupić przede wszystkim na trzech zmiennych niezależnych, potraktowanych jako zmienne główne: „styl nauczania”, „IQ” i „status społeczno-ekonomiczny rodziny”. „Poziom samooceny”, „stabilność samooceny”, „temperament” i „zainteresowania” to zmienne uboczne „tkwiące” w uczniu, tak jak zmienne „staż pracy nauczycielskiej”, „ poziom samooceny” i „typ osobowości” to zmienne uboczne tkwiące w nauczycielu.  Zmienne zakłócające Z kolei zmienne zakłócające związane są z niedoskonałością metodologiczną badania empirycznego, którego celem jest poznanie natury wpływu zmiennych ważnych na Y. Źródłem różnorodnych zakłóceń są: sam badacz i jego współpracownicy kontaktujący się w trakcie badania z osobami w nim uczestniczącymi, elementy procedury badawczej (plan badania, narzędzia, sposób doboru osób do badania, narzędzia analizy ilościowej danych i tym podobne), osoby uczestniczące w badaniu (ich wiedza o badaniu, nastawienie do badacza i udziału w badaniu, lęk, oczekiwania co do rezultatu badawczego i tym podobne). Zmienne zakłócające, odpowiednio do natury ich oddziaływania na zmienną Y, dzielimy na: zmienne zakłócające uniwersalne - przyjmują te same wartości dla wszystkich osób biorących udział w tym badaniu – oddziałują w sposób systematyczny. zmienne zakłócające okazjonalne - przyjmują wartości dla poszczególnych osób w sposób nieprzewidywalny dla badacza.  Zmienne zakłócające uniwersalne Na przykład zmienna „precyzja pomiaru czasu wykonania zadania” (dla zmiennej zależnej „sprawność działania”) – pomiar czasu wykonania zadania został przeprowadzony przez badacza u wszystkich osób biorących udział w badaniu z ta samą dokładnością, np. 1 sekundy, ale badacz może poprawić jakość metodologiczną badania, zwiększając precyzję pomiaru do 0,1 sekundy. Zmienne zakłócające okazjonalnie przyjmują wartości dla poszczególnych osób uczestniczących w badaniu nie w sposób systematyczny (jak to się dzieje w przypadku zmiennych zakłócających uniwersalnych), ale w sposób losowy, nieprzewidywany przez badacza. Np. „lęk przed oceną” występuje z różnym natężeniem u poszczególnych osób biorących udział w badaniu i badacz będzie miał na to raczej niewielki wpływ. Podobnie zmienną „reagowanie na zmianę warunków atmosferycznych” trudno będzie kontrolować, jak bowiem nakazać osobom uczestniczącym w badaniu, aby były odporne na zmiany ciśnienia atmosferycznego? Mówi się, że zmienne zakłócające uniwersalne są źródłem błędów stałych a zmienne zakłócające okazjonalne źródłem błędów losowych.  Zmienne zakłócające Stwarzając odpowiednie warunki badacz kontroluje wpływ zmiennych znajdujących się na jego liście zmiennych podejrzewanych o to, że mogą oddziaływać na zmienną zależną. To, że jedne badania empiryczne budzą w nas większe zaufanie, a inne – mniejsze, związane jest ze stopniem precyzji kontroli wszystkich zmiennych niezależnych. Jedne pozostawiają niewielki margines swobody zmiennym niezależnym inne polegają na przeprowadzeniu spontanicznej w zastanych warunkach obserwacji osób badanych zachowujących się w określony sposób. Np. badacz chce sprawdzić skuteczność nowo opracowanej metody psychoterapii. Można założyć, że jej skuteczność będzie zależna od wieku pacjentów. Powinno się wówczas uwzględnić w badaniu nową zmienną „wiek” pacjentów. Najprostszym sposobem kontroli tej zmiennej będzie poddanie badaniu tylko osób z pewnego przedziału wiekowego (np. 20-30 lat), aby zagwarantować jednorodność grupy osób uczestniczących w badaniu. Ten sposób jest obarczony poważną wadą. Dokonane przez badacza ustalenia będą charakteryzowały tylko osoby w wieku 20-30 lat.  