Islamic Architecture - School (PDF)

‫درس ‪ :‬معماری اسالمی ‪۱‬‬ ‫عنوان ‪ :‬مدرسه‬ ‫ا س ت اد ‪ :‬آ ق ا ی د ک ت ر و ح ید وز ی ر ی‬ ‫دانشجویان ‪ :‬حلیا باباش پور–امیررضا رستمی‬ ‫ترم ‪ ۴‬کارشناسی مهندسی معماری‬ ‫نیمسال دوم سال تحصیلی‬ ‫فهرست‬ ‫تاریخچه ‬...

‫درس ‪ :‬معماری اسالمی ‪۱‬‬ ‫عنوان ‪ :‬مدرسه‬ ‫ا س ت اد ‪ :‬آ ق ا ی د ک ت ر و ح ید وز ی ر ی‬ ‫دانشجویان ‪ :‬حلیا باباش پور–امیررضا رستمی‬ ‫ترم ‪ ۴‬کارشناسی مهندسی معماری‬ ‫نیمسال دوم سال تحصیلی‬ ‫فهرست‬ ‫تاریخچه ‬ ‫اجزا و عناصر ‬ ‫انواع مدرسه ‬ ‫مدارس به شش سبک معماری ‬ ‫بررسی چگونگی ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی ‬ ‫نمونه موردی ‬  ‫فضاهای آموزشی پیش از اسالم‬ ‫تاریخچه‬ ‫هخامنشیان ‪ :‬مراکز آموزشی بیشتر در فضاها و میدان های نزدیک کاخ‬ ‫های سلطنتی وساختمان های دولتی جای داشتند‬ ‫ساسانیان ‪ :‬مدرسه جندی شاپور در عهد ساسانیان در زمینه ی پزشکی‬ ‫فلسفه از شهرت و اعتبار قابل مالحظه ای برخوردار بودند‪.‬‬  ‫از اول ات نمیه دوم قرن پنجم جهری مقری‬ ‫فضاهای آموزشی بعد از اسالم‬ ‫در هنگام ظهور اسالم هیچ نهاد و موسسه مستقل آموزشی در عربستان وجود‬ ‫نداشت‪.‬در زمان بنی امیه تا هنگام خالفت نخستین خلفای عباسی‪ ،‬مسجد وسپس‬ ‫قرون اولیه‬ ‫خانه علما محل بحث و تدریس بود‪.‬‬ ‫نخستین مرکز علمی و فرهنگی در دوره هارون موسوم به بیت الحکمه‬ ‫در بغداد تاسیس شد ‪.‬‬ ‫قرن سوم‬ ‫بخارا‪ ،‬پایتخت سامانیان‪ ،‬از شکوه و رونق خاصی برخوردار بود‪.‬در این دوره‬ ‫مدارس متعددی ساخته شد‪.‬از جمله ی این مدارس میتوان به کوالرتکین و‬ ‫قرن چهارم‬ ‫مدرسه ارسالن خان اشاره کرد‪.‬‬ ‫پادشاهان‪ ،‬امرا و وزرای سلجوقی‪ ،‬اقدام به تاسیس مدرسه های متعددی کردند‪.‬‬ ‫خواجه نظام الملک طوسی را میتوان پیشرو نهضت مدرسه های مذهبی دانست‪.‬‬ ‫اکثر مدرسه هایی که وی احداث میکرد به نظامیه مشهور بود و از میان آنها‪،‬‬ ‫قرن پنجم‬ ‫مدرسه نظامیه بغداد شهرت بسیاری دارد‪.‬‬  ‫از قرن هفمت ات دمه جهری مقری‬ ‫فضاهای آموزشی بعد از اسالم‬ ‫یورش مغول به ایران را میتوان فاجعه ای جبران ناپذیر در تاریخ این مرز و‬ ‫بوم دانست‪.‬در پی ویرانی های شهرهای بزرگ‪ ،‬بسیاری از مدرسه ها ویران‬ ‫شد و جریان توسعه و گسترش مدرسه های مذهبی متوقف گردید‪.‬غازان خان در‬ ‫تبریز دو مدرسه مشهور تاسیس کرد و خواجه رشیدالدین فضل هللا‪ ،‬وزیر‬ ‫غازان خان نیز مدرسه های متعددی در شهر های مختلف احداث کرد‪.‬‬  ‫از قرن دمه ات سزیدمه جهری مقری‬ ‫فضاهای آموزشی بعد از اسالم‬ ‫صفویان با حمایت مذهب شیعه و ترویج آن به قدرت رسیدند و برای حفظ‬ ‫مشروعیت ظاهریحکومت خود فضاهای آموزشی متعددی تاسیس کردند و‬ ‫هزینه های قابل توجهی صرف آموزش طالب و اداره مدارس گردیدند‪.‬زمان‬ ‫نادرشاه دوره نامساعدی در تاریخ آموزش علوم مذهبی و احداث مدارس به‬ ‫شمار می آید‪.‬دوره قاجار در زمینه ی آشنایی با برخی از جنبه های تمدن و‬ ‫فرهنگ اروپا دارای آثار قابل مالحضه ای است‪.‬تاسیس دارالفنون به وسیله‬ ‫امیرکبیر نیز از وقایع مهم فرهنگی کشور به شمار می آید ‪.‬‬ ‫بعد از مسجد مهم ترین بنای عمومی از ساختمان های درون شهری‬ ‫مدرسه است ‪.‬‬ ‫سطح مقدمات‬ ‫مدرسه‬ ‫فضاهای آموزشی‬ ‫سطح خارج‬ ‫در ایران‬ ‫مکتب خانه‬  ‫مکان خاصی نداشته و معموال در خانه ‪ ،‬باال خانه و یا سرکوچه یا در خانه‬ ‫مدرس برگزار میشده و مقدمات الفبا‪ ،‬قرآن و خواندن آموزش داده میشد ‪.