İlke ve Etik İlke - Eğitim Dokümanı - PDF

**İLKE VE ETİK İLKE** Latince \"principium\" kelimesine karşılık gelen ilke \"ilk, asıl, temel olan\" an- lamına gelmektedir. İspata gerek duyulmayan, nasihat niteliğindeki önermelerdir (Stepin, 2000). İlke, TDK (2019) tarafından \"her türlü tartışmanın dışında, üstünde sayılan, ana düşünce ve inan...

**İLKE VE ETİK İLKE** Latince \"principium\" kelimesine karşılık gelen ilke \"ilk, asıl, temel olan\" an- lamına gelmektedir. İspata gerek duyulmayan, nasihat niteliğindeki önermelerdir (Stepin, 2000). İlke, TDK (2019) tarafından \"her türlü tartışmanın dışında, üstünde sayılan, ana düşünce ve inanış, baş kural" olarak tanımlanmaktadır. Herhangi bir yaşam alanında iyi olarak kabul edilen etik değerler kendilerini alışkanlık, kural, ilke ya da standartlar şeklinde gösterirler. Bir meslek ya da uygulama alanındaki etik değerler bir araya gelerek belli başlı kuralları ifade eden yazılı maddeler halinde etik ilkeleri oluştururlar (Aydın, 2012). Plant, etik ilkelerin kabul edilebilir davranışların sınırlarını çizmek için oluşturulduğunu, iyi ve kötü davranışların neler olduğuna rehberlik ettiğini ve bir davranışın iyi mi yoksa kötü mü olduğuna karar verme nok- tasında karar vericilere yol gösterici olduğunu ifade etmektedir (Akt: Şen, 1998). Aydın (2007) ilkelerin kurallara göre daha genel ve soyut olduğunu ve insanın doğ- ru davranışta bulunabilmesinin kendi elinde olduğunu vurgulamaktadır. İnsanlar karşılaştıkları durumlarda nasıl davranmaları gerektiğine ilkelerden yola çıkarak karar verirler. Buna göre bir ilkeye bağlı kalarak benzer davranışlar sergilenebileceği gibi az çok farklı davranışlar da sergilenebilmektedir. İlkeler insanlara değerlendir- me yapma ve karar verme olanağı sunmaktadır (Akt: Manolova, 2011). Örneğin, \"İnsan kendisine ve başkalarına bilinçli olarak fiziki ya da duygusal zarar vermemelidir\" gibi bir ilke olduğunu düşünelim. Bunun cezai bir yaptırı- mi yok. Bir film izlediğinizde bu sizi psikolojik olarak olumsuz etkileyebilir fakat etkilendiğiniz için bunun cezai bir yaptırımı olmayacaktır elbette. Ya da sıcak fı- rındaki tepsiyi tutmak elinizi yakacaktır ve bu size fiziki bir zarar verecektir. İlke size kendinize zarar vermeyin diyor, tepsiyi tutmayın demiyor. Buna göre A kişisi fırın ve tepsi soğuduktan sonra tepsiyi fırından çıkarma yoluna giderken B kişişi) ısıya dayanıklı bir eldiven ile tepsiyi tutmuş olabilir. Her ikisi de ilkeye uygun bir davranıştır. C kişisi tepsinin sıcak olduğunu bildiği halde çıplak elle tutarsa málum sonla karşılaşacak ve eli yanacaktır. A ve B kişileri aynı ilkeye uyarak farklı davra- nışlar sergilemişlerdir. Her ikisi de ilkeye uygun davranışlardır. Güzel olan şu ki, elini yaktığı için C kişisine ceza verilmeyecektir. Kuçuradi (2006) sosyal hayatta insanın değerini korumaya yönelik, nelerin yapılması ya da yapılmaması gerektiğine ilişkin düşünce ve çıkarımların sonucun- da etik ilkelerin oluştuğunu belirtmektedir. Buna göre etik ilkelerin kaynağını üç tür çıkarım oluşturmaktadır: Davranışların sergileyen