Zmienne podsumowanie Badacze starają się tak zaplanować i przeprowadzić badanie empiryczne, aby jak najwięcej zmiennych niezależnych (głównych, ubocznych, zakłócających) było przez nich kontrolowanych. Pewien problem stanowi kontrola zmiennych niezależnych zakłócających. W wypadku zmiennych niezależnych zakłócających okazjonalnych, najlepszą metodą jest randomizacja (losowy rozdział badanych obiektów do grup porównawczych). Randomizacja jest jednym z zabiegów metodologicznych stosowanych w celu zniwelowania wpływu niekontrolowanych zmiennych na wyniki eksperymentu. Z kolei kontrola zmiennych zakłócających uniwersalnych wymaga najpierw ich zidentyfikowania, a następnie usunięcia z planu badania. Np. jeżeli zakłócenie jest związanie z niską precyzja zastosowanego miernika czasu reakcji, to należy go wymienić na bardziej precyzyjny; podobnie należy postąpić z przestarzałym testem psychologicznym. Najlepszą kontrolę można zagwarantować w badaniach eksperymentalnych, a najniższą w badaniach typu klinicznego, prowadzonych w warunkach terenowych. Wyniki uzyskane w warunkach w pełni kontrolowanych przez badacza zasługują na najwyższe zaufanie ich odbiorców.  Randomizacja Przykład: Jeśli chcemy zbadać, czy nowy lek polepsza pamięć. Tworzymy dwie grupy osób badanych: grupę eksperymentalną, w której ludzie otrzymują ten nowy lek i grupę kontrolną, w której ludzie dostają placebo. Prosimy, aby nauczyli się listy słów. Następnie sprawdzamy, w której grupie ludzie więcej zapamiętali. Jeżeli grupa eksperymentalna zapamiętała znacząco więcej słów, to możemy wnioskować, że nowy lek rzeczywiście polepsza pamięć. Randomizacja polega tutaj na tym, że skład obu grup jest dobierany losowo – np. rzut monetą decyduje o tym, czy dana osoba znajdzie się w grupie eksperymentalnej, czy w grupie kontrolnej. Dzięki takiemu zabiegowi można założyć, że obie grupy nie różniły się statystycznie pod żadnym ważnym dla eksperymentu względem. W związku z tym można zasadnie twierdzić, że różnice w zapamiętywaniu wynikają tylko z własności badanego leku.  PYTANIA BADAWCZE  STAWIANIE PYTAŃ BADAWCZYCH I FORMUŁOWANIE HIPOTEZ, PODDAWANYCH NASTĘPNIE TESTOM EMPIRYCZNYM Punktem wyjścia wszelkiego procesu badawczego jest sformułowanie pewnego pytania czy mniej lub bardziej uporządkowanego zbioru pytań. Pytania te czasem pojawiają się w świadomości badacza w sposób bezrefleksyjny – czasem zaś uprzytamnia on sobie mniej lub bardziej wyraźnie, dlaczego na te, a nie inne pytania chciałby uzyskać odpowiedź poprzez wyniki swoich badań (Nowak, S. 1985/2007). Psychologowie badacze interesują się tym, jakie zmienne niezależne (X) wywierają wpływ na określoną zmienną zależną (Y). Po pierwsze, korzystają z wiedzy nagromadzonej przez psychologów i ujętej w licznych książkach i artykułach naukowych. Odwołują się do własnego doświadczenia badawczego oraz intuicji badawczej, uważając pewne zmienne za godne uwagi, a inne ignorując.  