‬‬ ‫مکتب خانه‬ ‫سطح مقدمات ‪ :‬شامل صرف و نحو ادبیات فارسی که این سرح به جای‬ ‫مدرسه متوسطه امروزی حساب میشود ‪.‬‬ ‫سطح خارج ‪ :‬عالوه بر دروس مذهبی درسهایی مانند فلسفه و حکمت ‪،‬‬ ‫مدرسه‬ ‫ریاضی و علم موسیقی یا صوت شناسی که بخشی از فیزیک بوده نیز‬ ‫آموزش داده میشد ‪.‬‬  ‫تقسیم بندی‬ ‫فضاها‬ ‫آموزشی‬ ‫نیایشی‬ ‫گنبدخانه‬ ‫مدرس‬ ‫حجره‬ ‫شبستان‬ ‫محراب دار‬  ‫فضای نیایشی‬ ‫ ‬ ‫فضای نیایشی اصلی در اسالم‪ ،‬همان مسجد است و برپایی نمازجماعت از کارکرد های اصلی آن است‪.‬‬ ‫این فضا نیز در مدارس گاهی با عنوان مسجد یا نمازخانه ی مدرسه است‪.‬عنصر محراب به عنوان‬ ‫شناسه ی فضای نیایشی در نظر گرفته میشود‪ ،‬محراب بخشی طاقچه مانند است که هم نشانگر قبله‪ ،‬و‬ ‫هم یادآور حضور پیامبر(ص)است‪.‬از سده پنجم قمری‪ ،‬گنبدخانه و شبستان در مساجد با یکدیگر ترکیب‬ ‫میشوند ‪.‬‬ ‫شبستان‬ ‫فضاهای نیایشی‬ ‫گنبدخانه‬ ‫در مسجد‬ ‫محراب دار‬  ‫شبستان‬ ‫ ‬ ‫شبستان ها فضاهای سرپوشیده و دارای ستون های یک شکل و موازی اند که از یک طرف به صحن‬ ‫مسجد راه دارند‪.‬‬ ‫شبستان مسجد سپهساالر‬  ‫گنبدخانه محراب دار‬ ‫ ‬ ‫همه گنبدخانه ها فضای نیایشی محسوب نمی شوند وتنها گنبدخانه ای که دارای محراب است بعنوان‬ ‫فضای نیایشی محسوب می شود‪.‬مثال در مسجد مدرسه حکیم اصفهان‪ ،‬گنبدخانه ای دیده می شود که‬ ‫ورودی آن در دیوار قبلی بوده و دارای محراب نیست‪ ،‬بلکه این فضا آموزشی و یک مدرس است‬ ‫گنبدخانه فضای مدرس در مسجد حکیم‬  ‫مدرس‬ ‫ ‬ ‫مدرس محل تدریس و فضای درس مدرسه بوده برای اینکه سروصدای هر مدرس به دیگری نرسد ‪،‬‬ ‫فاصله میان آنها رعایت می کردند و برای جلوگیری از پژواک صدا در دیوار فرورفتگی هایی را می‬ ‫ساختند که صدا در هم نرود ‪.‬در بیشتر مدارس ‪ ،‬مدرس یکی است ‪ ،‬ولی در مدرسه خان شیراز پنج‬ ‫عدد دیده می شود‬ ‫جانمایی حجره ها و مدرس در گوشه شمال غربی مسجد مدرسه حکیم‬  ‫حجره‬ ‫* دارای یک اتاق یا ایوانچه‬ ‫* یک پستو در پس توی خود دارد‬ ‫* پستو ها دارای دو اشکوب هستند‬ ‫* اشکوب دوم به عنوان انباری است‬ ‫* شکل های گوناگونی دارند و هیچکدام به سمت مدرسه باز‬ ‫نمیشوند‬ ‫* مناسب برای زندگی دو یا سه نفراست‬ ‫* حجره های طبقه اول برای طلبه های درس خارج که‬ ‫ارتباط کمتری با طلبه های دیگر داشته اند بوده است‬ ‫ ‬ ‫در روند شکل گیری مدارس‪ ،‬حجره های طالب ابتدا به شکل یک اتاق همراه با ایوان که رو به حیاط‬ ‫مدرسه باز می شده را داریم که نمونه آن مدرسه غیاثیه خرگرد است‪.‬سپس درشکلی پیشرفته تر‬ ‫دردوران صفویه به مدرسه چهارباغ اصفهان می رسیم که در آن به حجره های طالب یک پستو نیز‬ ‫اضافه شده است و در کامل ترین شکل مدارس در دوره زندیه به مدرسه خان شیراز بر می خوریم که‬ ‫عالوه بر پستو یک بالکن هم در داخل حجره وجود دارد‪.‬ولی در مدرسه سپهساالر که متعلق به دوران‬ ‫قاجار می باشد نه تنها پیشرفتی در شکل حجره ها صورت نگرفته بلکه بالکن را هم حذف کرده اند‪.‬‬  ‫حجره ی امام خمینی در مدرسه فیضیه قم‬ ‫مدرسه ی اقا بزرگ کاشان‬ ‫حجره ها با شکلهای گوناگون در جنوب غربی مسجد حکیم‬  ‫پس تو‬ ‫* پستو طبقه پایین آن به صورت آشپزخانه و برای اثاث های اضافی‬ ‫طبقه باالی آن محل دنجی هم برای استراحت‪ ،‬هم برای مطالعه و هم‬ ‫برای نور گرفتن است‪.‬‬  ‫میانرسا‬ ‫* هر مدرسه میان سرایی سرسبز داشته وطالب در ایوان‬ ‫ها یا پیشخان مدرسه بحث های دو نفری داشته اند‪.‬‬ ‫* مباحثه های علمی در آنجا صورت میگرفت ‪.