kişiye doğuracağı sonuçlar. Faydaları ve zarar- ları irdelenerek oluşturulacak genellemeler (şunu yaparsa daha yararlı olur gibi çıkarımlar). Eğitim sistemi. Çünkü insanların birbiri ile olan ilişkilerinin temelini insanın değerinin bilgisi oluşturmaktadır ve bu bilginin önemli bileşen- lerinden biri aldıkları eğitimdir (kişi böyle davranırsa insani değerini korur). Mantıksal bir çıkarım olan değer yargıları üzerindeki yargılardan çıkarı- lan sonuçtur ve uygulanabilirliği ifade eden sonuçlardır. Etik ilkeler, kişiler üzerinde yasalar gibi yaptırımları olan kurallar değiller- dir. Kişileri iyi davranışa yönlendirmeyi amaçlamaktadır. Bunun sağlanabilmesi için de etik ilkeleri oluştururken dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır (Şen, 1998): Resmi etik ve gayri resmi etik uyumlu olmalıdır. Toplum tarafından kabul görmüş yazılı olmayan bir takım etik kurallar vardır eğer belirlenecek olan yazılı etik ilkeler bunlarla çelişirse uygulamada bir karşılığı olmaya- caktır. İnsanlar kabul görmüş olan (yazılı olmasa da) etik ilkeleri uygula- yacak dolayısıyla belirlenen yazılı ilkeler atıl kalacaktır. Oluşturulan ilkeler açık, net ve anlaşılır olmalıdır. Eğer etik ilke kişiler ta- rafından farklı anlaşılırsa uygulamada ikilemler ortaya çıkacaktır. Böyle durumlara yol açmaması için ilkeler olabildiğince yalın bir dille açık ve anlaşılır ifade edilmelidir. İlkeler birbirleri ile çelişmemelidir. Bir ilkenin uygulanması bir diğer ilke- nin ihlaline yol açarsa bu durumda çeşitli tutarsızlıklar ortaya çıkacaktır. İlkeler bütününde çelişkilerin ve tutarsızlıkların, dağınıklığın ve aşırı sı- nırlayıcılığın olmamasına özen gösterilmelidir. İlkeler uygulanabilir olmalıdır. Belirlenen etik ilkeler gerçekleştirilebilir, başarılabilir davranışları öngörmelidir. Eğer kişiler tarafından ulaşılma- sı mümkün olmayan hedefler olarak algılanırlarsa uyulmayacaktır. Etik ilke olarak uyulması mümkün olmayan yüksek davranış standartları be- lirlenirse ulaşılması güç idealler olarak görülmesine ve önemsenmeme- sine yol açabilir. Bu nedenle gerçekleştirilebilir, makul davranışlar göz önünde bulundurularak etik ilkeler oluşturulmalıdır. Etik ilkeler katılımcı bir anlayışla oluşturulmalıdır. İlkeler oluşturulur- ken ilgili kişilerin de görüşüne başvurulmalıdır. Eğer etik ilkeler, yasa ve yönetmelikler gibi tepeden inerse uyulması zorunlu olan ve uyulmama- sı durumunda yaptırımları olan kurallar biçiminde algılanmasına yol açabilir. Bu durumda etik ilkelerin etkisi mevcut yasalar gibi olacaktır. Bunun önüne geçebilmek için etik ilkeler katılımcı bir anlayışla oluştu- rulmalıdır. Yukarıda listelenen beş madde etik ilkelerin oluşturulmasında dikkat edil- mesi gereken temel noktalardır. Bu maddeler geliştirilecek etik ilkelerin amacına ulaşması, ilgili kişiler tarafından benimsenmesi, içselleştirilmesi ve uygulanması açısından önemlidir. McNamar (2002) ise etik ilkelerin geliştirilmesinde şu adım- ları önermektedir (Akt: Acar, 2000): · Kanun ve yönetmelikleri gözden geçirmek. Öncelikli değerleri belirlemek. Güncel problemlere