STAWIANIE PYTAŃ BADAWCZYCH I FORMUŁOWANIE HIPOTEZ Pytania: Jakie zmienne niezależne są istotne dla zmiennej zależnej? Jaki jest kształt zależności Y od X, a dokładniej, czy związek łączący obie zmienne ma postać liniową, czy krzywoliniową? Np. prawo Yerkesa-Dodsona, które mówi o tym, że na „sprawność działania – SD” (to zmienna zależna) ma wpływ „siła motywacji – SM” (to zmienna niezależna). Gdybyśmy poprzestali na stwierdzeniu, że: wpływa na SM - Siła Motywacji → SD - Sprawność Działania to nasza wiedza na ten temat byłaby niepełna. Nadal nie wiedzielibyśmy, czy wzrostowi wartości zmiennej „SM” towarzyszy wzrost wartości zmiennej „SD”, czy też może spadek wartości „SD”. A może wzrostowi wartości „SM” do pewnego punktu (optymalnej dla wykonywanego zadania siły motywacji) towarzyszy wzrost wartości „SD”, a dalszemu wzrostowi wartości „SM” towarzyszy nie wzrost, ale spadek wartości „SD”. Istotą prawa Yerkesa-Dodsona nie jest stwierdzenie, że „SM” jest istotna dla „SD”, ale stwierdzenie opisujące kształt owej zależności, że jest ona krzywoliniowa (odwrócona litera U).  STAWIANIE PYTAŃ BADAWCZYCH I FORMUŁOWANIE HIPOTEZ, PODDAWANYCH NASTĘPNIE TESTOM EMPIRYCZNYM Bywa, że psychologowie chcą poznać: wartość, którą przyjmuje zmienna zależna, gdy będzie na nią oddziaływała określona zmienna niezależna, bądź wartość zmiennej niezależnej, którą musi ona przyjąć, aby dana zmienna zależna przyjęła wyróżnioną wartość. Czasem pytanie może przybrać inną postać: Jaką wartość przyjmuje dana zmienna zależna w populacji P? Np. Janusz Kostrzewski (1963) pytał o to, jaką wartość przyjmuje zmienna niezależna „wiek matek” w populacji matek, u których dzieci stwierdzono zespół Downa. W badanej grupie (N=200) przeciętna wieku matek w chwili urodzenia dziecka z chorobą Downa wynosiła 35,08.  STAWIANIE PYTAŃ BADAWCZYCH I FORMUŁOWANIE HIPOTEZ, PODDAWANYCH NASTĘPNIE TESTOM EMPIRYCZNYM W badaniach psychologicznych szuka się odpowiedzi na trojakiego rodzaju pytania: 1. Jakie wartości przyjmują zmienne? 2. Jakie zmienne niezależne są istotne dla danej zmiennej zależnej? 3. Jaki jest kształt związku łączącego daną zmienną zależną ze zmienną niezależną dla niej istotną? Problemy badawcze przyjmują na ogół postać pytań rozstrzygnięcia. Np. „Czy poziom wykonywanego zadania zależy od poziomu aktywacji organizmu?” Można na nie udzielić odpowiedzi, dokonując wyboru prawdziwej z dwóch możliwych odpowiedzi: „Tak, zależy” albo „Nie, nie zależy”. Zaletą formułowania problemów badawczych pod postacią pytań rozstrzygnięcia jest to, że można na nie udzielić tylko jednej – wybranej spośród wykluczających się - odpowiedzi i jest ona prawdziwa.  STAWIANIE PYTAŃ BADAWCZYCH I FORMUŁOWANIE HIPOTEZ, PODDAWANYCH NASTĘPNIE TESTOM EMPIRYCZNYM Pytania dopełnienia to zdania pytajne takie jak: „Kto odkrył Amerykę?”, „Jak świecą się lampy?” itd. Przez pozytywne założenie pytania rozumie się stwierdzenie, że przynajmniej jedna odpowiedź właściwa na to pytanie jest prawdą, co jest równoważne alternatywie wszystkich odpowiedzi właściwych na to pytanie. Przez negatywne założenie pytania rozumiemy stwierdzenie, że przynajmniej jedna z odpowiedzi właściwych na to pytanie nie jest prawdą, co jest równoważne alternatywie zaprzeczeń wszystkich odpowiedzi właściwych. Pozytywnym założeniem pytania „Kto odkrył Amerykę?” będzie np. „Ktoś odkrył Amerykę” Negatywnym założeniem tego pytania będzie „Ktoś nie odkrył Ameryki”. Pytanie, którego pozytywne lub negatywne założenie nie jest prawdziwe nazywamy pytaniem niewłaściwie postawionym. Pytania rozstrzygnięcia są zawsze właściwie postawione, mają one tylko dwie odpowiedzi właściwe, będące zdaniami nawzajem sprzecznymi, a z tych dwóch zdań zawsze jedno jest prawdziwe, a jedno fałszywe.  