‬‬  ‫کارکرد های اصلی‬ ‫ورودی‬ ‫ورودی‬ ‫تامین ارتباط و اتصال‬ ‫نظارت بر ارتباط‬ ‫فضای درون و بیرون‬ ‫اجزای شکل دهنده‬ ‫ورودی‬ ‫ایوان‬ ‫داالن‬ ‫هشتی‬ ‫پیش طاق‬ ‫جلوخان‬ ‫مدرسه نیم آور‬ ‫جلوخان‬ ‫جلو خان فضایی وسیع و بزرگ است که در جلوی پیش‬ ‫طاق بعضی از بناهای مهم و بزرگ ‪،‬طراحی و ساخته‬ ‫شده است‪.‬‬ ‫مدرسه سپهساالر‬ ‫پیش طاق‬ ‫پیش طاق فضای سرپوشیده و نیم باز مانند ایوان است که‬ ‫در جلوی درگاه ورودی طراحی و ساخته می شود و‬ ‫فضای دسترسی را از فضای معبر متمایز می کرد‪.‬توقف‬ ‫و انتظار برای ورود در این فضا صورت میگیرد‬  ‫کارکرد ها‬ ‫هشتی‬ ‫تغییر مسیر جهت‬ ‫تقسیم ورودی به دو‬ ‫حرکت‬ ‫یا چند جهت‬ ‫پالن هشتی ها‬ ‫شکل های‬ ‫دیگر‬ ‫مستطیل‬ ‫هشتی‬ ‫نیم هشت‬ ‫هشت ضلعی‬  ‫ایوانیها‬ ‫ایوان شرقی مدرسه چهارباغ‬ ‫ایوان جنوبی مدرسه چهارباغ‬  ‫دالان‬ ‫ساده ترین جزء فضای ورودی که تعامل ارتباطی و‬ ‫دسترسی بین دو مکان مهمترین کارکرد ان است‪.‬‬  ‫حیاط مرکزی‬ ‫اغلب فضاها جبهه گیری به سمت حیاط اندرونی‬ ‫دارند و غالبا تزئینات و ریزه کاری های داشته‬ ‫است‪.‬از نظر اقلیمی خیلی مهم بوده اند چون به‬ ‫درجه حرارت ساختمان کمک میکردند ‪.‬‬ ‫مدرسه خان شیراز‬ ‫مدرسه اقا بزرگ کاشان‬  ‫گودال باغچه‬ ‫اگر مسجد‪ ،‬مدرسه باشد گودال باغچه در آن‬ ‫مشاهده می شود ولی به صورت کم می توان‬ ‫گودال باغچه را در مدارس دیگر یافت‪.‬‬ ‫مدرسه خان شیراز‬  ‫پادایو (وضوخانه)‬ ‫محل دسترسی به آب بوده وبرای شرب ویا برای وضو‬ ‫گرفتن وبرای شستشو دست ها بوده که اغلب در مسیر‬ ‫قنات ساخته می شده‬ ‫مدرسه خان شیراز‬ ‫مدرسه ابراهیم خان کرمان‬  ‫فضاهای آموزشی بعد از اسالم‬ ‫ عناصر فضایی در چهار جهت پیرامون حیاط مرکزی قرار گرفته اند شکل‬ ‫حیاط بصورت مستطیل کشیده یا نزدیک به مربع است‪.‬‬ ‫ ورودی مدرسه در یک سوی محوری که از وسط دوضلع و مرکز مستطیل‬ ‫می گذرد‪ ،‬قرار دارد‪.‬‬ ‫ فضایی که روبروی فضای ورودی قرار می گرفته‪ ،‬به کارکردی غیر از‬ ‫حجره مانند گنبدخانه‪ ،‬مدرس‪ ،‬کتابخانه اختصاص می یافته است‪.‬‬ ‫ درعموم مدارس متوسط و بزرگ حوضی در وسط حیاط و چهار باغچه‬ ‫بزرگ در چهارگوشه حیاط ساخته شده اند‪.‬‬ ‫ دسترسی به طبقات باال در مدارس دوطبقه با پله هایی صورت میگرفته که‬ ‫در چهارطرف حیاط و یا در دو سوی ایوان ها قرار داشته است‪.‬‬ ‫ محل پله ها در هیچکدام از مدارس به گونه ای نیست که در هنگام‬ ‫ورود به حیاط در نگاه اول به چشم دیده شود‪.‬‬  ‫مسجد ‪ -‬مدرسه‬ ‫مسجد ‪ -‬مدرسه نوعی فضای معماری است که کارکرد های اصلی مسجد و مدرسه‬ ‫را باهم دارد‪.‬دوره ی اوج توجه به احداث مسجد ‪ -‬مدرسه را عصر قاجار دانست‪،‬‬ ‫و بیشترین شمار این نوع بنا نیز در تهران‪ ،‬یعنی پایتخت آن روزگار ساخته شد‪.‬‬ ‫انواع مسجد ‪ -‬مدرسه‬ ‫انواع مسجد ‪ -‬مدرسه ها را به لحاظ کالبدی میتوان به چهارگروه طبقه بندی کرد‪.‬‬  ‫گونه اول‬ ‫مدرسه‬ ‫مسجد‬ ‫مسجد مدرسه مروی تهران‬  ‫گونه دوم‬ ‫مسجد‬ ‫مسجد‬ ‫مسجد مدرسه معیرالممالک‪ ،‬تهران‬  ‫گونه سوم‬ ‫مسجد‬ ‫مسجد‬  ‫گونه چهارم‬ ‫مسجد‬ ‫مقایسه معلکرد مدرسه اب مسجد مدرسه‬  ‫انواع س بک های معامری‬ ‫پارسی‬ ‫پارتی‬ ‫خراسانی‬ ‫انواع سبک‬ ‫های معماری‬ ‫رازی‬ ‫ایرانی‬ ‫آذری‬ ‫اصفهانی‬  ‫ویژگی معامری س بک پاریس‬ ‫* ساختمان سازی بر روی سکو‬ ‫* درونگرایی (به ویژه در تخت جمشید وشوش)‬ ‫* ارتباط دادن فضاهای فرعی (همچون آشپزخانه ) با راههای پنهانی به‬ ‫ساختمان اصلی‬ ‫* پی سازی با سنگ الشه‬ ‫* نماسازی بیرونی با سنگ تراش و نماسازی درونی با کاشی لعابدار‬ ‫* بهره گیری از پایه ستون و سرستون (آرایش سرستون با جزییات)‬ ‫س بک پاریس‬  ‫ویژگی معامری س بک پاریت‬ ‫* گوناگونی در طرح ها و بهره گیری از فضاهای مختلف‬ ‫* جفت سازی در نیایشگاها و کاخ های پذیرایی‬ ‫* پادجفت سازی در کاخ های مسکونی و خانه ها‬ ‫* درونگرایی با بهره گیری ازمیانسرا (حیاط)‬ ‫* شکوه و عظمت دادن به ساختمان با بلند ساختن آنها‬ ‫* بهره گیری از سقف های خمیده و گنبدی‬ ‫* پی سازی با سنگ الشه‬ ‫* گوشه سازی چوبی‬ ‫* گچ بری با خطوط شکسته و خمیده‬ ‫* بهره گیری از کنگره و کوردرها (نمای از پنجره) درنمای‬ ‫ساختمان‬ ‫س بک پاریت‬  ‫قرن اول ات اواخر قرن سوم جهری (س بک خراساین)‬ ‫* الگو گرفتن از باورهای اسالمی بنابراین ساختمانها مردم وار تر‬ ‫شدند‪.‬‬ ‫* از لحاظ فن ساختمان سازی یا همان نیارش‪ ،‬معماری شیوه‬ ‫خراسانی با شیوه پارتی تفاوتی نکرد‪.‬‬ ‫* ساختمایه و یا همان مصالح بوم آورد بوده است‪ ،‬یعنی آن را از‬ ‫خود محل ساخت‪ ،‬بدست می آوردند؛ برای نمونه مسجد جامع‬ ‫فهرج ‪ ،‬دیواره های چینه ای از ِگل فهرج و ستون ها از خشت‬ ‫است‪.‬‬ ‫* یکی از نمونه های ساختمان سازی که در شیوه خراسانی پدیدار‬ ‫شد و در معماری ایران همواره جایگاه ارجمندی داشته و دارد‪،‬‬ ‫مسجد است‪.‬‬  ‫ویژگی معامری س بک رازی‬ ‫* در شیوه رازی ساختمانهایی با کارکرد های گوناگون پدید آمدند‪ ،‬مانند‬ ‫آرامگاهای برجی‪.‬‬ ‫* در این شیوه برخی مسجدهای داری شبستان ستوندار‪ ،‬به چهار ایوانی‬ ‫تبدیل شد‪(.‬ایوان یکی از فضاهای بود که پیش از اسالم در معماری‬ ‫ایران ساخته شده بود و در این دوره مجدد بکار گرفته شد)‬ ‫* ساخت تاق و گنبد بسیار پیشرفت می کند‪.‬‬ ‫* گونه های نگاره با خطوط شکسته و مستقیم که بیشتر با آجر کار شده‬ ‫است؛ در این دوره یافت می شود‪.‬‬ ‫* گونه گچ بری در شیوه رازی با نغزکاری بسیار بکار رفته است‪.‬‬  ‫قرن چهارم ات هفمت جهری (س بک رازی)‬ ‫اوج شكوفائي و ترقي شیوه رازي در عهد‬ ‫سلجوقیان است‪.‬معماري سلجوقي نیرومند و‬ ‫حساب شده و داراي ساختاري پیچیده بود و این‬ ‫مدرسه نظامیه خرگرد در خراسان‪.‬‬ ‫همه اتفاقي نبود مگر تجلي یك تحول شگرف كه‬ ‫منصوب به خواجه نظام الملک‬ ‫در اواخر قرن چهارم با سامانیان آغاز شد‪.‬‬ ‫این مدرسه با طرحی چهار ایوانی بنا گردیده‬ ‫که احتمال میرود حجره های آن در چهار گوشه‬ ‫ساختمان قرار داشته اند‪.‬‬  ‫ویژگی معامری س بک آذری‬ ‫* بهره گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری‬ ‫* ساختمان هایی با اندازه های بسیار بزرگ ساخته شد که در شیوه‬ ‫پیشین مانند نداشت‪ ،‬همچون گنبد سلطانیه‬ ‫* در شیوه رازی‪ ،‬آجرکاری نما همراه با سفت کاری انجام می شد اما‬ ‫درشیوه آذری‪ ،‬نخست ساختمان با خشت یا آجر و سنگ بدون نما سفت‬ ‫کاری‪ ،‬سپس نماسازی به آن افزوده می شده است‪(.‬درواقع نماسازی از‬ ‫خود بنا جدا بودهاست)‬ ‫* کم کم از کاربرد آجر کاسته و جای آن را کاشی (سفال لعابدار)‬ ‫گرفت‪.‬معرق و کاشی هفت رنگ‬  ‫سبک آذری‬ ‫از مدرسه های مهم این سبک مدرسه‬ ‫غیاثیه خرگرد است که در دوره‬ ‫تیموریان ساخته شده و در خراسان‬ ‫واقع است‪.‬در شیوه آذري فرورفتگي‬ ‫و برجستگي در تعداد زیادي ازبناها‬ ‫میبینیم‬ ‫س بک آذری‬  ‫س بک آذری‬ ‫مدرسه ضیائیه یزد‬ ‫مدرسه دو در مشهد‬  ‫س بک آذری‬ ‫مدرسه پریزاد مشهد‬ ‫مدرسه باالسر مشهد‬  ‫ویژگی معامری س بک اصفهاین‬ ‫* ساده شدن طرح ها در بیشتر ساختمان ها‪ ،‬فضاها یا چهار پهلو هستند‬ ‫(مربع) یا مستطیل‪.