çözüm üretecek değerleri tanımlamak. Çıkar sahipleri tarafından takdir edilebilecek etik değerleri düşünmek. · Yeni etik değerleri duyurmak ve yaygınlaştırmak. Etik değerleri yıllık dönemlerle güncellemek. Etik ilkeler her çalışma ya da sosyal alana göre farklılaşabilir ancak Lamber- ton ve Minor (1995) etik ilkeler oluşturulurken de temel alınması gereken bazı ilkeler olduğundan söz etmektedir. Bunlar "hakkaniyet, insan hakları, faydacı- lik ve bireysellik\" ilkeleridir (Akt: Aydın, 2012). Aydın (2006) bunlara ek olarak \"eşitlik, tarafsızlık, sorumluluk, insan sevgisi, sadakat, hukukun üstünlüğü, sevgi, hoşgörü, nezaket ve saygı, tutumluluk, demokrasi, saygınlık ve güven, hizmet bi- lincinin ve kalitesinin yükseltilmesi, açıklık, hak ve özgürlükler, yasa dışı emirlere direnme, çıkar çatışmasına girmeme" gibi ilkelerin de dikkate alınması gerekti- ğini belirtmiştir. Hakkaniyet: Bütün ilkeler tutarlı ve tarafsız olmalıdır. Ayrıca objektif ve yansız olmanın yanında durumla ilgili tüm gerçekler göz önünde bulun durularak karar verilmelidir. İnsan hakları: Kişilerin varlığı, bütünlüğü ve temel insan hakları dikkate alınmalıdır. Faydacılık: Herkes için en iyi kararın verilmesine yönelik olmalıdır. Bireysellik: Kişilerin uzun vadede kişisel çıkarlarını korumak ve artırmak yönünde olmalıdır. Eşitlik: Zaman, durum ve kişilerden bağımsız olarak herkese eşit davra- nılabilmelidir. Tarafsızlık: Olaylara ve kişilere yansız yaklaşılmalıdır. Sorumluluk: Kişilerin kendi davranış ve olayların sonuçlarını üstlenmesi İnsan sevgisi: İnsan ve onun hak ve özgürlükleri temel alınmalıdır. *Sadakat: İlgili kişi ya da kuruma bağlı olma isteği.* Hukukun üstünlüğü: Toplum huzuru ve yasaların etkinliği korunmalıdır. Sevgi: Kişinin kendisiyle barışık olması sağlanmalıdır. Hoşgörü: Kişinin kendi düşüncesi gibi olmayanı anlayışla karşılayabilmesi. Nezaket ve saygı: Başkalarına karşı kibar ve saygılı davranılmalıdır. *Tutumluluk: Mevcut kaynakları planlı tüketmek.* Demokrasi: Herkesin eşitliği sağlanmalıdır. Saygınlık ve güven. İnsanlar arası ilişkilerde karşılıklı saygı ve güven duy- gusunun gelişmesidir. *Hizmet bilincinin ve kalitesinin yükseltilmesi: Kişinin verilen görevi en iyi şekilde yapmasıdır.* Açıklık: İnsan ilişkilerinde ve olaylarda gerçekçi davranma ve gerçeği giz- lememek. Hak ve özgürlükler: Başkasının hak ve özgürlüğünü ihlal etmemek kay- dıyla herkes özgürce davranabilir. Yasa dışı emirlere karşı direnme: Kişi hukuken suç olabilecek bir davranı- şı yapmaya zorlanırsa eğer bunu yapmamak için direnmelidir. Çıkar çatışmasına girmemek: Kişi kendi çıkarları doğrultusunda ilgili yasa ve yönetmeliklere aykırı davranmamalıdır. Misyona bağlılık: Bir kurum için çalışanlar kurumun amacına, misyon ve vizyonuna bağlı kalarak hareket etmelidir. Geliştirilen etik ilkeler neye yönelik olursa olsun geliştirilirken, yani madde-✨ ler hazırlanırken yukarıda belirtilen durumlar göz önünde bulundurularak hazır- lanmalıdır. Çünkü etik ilkeler toplumun ve kişilerin huzurunu, menfaatini koru- mamaya yönelik çeşitli durumlarda sergilenecek