STAWIANIE PYTAŃ BADAWCZYCH I FORMUŁOWANIE HIPOTEZ, PODDAWANYCH NASTĘPNIE TESTOM EMPIRYCZNYM Badacze zmierzają do tego, aby formułując problem badawczy, opatrywać go jak największą liczbą praktycznych wskazówek odnoszących się do jego rozwiązania. Badacze starają się z pytania sformułowanego na dużym poziomie ogólności przejść do pytań cząstkowych, które są bardziej szczegółowe i zawierają bardziej precyzyjne wskazówki dotyczące rozwiązania. Bardzo ważne jest też, aby zmienne były sformułowane jasno i precyzyjnie. Antyprzykładem jest tu psychoanaliza, której język daleki jest od jasności i precyzji. Problem badawczy musi być dobrze osadzony w najnowszej literaturze przedmiotu. Badacz nie obraca się w próżni naukowej. Można założyć, że nad tym albo podobnym problemem badawczym pracują (pracowali) inni badacze, którzy swoje wyniki ogłosili drukiem. (specjalistyczne biblioteki elektroniczne zawierają streszczenia oraz pełne wersje artykułów ze specjalistycznych czasopism naukowych takie jak: PsycInfo i PsycArticles).  STAWIANIE PYTAŃ BADAWCZYCH I FORMUŁOWANIE HIPOTEZ, PODDAWANYCH NASTĘPNIE TESTOM EMPIRYCZNYM Hipotezy zawsze formułowane są pod postacią twierdzeń. Problem badawczy sformułowany pod postacią pytania rozstrzygnięcia stanowić będzie podstawę dla hipotez badawczych. Dane stwierdzenie może być uznane za hipotezę naukową, jeżeli jest sprawdzalne za pomocą dostępnych nauce metod badawczych – dlatego tak ważny jest rozwój instrumentarium naukowego (nowa aparatura pomiarowa, nowe testy psychologiczne, nowe programy komputerowe itp.). Sprawdzona, zaakceptowana przez badacza hipoteza nie jest na stałe włączona do zbioru twierdzeń danej dyscypliny empirycznej – zawsze może być odrzucona! Właściwości dobrze postawionej hipotezy: 1. Hipoteza musi być jasno sformułowana. 2. Hipoteza musi być adekwatną odpowiedzią na problem. 3. Hipoteza musi być najprostszą odpowiedzią na problem. 4. Hipoteza musi być tak sformułowana, by można było łatwo ją przyjąć lub odrzucić.  STRUKTURA PROCESU BADAWCZEGO Na naukę można patrzeć jak na proces, który badacz inicjuje przez sformułowanie problemu badawczego (pytania) i który kończy podaniem odpowiedzi uznanej przez niego za wysoce prawdopodobną. Odpowiedź ta musi być sformułowana w przyjęty w społeczności badaczy sposób potwierdzający, że jest ona uwiarygodniona poprzez skonfrontowanie jej z faktami empirycznymi. Psychologowie nadają procesowi badania naukowego standaryzowaną postać. Taka standaryzacja sprzyja lepszej komunikacji w obrębie społeczności psychologów badaczy. Dzięki temu inni badacze będą mogli dokonać replikacji przedstawionego w artykule badania. Można spotkać różne podziały procesu badawczego na pewną liczbę etapów, faz, kroków. Każdy z nich tworzy pewną swoistą całość i wymaga od badacza określonej wiedzy psychologicznej i metodologicznej oraz określonych umiejętności posługiwania się tą wiedzą. ETAP ZAKRES CEL SPODZIEWANE EFEKTY CZYNNOŚCI BADAWCZYCH 1 problem i 1. Sformułowanie pytania badawczego 1. Wyjaśnienie nowych faktów lub „lepsze” niż dotychczasowe hipoteza o uwarunkowania zmiennej zależnej wyjaśnienie danych faktów 2. Sformułowanie hipotezy badawczej 2. Powiększenie wiedzy psychologicznej (naukowej) o traktującej o zależności zmiennej determinantach ludzkich zachowań zależnej od danej zmiennej niezależnej 2 zmienne Wyłonienie zmiennych niezależnych, 1. Zdefiniowanie zmiennej zależnej wstępnie uznanych przez badacza za 2. Wyłonienie zmiennych niezależnych wstępnie uznanych przez istotne dla danej zmiennej zależnej, o badacza za istotne dla zmiennej zależnej której traktuje problem badawczy 3. Podział zmiennych niezależnych uznanych za istotne dla zmiennej zależnej na: główne, uboczne i zakłócające 