‬‬ ‫* در شیوه آذری با بکارگیری یک هندسه قوی‪ ،‬طرح های پیچیده ای‬ ‫ساخته شدند اما در شیوه اصفهانی‪ ،‬هندسه ساده و شکل و خط های‬ ‫شکسته بیشتر بکار رفت‪.‬‬ ‫* پیش آمدگی و پس رفتگی در ساختمان کمتر شده‪ ،‬ولی از این شیوه به‬ ‫بعد ساخت گوشه های پخ در ساختمان رایج تر شد‪.‬‬ ‫* سادگی طرح در بناها هم آشکار می شود‪.‬‬ ‫* کیفیت ساختمان سازی افت میکند‪.‬‬  ‫ویژگی معامری س بک اصفهاین‬ ‫در مدارس سبک اصفهانی سادگی پالن ها وطرح هامشاهده می شود اغلب چهارگوش (مستطیل و مربع )هستند و یا كاال شكل‬ ‫هندسي شكسته چند ضعلي دارند‪.‬‬ ‫مدرسه چهارباغ‬  ‫س بک اصفهاین‬ ‫مدرسه نیم آور در اصفهان و در دوره صفوی‬ ‫مدرسه خان شیراز در دوره صفوی‬  ‫س بک اصفهاین‬ ‫مدرسه آقابزرگ کاشان دوره قاجار‬ ‫مدرسه خان مروی دوره قاجار‬  ‫س بک اصفهاین‬ ‫مسجد سپهساالر دوره قاجار‬ ‫مدرسه ابراهیم خان کرمان دوره قاجار‬ ‫مجع بندی و دس ته بندی گونه ها‬  ‫گنبدخانه در مدرسه ضیائیه در یزد‬ ‫گنبدخانه در مدرسة شیخ ابوالقاسم طراز در یزد‬ ‫مدرسه دو در مشهد‬ ‫مدرسه غیاثیه‬ ‫مدرسه خان شیراز‬ ‫گونه های ترکییب فضای‬ ‫آموزیش و نیایشی در دوره صفویه‬ ‫گونه های مختلفی از مدرسه را در ارتباط با فضای مسجد‬ ‫در این دوره می توان دید‪.‬گروهی از مدارس در دورة‬ ‫صفوی دارای فضای نیایشی شبستان و گنبدخانة محراب‬ ‫دار نیستند؛ مانند مدرسة خان در شیراز و یا مدرسة کاسه‬ ‫گران اصفهان که تنها بخش آن که ارتباط با نیایش دارد‪،‬‬ ‫مأذنه آن است‪.‬‬  ‫گاهی برخی از این مدارس به گونه ای در راستای قبله‬ ‫بوده که از ایوانها برای نمازخانه بهره می بردند و‬ ‫محرابی را در ایوان ها ایجاد میکردند‪ ،‬مانند مدرسه‬ ‫اقابابا خان در شیراز و یا جده بزرگ و نیم آور اصفهان‬ ‫که محراب در این دو مدرسه به طور دقیق در راستای‬ ‫قبله نیست‪.‬‬ ‫ ‬ ‫بیشتر مدارس صفوی دارای فضای نیایشی می باشند که البته این فضا برخالف مدارس ایلخانی‪ ،‬گاهی به صورت شبستان نیز‬ ‫دیده میشود‪ ،‬مانند مدرسه مال عبدهللا در اصفهان‪.‬اما سنت مدرسه سازی ایلخانی با گنبدخانه ای متمایز و محراب دار در زمان‬ ‫صفوی نیز تکامل یافته که نمونة بارز آن‪ ،‬مدرسة سلطانی یا چهارباغ در اواخر صفویه است‪.‬در این بنا چنان جنبة مدرسه و‬ ‫حجره های اقامتی طالب برجسته است که بیشتر با عنوان مدرسه از آن یاد میشود ‪.‬در مدرسة چهارباغ دیده میشود که در ضلع‬ ‫جنوبی در کنار گنبدخانه یک شبستان کوچک وجود دارد و دیگر بخش های ضلع جنوبی شامل میانسرا و وضوخانه و فضاهای‬ ‫دیگر بوده است‪.‬‬ ‫گونه های مختلف مسجد مدرسه در دورة قاجار ادامه الگوهای صفوی‬ ‫مسجد مدرسه معیر الممالک‬ ‫مسجد مدرسه شیخ عبدالحسین در تهران‬  ‫بزرگ ترین این گونة ترکیبی را می توان‬ ‫در مسجد مدرسة سپه ساالر تهران دید‪.‬‬ ‫ساخت ترکیبی مسجد مدرسه در دیگر‬ ‫شهرهای بزرگ زمان قاجار مانند اصفهان‪،‬‬ ‫کاشان و قزوین نیز دیده می شود‪.‬‬ ‫مسجد مدرسه سپهساالر‬ ‫بررسی نمونه موردی مدرسه‬ ‫ ‬ ‫مدرسه ضیاییه یزد از شیوه آذری است‪.‬این مدرسه در دو مرحله ساخته شده است‪.‬از بخش های این بنا می توان به وجود چاهی‬ ‫با قطری حدود ‪ ۴‬متر در وسط حیاط این مدرسه اشاره نمود که به سردابی به عمق حدود ‪ ۷‬متر منتهی می گردد‪ ،‬ارتفاع گنبد این‬ ‫بقعه به ‪ ۲۰‬متر می رسد و دارای گچ بری های و تزئینات زیبائی با آبرنگ طالیی و الجوردی بوده که بخش اعظم آن از بین‬ ‫رفته است‪.‬شبستان این مدرسه‪ ،‬دارای محراب بوده و در اطراف صحن مدرسه رواق هایی ساخته شده است كه ضلع غربی آن‬ ‫دارای رواق بزرگتر و محرابی گچی استنا همچنین دارای حیاطی است که سه ایوان در پیرامون و اطراف آن قرار دارد‪.