davranışlar için karar vermede yol gösterici olmalıdır. Örneğin, bir araştırma yaptığınızı varsayalım ve bir hastalığın insanlardaki seyrini ve hastalığın evrelerini ortaya koymayı amaçlıyorsunuz. Danışmanınız bazı hastalara bilgileri olmadan bir ilacı vermenizi söylüyor ve bu ilaç onlarda yan etkilere yol açabilir. Gizlice yapılacak olan bu uygulama ile insanlarda farklı hastalıklara yol açabileceği için, danışmanınız sizi etik dışı bir davranışa zorlamış oluyor. Böyle bir durumda elbette ki bu gibi durumları karşılayan bir etik ilkenin olması gerekir. Yukarıda listelenen etik ilkelerin hazırlanmasında göz önünde bu- lundurulması gereken ilkelerden \"yasa dışı emirlere karşı direnme\" temel alınarak hazırlanacak bir ilke bu durumda ne yapılması gerektiğine yol gösterecektir. Bir okulda okul müdürünün müdür yardımcılarını kayıt esnasında velilerden rüşvet almaya zorlaması benzer bir örnektir. Burada rüşvet almak yasal yaptırımları olan bir suçtur, bu durumda yasal olmayan emirlere karşı koymayı öngören ilkelerle bu gibi durumlarda sergilenecek davranışlara yol gösterilmelidir. Slide 1 **İlke ve Etik İlke: Temel Kavramlar ve Uygulamalar** Slide 2 **İlke Nedir?** Latince \"principium\" kelimesinden gelir\ Anlamı: \"ilk, asıl, temel olan\"\ TDK tanımı: \"Her türlü tartışmanın dışında, üstünde sayılan, ana düşünce ve inanış, baş kural\"\ İspata gerek duyulmayan, nasihat niteliğindeki önermeler Örnek: \"Başkalarına saygılı ol\" bir ilkedir. Bu, tartışmaya açık olmayan temel bir davranış kuralıdır. Slide 3 **Etik İlke Nedir?** Bir meslek ya da uygulama alanındaki etik değerlerin bir araya gelmesiyle oluşur\ Kabul edilebilir davranışların sınırlarını çizer\ İyi ve kötü davranışlara rehberlik eder\ Karar vericilere yol gösterir Örnek: Tıp alanında \"Önce zarar verme\" (Primum non nocere) etik ilkesi Slide 4 **İlke ve Kural Arasındaki Fark** İlkeler daha genel ve soyuttur\ Kurallar daha spesifik ve somuttur\ İlkeler farklı davranışlara izin verir\ Kurallar genellikle tek bir doğru davranışı belirtir Örnek İlke: \"Çevreyi koru\"\ Örnek Kural: \"Çöpünüzü yere atmayın\" Slide 5 **Etik İlkelerin Oluşumu** Kuçuradi\'ye göre üç temel kaynak: 1. Davranışların sonuçları (fayda ve zararlar) 2. Eğitim sistemi (insanın değerinin bilgisi) 3. Mantıksal çıkarımlar ve değer yargıları Örnek: \"Kişisel verileri koru\" ilkesi, veri sızıntılarının zararlarından öğrenilmiştir. Slide 6 **Etik İlkelerin Özellikleri** Yaptırımı olan kurallar değildir\ İyi davranışa yönlendirmeyi amaçlar\ Kişilere değerlendirme ve karar verme olanağı sunar Örnek: \"Dürüst ol\" bir etik ilkedir, ancak yalan söylemenin doğrudan yasal bir cezası yoktur. Slide 7 **Etik İlke Oluşturmada Dikkat Edilecek Noktalar - I** 1. Resmi ve gayri resmi etik uyumlu olmalı 2. Açık, net ve anlaşılır olmalı 3. Birbirleriyle çelişmemeli Örnek: Bir üniversitenin \"akademik dürüstlük\" ilkesi, toplumun genel dürüstlük anlayışıyla uyumlu olmalıdır. Slide 8 **Etik İlke Oluşturmada Dikkat Edilecek Noktalar - II** 4. Uygulanabilir olmalı 5. Katılımcı bir anlayışla