4. Zdefiniowanie zmiennych niezależnych uznanych za istotne dla zmiennej zależnej 3 Operacjo- Projektowanie metod pomiaru 1. Określenie statusu pomiarowego zmiennych (wg klasyfikacji nalizacja zmiennych: zależnej i niezależnych Stevensa) zmiennych 2. Konstrukcja nowych metod jakościowych (obserwacja, wywiad) 3. Konstrukcja nowych testów psychologicznych lub adaptacja kulturowa testów obcojęzycznych 4. Dobór (konstrukcja) aparatury ekspozycyjnej i pomiarowej ETAP ZAKRES CEL SPODZIEWANE EFEKTY CZYNNOŚCI BADAWCZYCH 4 Model Zaplanowanie, zgodnie z dokonanym Uzyskanie planu badania gwarantującego wysoką trafność badawczy wyborem, modelu badania wewnętrzną empirycznego w celu testowania hipotezy – model eksperymentalny versus model korelacyjny 5 Próba Dobór osób (na jeden z kilku możliwych 1. Przeprowadzenie badania (maksymalizacja trafności sposobów) w celu przeprowadzenia wewnętrznej) zgodnie z zaplanowanym modelem zaplanowanego badania empirycznego 2. Przeprowadzenie zaplanowanych analiz statystycznych – dobór losowy versus dobór celowy 3. Zapewnienie badaniu wysokiej trafności zewnętrznej 6 Przeprowa- Przeprowadzenie badania według 1. Uzyskanie wyników w warunkach zapewniających wysoką dzenie założonego modelu, dokonanie trafność wewnętrzną badania badania pomiaru zmiennych uwzględnionych w 2. Uzyskanie wyników obciążonych jak najmniejszym błędem planie badania (zebranie danych) pomiaru zastosowanych narzędzi 7 Analiza 1. Przeprowadzenie opisu 1. Poznanie rozkładów wyników zmiennej zależnej w statystyczna statystycznego uzyskanych wyników porównywanych grupach 2. Zastosowanie adekwatnych do 2. Poznanie siły związków zachodzących między analizowanymi założonego planu badania: zmiennymi istotności różnic i miar siły związku 3. Ocena wielkości różnic występujących między (współczynnik korelacji) porównywanymi grupami pod względem wartości zachodzącego między zmiennymi parametrów analizowanych zmiennych zależnych ETAP ZAKRES CZYNNOŚCI CEL SPODZIEWANE EFEKTY BADAWCZYCH 8 Ocena badania 1. Ocena poprawności metodologicznej 1. Akceptacja (w sensie: aprobowanego przez i hipotez oraz: przeprowadzonego badania i – jeżeli zajdzie taka badacza jej uprawdopodobnienia) hipotezy sformułowanie konieczność – dokonanie niezbędnych korekt i albo jej odrzucenie. i uogólnienie uzupełnień – określenie trafności wewnętrznej 2. Poznanie rzeczywistej trafności wniosków badania zewnętrznej badania 2. Ocena zakłócającego wpływu osoby badacza i osoby 3. Precyzyjne określenie zakresu uogólnienia uczestniczącej w badaniu na wyniki wniosków w odniesieniu do uzyskanego przeprowadzonego badania rezultatu badawczego 3. Ocena etyczności badania 4. Odniesienie się do hipotez w świetle rezultatów zastosowanych procedur statystycznych 5. Sformułowanie wniosków 6. Uogólnienie wniosków z poziomu próby na poziom populacji – określenie trafności zewnętrznej badania  Struktura procesu badawczego Chcąc zrozumieć, w jaki sposób badacze wpadają na nowe pomysły, należy szukać pomocy w psychologii czy socjologii twórczości, a nie w poradnikach metodologicznych. „Sam fakt wymyka się analizie logicznej; nie istnieją reguły logiczne pozwalające stworzyć «maszynę do odkryć». Ale też nie należy do zadań logiki opisywanie odkryć naukowych.” (Reichenbach, 1960) Kontekst odkrycia jest domeną psychologii czy socjologii. Domeną logiki i metodologii zaś jest kontekst uzasadnienia. Obejmuje on zespół czynności badawczych zorientowanych na skonfrontowanie nowych hipotez z faktami empirycznymi.