‬این‬ ‫مدرسه قدیمی ترین زندان شهر تاریخی یزد‪ ،‬معروف به زندان اسكندر با هشت قرن قدمت نیز می باشد‪.‬این بنا در مجاورت بقعه‬ ‫دوازده امام قرار گرفت‪.‬‬  ‫مدرسه غیاثیه خرگرد‬ ‫بر اساس کتیبه موجود در کناره ایوان ورودی مدرسه‪ ،‬این بنا در قرن نهم هجری قمری به دستور‬ ‫خواجه غیاث الدین پیر احمد خوافی‪ ،‬وزیرسلطان شاهرخ تیموری بنا شد و به همین دلیل به غیاثیه‬ ‫شهرت یافت‪.‬با آن که این بنا‪ ،‬آخرین بازمانده و یادگار دوره تیموریان است‪ ،‬ولی شباهت بسیاری با‬ ‫آثار معماری دوره سلجوقی دارد‪.‬این مدرسه دارای صحنی چهار ایوانی است که ارتفاع آن ها به‬ ‫‪ ۱۱‬متر می رسد‪.‬در اطراف این صحن‪ ،‬برای استفاده طالب‪ ۳۲ ،‬حجره در دو طبقه ساخته شده‬ ‫است و برای تدریس مدرسان‪ ،‬تاالرهای گنبد دار وسیعی بنا شده و در دو سوی هشتی ورودی‪ ،‬دو‬ ‫تاالر بزرگ به عنوان مسجد و مدرسه در نظر گرفته شده است‪.‬در چهار گوشه صحن نیز‪ ،‬اتاق‬ ‫هایی با سقف گنبدی ساخته شده و‪ ۸‬نورگیر‪ ،‬دور تا دور پایه گنبدها را گرفته است‪.‬هشتی ورودی‬ ‫اصلی مدرسه‪ ،‬از سمت راست و چپ‪ ،‬به ‪ ۲‬اتاق بزرگ با سقف گنبدی ختم می شود که فضای‬ ‫سمت ِی حد فاصل بین راست‪ ،‬مسجد و فضای سمت چپ‪ ،‬سالن اجتماعات است‪.‬هشتی این دو فضا‬ ‫نیز‪ ،‬سقفی گنبدی دارد‪.‬‬ ‫نمای اصلی سردر ورودی مدرسه غیاثیه‪ ،‬از لحاظ کاشی کاری و استفاده از تزئینات معماری‪،‬‬ ‫زیبایی و شکوه بیشتری نسبت به دیگر قسمت های بنا دارد‪.‬‬  ‫مدرسه دو َدر یا مدرسه دو َ ْدر ْب(با نام اصلی مدرسه یوسفیه)از مدارس علوم دینی و بناهای تاریخی عصر تیموری در مشهد‪.‬‬ ‫این مدرسه به علت وجود دو ورودی‪ ،‬در شرق و غرب مدرسه به این نام مشهور شده و به دست یکی از فرماندهان دوره تیموری‬ ‫ملقب به غیاثالدین در دوران سلطنت میرزا شاهرخ(‪۸۰۷-۸۵۰‬ق) به سال‪۸۴۳‬ق احداث شده است در زمینی به وسعت‪۵۰۰‬متر مربع‬ ‫در دو طبقه ساختمان‪ ،‬شامل‪۳۲‬حجره احداث شده که دارای چهار ایوان به سبک معماری دوره تیموری است‪.‬از لحاظ تزیینات‪،‬‬ ‫کاری‪ ،‬خطوط و نقوش متنوع از اهمیت ویژه ای برخوردار است‪.‬کتیبه سر در کاشی مدرسه که با خط ثلث زیبایی نوشه شده‬ ‫دربردارنده نام پادشاه وقت‪ ،‬بانی و سال احداث بناست‪.‬از ویژگی های معماری این بنا‪ ،‬دو گنبد زیبای مدرسه است که به رنگ آبی‬ ‫آسمانی در دو ضلع جنوب غربی و شرقی مدرسه قرار دارد‪.‬در میان این گنبد صورت قبری است که بر آن با خط ثلث‪ ،‬آیة الکرسی‬ ‫و آیاتی دیگر نوشته شده است‪.‬حاشیه داخلی گنبد تا زیر سقف با کاشی معرق پوشیده شده است که به صورت قرینه در فاصله های‬ ‫معین جمالت«ِّل الحکم»و«الملک ِل»نوشته شده است‪.‬ناگفته نماند که هر دو گنبد از نوع گنبد های دو الیه هستند که با کاشی معرق‬ ‫آراسته شده اند‪.‬بر ساقه این دو گنبد‪ ۳۲‬تابلوی معرق کار شده که بر آن ها اشعاری به خط فارسی وجود دارد و در نوع خود‬ ‫منحصر به فرد است‪.‬‬  ‫مدرسه خان شیراز‬ ‫مدرسه خان شیراز بهترین نمونه از شیوه‬ ‫اصفهانی است معمار آن استاد شماع‬ ‫شیرازی است‪.‬‬ ‫این بنا در زمینی به مساحت ‪ ۵۰۰۳‬متر مربع‬ ‫در دو طبقه بنا گردیده است ‪ ،‬این بنا دارای‬ ‫یکصد حجره جهت اسکان طالب بوده است‪.‬‬  ‫داالن ورودی مدرسه به شکل هشتی با‬ ‫سقفی که با شکل زیبا به صورت‬ ‫گنبدی با کاشی الجوردی آبی و گل بوته‬ ‫های زیبا مزین شده است‪.‬‬  ‫انواع کاربندی ها ی نیم کار و طاق کجاوه در پوشش‬ ‫های مختلف بخصوص در حجره ها مشاهده می شود‪.