oluşturulmalı Örnek: Bir şirketin çalışanlarını da dahil ederek oluşturduğu \"iş-yaşam dengesi\" ilkesi daha etkili olur. Slide 9 **McNamar\'ın Etik İlke Geliştirme Adımları** 1. Kanun ve yönetmelikleri gözden geçirmek 2. Öncelikli değerleri belirlemek 3. Güncel problemlere çözüm üretecek değerleri tanımlamak 4. Çıkar sahipleri tarafından takdir edilebilecek etik değerleri düşünmek 5. Yeni etik değerleri duyurmak ve yaygınlaştırmak 6. Etik değerleri yıllık dönemlerle güncellemek Slide 10 **Temel Etik İlkeler - I** Hakkaniyet\ İnsan hakları\ Faydacılık\ Bireysellik\ Eşitlik Örnek: Bir hastanenin \"hasta haklarına saygı\" ilkesi, insan hakları temel ilkesine dayanır. Slide 11 **Temel Etik İlkeler - II** Tarafsızlık\ Sorumluluk\ İnsan sevgisi\ Sadakat\ Hukukun üstünlüğü Örnek: Bir yargıcın \"tarafsızlık\" ilkesi, adil yargılanma hakkını güvence altına alır. Slide 12 **Temel Etik İlkeler - III** Sevgi\ Hoşgörü\ Nezaket ve saygı\ Tutumluluk\ Demokrasi Örnek: Bir okulun \"farklılıklara saygı\" ilkesi, hoşgörü ve demokrasi temel ilkelerine dayanır. Slide 13 **Temel Etik İlkeler - IV** Saygınlık ve güven\ Hizmet bilincinin ve kalitesinin yükseltilmesi\ Açıklık\ Hak ve özgürlükler\ Yasa dışı emirlere direnme Örnek: Bir gazetecinin \"doğru haber verme\" ilkesi, açıklık ve hak ve özgürlükler temel ilkelerine dayanır. Slide 14 **Temel Etik İlkeler - V** Çıkar çatışmasına girmeme\ Misyona bağlılık Örnek: Bir politikacının \"kamu yararını gözetme\" ilkesi, çıkar çatışmasına girmeme temel ilkesine dayanır. Slide 15 **Etik İlkelerin Önemi** Toplumun ve kişilerin huzurunu korur\ Menfaatleri gözetir\ Karar vermede yol göstericidir\ Profesyonel standartları belirler\ Güven ortamı oluşturur Slide 16 **Etik İkilemler ve İlkelerin Rolü** Etik ikilemler: Birden fazla etik ilkenin çatıştığı durumlar\ İlkeler, bu durumlarda karar vermeye yardımcı olur Örnek: Bir doktorun hasta mahremiyeti ile toplum sağlığını koruma ilkeleri arasında kalması Slide 17 **Etik İlkelerin Uygulanması - Örnek Vaka** Senaryo: Bir araştırmacı, hastalara bilgileri olmadan ilaç vermeye zorlanıyor İlgili Etik İlke: Yasa dışı emirlere karşı direnme Doğru Davranış: Araştırmacı, bu talebi reddetmeli ve etik kurula başvurmalıdır Slide 18 **Etik İlkelerin Eğitimdeki Rolü** Öğrencilere etik davranışın temellerini öğretir\ Akademik dürüstlüğü teşvik eder\ Eğitimcilere rehberlik sağlar\ Okul kültürünü şekillendirir Örnek: \"Kopya çekmeme\" ilkesi, akademik dürüstlüğü destekler Slide 19 **Etik İlkelerin Güncellenmesi** Toplumsal değişimler etik ilkeleri etkiler\ Teknolojik gelişmeler yeni etik sorunlar doğurur\ Düzenli gözden geçirme ve güncelleme önemlidir Örnek: Sosyal medyanın yaygınlaşmasıyla \"dijital etik\" ilkeleri ortaya çıkmıştır Slide 20 **Sonuç ve Özet** İlkeler ve etik ilkeler, davranışlarımıza rehberlik eder\ Etik ilkeler, toplumsal düzen ve bireysel gelişim için önemlidir\ Etik ilkelerin oluşturulması ve uygulanması, sürekli bir süreçtir\ Her birey ve kurum, etik ilkeleri benimsemeli ve uygulamalıdır \"Etik ilkeler, insanlığın pusulasidir.\" - Anonim