‬‬ ‫از جمله به کارگیری اعداد مقدس که در ساخت این مدرسه‬ ‫اهمیت ویژه ای دارد ‪:‬‬ ‫عدد ‪ 100‬‬ ‫عدد ‪ 5‬‬ ‫عدد ‪ 12‬‬ ‫عدد ‪ 14‬‬ ‫عدد ‪ 110‬‬ ‫عدد ‪ 114‬‬ ‫عدد ‪ 9‬‬ ‫تعداد حجره ها ‪ 92‬عدد و به حروف ابجد نام‬ ‫مبارک حضرت محمد (ص) است‪.‬‬  ‫عدد ‪۵‬‬ ‫مدرسه دارای پنج َم َدرس (محل‪-‬تدریس) به نیت‬ ‫عدد مقدس پنج (ع ) بود‪.‬یکی از این مدرس ها‬ ‫متعلق به مالصدرا و چهارمدرس دیگر برای‬ ‫سایرین بود‬ ‫با افزودن چهار اتاق شامل اتاق گاه زمان ‪ ،‬وقت شناسی مجموعا عدد اتاق خادم ‪ ،‬اتاق چراغ‬ ‫دار و اتاق مؤذن ‪ 114 ،‬به دست می آید که برابر با تعداد سوره های قرآن مجید است‬ ‫حجره های دو سویه که رو به بیرون باز میشوند‬ ‫در برخی مدرسه های بزرگ نیز وجود دارد آن‬ ‫ها مغازه یا دکانی وابسته به کارکرد آموزشی‬ ‫بودند یکی صحاف یکی مرکب ساز یکی خطاط‬ ‫بوده است‬  ‫مدرسه چهار ابغ اصفهان‬ ‫مدرسه چهارباغ که مدرسه سلطانی و مدرسه مادرشاه نیز نامیده‬ ‫می شود سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است‪.‬مدرسه چهار‬ ‫باغ از لحاظ کاشی کاری هم دارای اهمیت است و انواع مختلف این‬ ‫فن را مانند کاشی هفت رنگ‪ ،‬معرق‪ ،‬گره چینی‪ ،‬پیلی و معلقی را‬ ‫در خود جای داده و در حقیقت موزه کاشی کاری اصفهان می باشد‪.‬‬ ‫محراب و منبر یکپارچه مرمری‪ ،‬حجره مخصوص شاه سلطان‬ ‫حسین‪ ،‬کاشی کاری بی نظیر مدخل مدرسه‪ ،‬خطوط نستعلیق کتیبه‬ ‫های پنجره های چوبی آلت بری شده از قسمت های بسیار جالب و‬ ‫تماشایی این بنای نفیس تاریخی است‪.‬کاروانسرای مادر شاه که‬ ‫مجلل ترین اقامتگاه مسافرین سه سده پیش بوده موقوفه و متصل به‬ ‫ساختمان های مدرسه چهارباغ‪ ،‬در ضلع شرقی آن است‪ ،‬هم اکنون‬ ‫تبدیل به مهمانسرایی به نام مهمان سرای عباسی شده است‪.‬‬  ‫مدرسه آقا بزرگ خان اکشان‬ ‫تمامی این بنا از جمله گنبد که جزو بزرگترین گنبدهای آجری است با آجر ساخته شده و تزئینات‬ ‫بکار رفته در این بنا عبارت است از‪:‬کاشی کاری‪ ،‬آجرکاری‪ ،‬کتیبه های نفیس گچی و کاشی‪ ،‬مقرنس‬ ‫کاری‪ ،‬خطاطی ثلث و نستعلیق و نقاشی کاشان این مسجد دارای سردر زیبایی است كه سقف آن با‬ ‫مقرنس های معلق گچی و نقاشی تزئین یافته و دیوارهای جلوخان از كتیبه باالی سردر تا كف تختگاه‬ ‫های طرفین درگاه با كاشی های خشتی الوان پوشیده شده است پس از ورود به محوطه مدرسه‪ ،‬دو‬ ‫صحن فوقانی و تحتانی و حجره های محل سکونت طالب و گنبد آجری با شکوه و گلدسته های دو‬ ‫طرف آن خود نمایی می کند‪.‬عالوه بر این دو حیاط خلوت‪ ،‬آب انبار بزرگ‪ ،‬شبستان دیگری در‬ ‫پشت گنبد‪ ،‬ساختمان مسجدی که در جنب گنبد واقع است و محراب کاشی کاری واقع در شبستان‬ ‫جنب گنبد که در حقیقت مجموعه ای است از هنرهای کاشی کاری‪ ،‬گچ بری‪ ،‬کتیبه نویسی‪ ،‬مقرنس‬ ‫کاری ونقاشی‪ ،‬از جمله متعلقات این بنای عظیم است‪.‬از نظر پالن جزو مساجدی است كه دارای سه‬ ‫شبستان می باشد و نكته مهم وقابل توجه در این محل تلفیق مسجد و مدرسه است‪.‬‬ ‫مدرسه سپهساالر (شهید مطهری)‬ ‫در زمان قاجار ساخته شده است و‬ ‫سازنده آن سپهساالر دوم است‬  ‫بنای مسجد و مدرسه‬ ‫عالی در مجموع دارای‬ ‫‪ ۸‬منارە بلند می باشد که‬ ‫بلندترین آن ‪ ۳۷‬متر و‬ ‫کوتاه ترین آن ‪۲۵‬متر‬ ‫ارتفاع دارد‬  ‫بنا شش ورودی دارد‪.‬ورودی‬ ‫غربی مسجد و مدرسه که درب‬ ‫اصلی بنا محسوب می شود و‬ ‫دارای جلوخان و سردر آهنی با‬ ‫شکوه بزرگی و درب دو در‬ ‫حاشیه خیابان بهارستان است که‬ ‫در (شهید مصطفی خمینی) واقع‬ ‫شده است‪.‬‬  ‫مسجد سپهساالر گنبد ویژه ای دارد؛ تعداد مناره های بیش از اندازه متداول آن که ‪ 8‬مناره است و گنبد‬ ‫دو گوش آن نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد‪.‬مسجد و مدرسه سپهساالر(شهید مطهری)‬ ‫نخستین و بزرگ ترین مسجد و مدرسه عالی در تهران است که از نزدیک ترین تلفیق ها میان معماری‬ ‫ایرانی و معماری مساجد استانبول به شمار می آید‪َ ََ َ.‬مدرسها که محل تشکیل در اطراف صحن حجره‬ ‫هایی‪ ،‬دور تا دور بنا را در بر گرفته اند‪ ،‬محل درس دانش طلب ها محسوب می شده اند‪.‬که دو عدد آن‬ ‫در دو طرف شبستان تابستانی قرار داشته و متصل به آن می باشند‪.‬مدرس دیگری نیز وجود دارد که از‬ ‫دو مدرس دیگر بزرگتر بوده و در پشت ایوان شمالی قرار دارد ‪.‬‬  ‫منابع‪:‬‬ ‫ ‬ ‫پیرنیا‪،‬محمد کریم‪،»،1381‬سبک شناسي معماري ایراني»تدوین‪:‬دکترغالمحسین معماریان‪.‬تهران‪:‬پژوهنده‪.‬بین المللی بهینه سازی‬ ‫مصرف سوخت در ساختمان‪ ،‬تهرانآذر بایجانی‪ ،‬مونا‪ ،‬مفیدی سید مجید‪،1382،‬مفهوم معماری پایدار‪ ،‬مجموعه مقاالت سومین‬ ‫همایش معماری و شهرساری و توسعه پایدار‪،‬تبریزمهری‪،‬منا و فرانک زندی‪،1392،‬بررسی الگوهای معماری پایدار در مدرسه‬ ‫آقا بزرگ کاشان‪،‬همایش و کاروانسرا های اسالمی‪،‬اولین همایش ملی جغرافیا شهرسازی و توسعه پایدار ‪،‬تهرانپیر انورد ‪،‬‬ ‫لیال‪،1392،‬مقایسه تطبیقی میان سلسله مراتب دسترسی ها و ورودی های معماری مدارس همایش ملی معماری ‪،‬مرمت‪،‬‬ ‫شهرسازی ومحیط زیست پایدار‪،‬تبریزطهماسبی اسکوئی ومحکد باقری‪،1392،‬بررسی جایگاه عناصر موجود در طراحی مدرسه‬ ‫ایرانی‪،‬اولین سنتي ایران‪،‬همایش ملي معماري و شهرسازي ایراني– اسالمي‪،‬تهراندلشاد ‪،‬مهساو محمد رضا بمانیان ‪،1394،‬تاملي‬ ‫بر چیستي فضاي بینابین در سازمان فضایي مدارس توسعه پایدار ‪ ،‬اولین کنفرانس بین المللی نیارش شهر پایا ‪،‬همدان قىبری‬ ‫صفدرراضی و محمد گودرزی سروش بررسی کالبد مدارس ایرانی از مىظر معماری اسالمی و مدرسه در معماری اسالمی‬ ‫ایرانبررسی چگونگی ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی‪،‬اصفهانهوشیاری ‪،‬محمد مهدی ‪،‬حسین پورنادری وسید مرتضی فرشته‬ ‫نژاد ‪،1391،‬گونه شناسی مسجد فضاهای اموزشی ‪،‬اولین همایش ملی جغرافیا‪،‬شهرسازی و توسعه پایدار ‪،‬تهرانخانیان ‪،‬تهمینه و‬ ‫علی اکبر صفی پور ومحمود بهادری‪ ،1392،‬بررسی و تبعین هویت ایرانی‪ -‬اسالمی در خانیان ‪،‬تهمینه و علی اکبر صفی پور‬ ‫ومحمود بهادری‪ ،1392،‬بررسی و تبعین هویت ایرانی‪ -‬اسالمی در شهرهای نوین ‪،‬تبریزباطنی‪ ،‬فرزانه ونوشین ابوالحسنی‬ ‫‪ ،2013،‬مدرسه اجتماعی‪ ،‬ترجمان اندیشه های مسجد مدرسه در‪-‬قنبران ‪،‬عبدالحمید ‪،‬جمااللدین مهدینژاد و پگاه پایهدار اردكاني‬ ‫‪،1393،‬الگوهاي مناسب مدارس با الگوبرداري از مدارس سنتي ایراني(نمونهي موردي‪ :‬مدرسهي مادر شاه اصفهان)‪،‬همایش ملي‬ ‫معماري و شهرسازي ایراني‪-‬اسالمي‪ ،‬گیالن کنفرانس ملی شهرسازی‪،‬مدیریت شهری و توسعه پایدار ‪ ،‬تهرانمهدی نژاد‪ ،‬جمال الدین‬ ‫و دنیا ناظری نژاد‪ ،1393،‬نمودهای نور طبیعی در معماری مدارس سنتی ایران ‪،-‬مالزاده‪،‬کاظم و مریم محمدي‪،»،1381‬مدارس‬ ‫و بناهاي مذهبي(تکیه‪،‬حسینیه‪،‬خانقاه‪ ،‬قدمگاه‪،‬مدرسه‪ ،‬مصلي)دایره المعارف بناهاي تاریخي ایران در دوران اسالمي‪.‬تهران‪:‬حوزه ي‬ ‫مهر(حوزه ي هنري سازمان تبلیغات اسالمي)‪--‬پیرنیا محمد کریم‪ ،‬سبک شناسی معماری ایرانی ‪ ،‬انتشارات سروش دانش‬ ‫پایان‬