Dierenvoeding PDF

Dierenvoeding Belang voeding: - Bijdrage gezondheid dier: nodig voor werking van alle lichaamsfuncties - Bijdrage levensduur (en ‐kwaliteit) - Bijdrage in herstel na ziekte - Teveel/tekort = schadelijk! Nut voeding: Aanbreng voedingsstoffen voor: - Onderhoud lichaam - O...

Dierenvoeding Belang voeding: - Bijdrage gezondheid dier: nodig voor werking van alle lichaamsfuncties - Bijdrage levensduur (en ‐kwaliteit) - Bijdrage in herstel na ziekte - Teveel/tekort = schadelijk! Nut voeding: Aanbreng voedingsstoffen voor: - Onderhoud lichaam - Opbouw lichaam - Beweging - Voortplanting - Preventie van ziekte - Herstel na ziekte Voornaamste componeneten in voeder volgens WEENDE-analyse: = een snelle en eenvoudige analyse om te weten in welke fracties van chemische stoffen voedermiddelen op te delen zijn - Alle voedermiddelen  plantaardige + dierlijke opgebouwd uit combo’s van de 6 groepen fracties/componenten, maar in verschillende hoeveelheden - Oorsprong voedermiddel = belangrijk  bepaalt de samenstelling o Dierlijke grondstof: eiwit + vet o Plantaardige grondstof: koolhydraten (niet enkel suiker, ruwe celstof = vezels) o Uitz: oliehoudende zaden (tussenin) - Nadeel: stoffen die in zeer kleine hoeveelheid aanwezig zijn in voeder zoals bv hormonen, antibiotica en vitaminen  niet bepaald worden door deze methode - 6 groepen: noodzaak verschilt (hoeveelheid) o Water (kg/dag) o Vetten (g/dag) o Koolhydraten (g/dag) o Mineralen (g of mg/dag) o Eiwitten (g/dag) o Vitaminen (mg of g/dag) Water = Belangrijkste voedingsstof Functie van water 1. Oplosmiddel voor voederbestanddelen (vertering) 2. Transportmiddel voedingsstoffen, afvalstoffen, gassen en hormonen doorheen lichaam  bv. Bloed = vloeibaar transportmiddel 3. Warmteregelaar 4. Regelaar voor lichaamsconstanten (bv osmotische druk) 5. Vochtvoorziening lichaam (bv binnenoor, ogen, gewrichten etc) Opname van water Via Drinkwater - Behoefte = afh. van voeder, leeftijd, fysiologische toestand + omgevin o Voeder:  Hoeveel water een voeder bevat afh. van soort voeder  Hogere behoefte drinkwater bij voederen met brokvoeding bij hond en kat dan bij blikvoeding => Zieke dieren of dieren die weinig water opnemen  beter natvoer om vochtpercentage op peil te houden o Leeftijd:  Behoefte water hoger bij jonge dieren door samenstelling lichaam  Op jongere leeftijd ong 75% vocht  Bij oudere dieren ong 60% vocht  Jonge dieren héél vatbaar voor uitdroging  snel ingrijpen  Gewichtsvermeerdering  meer vet  minder vocht => nood daalt o Fysiologische toestand:  Nood water hoger bij:  Einde dracht (weke delen nageslacht)  Lactatie: melk = veel water  melkproductie afh van beschikbare hoeveelheid water (melkkoe: tekort drinkwater  daling productie volgende melkbeurt)  Groei: minderde voederopname bij minderde wateropname o Aandoeningen:  Verlies lichaamswater (nierfalen, diarree, overmatig braken)  dier moet meer water opnemen  Meer drinken (=polydipsie bv. pyometra, diabetes, cushing) => waterinname bekijken om oorzaak te vinden o Omgeving:  Temperatuur: warme dagen  drinkwaterbehoefte stijgen Bv. Honden  lichaamstemp. geregeld via ademhalingsverdamping => extra watertoediening vereist tegen hitteschok  Toedienen medicatie wateropname stijgen Via Voeder - Hoeveelheid water die opgenomen wordt afh. van voedermiddel (bewaring: drogen) - Sommige dieren = heel belangrijke bron van vochtopname bv. Woestijndieren & kat - Metabolisch water komt vrij bij stofwisseling bv bij afbraak/verbranding van vet, eiwitten en koolhydraten => efficiënte manier van omspringen met water - ( brokvoeding!=> Stimulatie wateropname = vereist) Verlies van water - Combinatie van verschillende wegen: o Urine o Uitwerpselen o Huid (zweten) o Melkproductie o Dracht o Ademhaling - Diersoortspecifiek: o Kat: snelle dehydratatie, heel gevoelig (ontstaan nierproblemen) o Paard: via zweten tijdens werk o Hond: verlies vocht via ademhaling (regelen lichaamstemp. via verdamping) o Jonge dieren: verhouding lichaamsopp. tov massa heel groot + grotere behoefte door lichaamssamenstelling o Kleine dieren: verhouding lichaamsopp. tov massa groter: meer verlies water  grotere behoefte Dysbalans  Levensnoodzakelijk - Verlies >15% vocht = dodelijk bij geen behandeling, ziekte na verlies >10% - Verlies tot helft van lichaamseiwit of bijna alle depotvet mogelijk zonder sterfte - Belangrijk om vochtniveau dier op peil te houden Bv jong dier, ziek dier: altijd hydratatiestatus nagaan - Verlies van paar %  dorstgevoel - Overmatige opname water=>waterbalans verstoord => ontstaan oedemen in lichaam Toedienen van water - De waterbehoefte = diersoortafhankelijk (Rond de 4% van LG / 24 uur). - Basisregel: Ad libitum vers, proper water voorzien Kwaliteit water - Belang voor kwekers of landbouwdieren, problemen particulieren zeldzaam door controle stadswater door watermaatschappij - Vers - Geen onreinigheden - Hoge concentraties metalen (smaak, vergifting) - Zuurtegraad (rond 7, smaak) - Overmaat zouten: o Aangeduid als geleidingsvermogen, belangrijk voor smaak o Meer opname via voeder  groter gezondheidsriso dan water - Nitraat‐ nitriet en ammonium: o Besmetting opp.water  regenwater kan grondwater besmetten  nitraat & ammoniak => nitriet => nitrietvergiftiging mens & dier - Aantal colibacteriën= parameter hygiëne  toont organische besmetting aan  veroorzaakt diarree - Kiemgetal: totaal aantal kiemen, zegt iets over waterkwaliteit - Aanwezigheid van ijzer (bruinverkleuring) - Hardheid water (calcium en Magnesium) - Veel problemen diarree of slappe mest  controleren (vooral als geen leidingwater) monstername en bewaring = belangrijk om representatieve waarden te bekomen o Fles proper (steriel) o Stilstaand water uit leiding laten lopen (min 1l) o Volledig vullen (géén luchtbellen) o Koelkasttemperatuur Droge stof - Voedermiddel uitgedrukt in Verse Stof (VS): Verse stof (VS) = Droge Stof (DS) + vocht - Blijft over na verhitting (105°C) - Resultaat afgewogen - Bevat de voedingsbestanddelen - Zorgt voor verzadiging: o 3 vd groepen leveren energie:  Vetten  Koolhydraten  Eiwitten Eiwitten - Functies: o Bouwstoffen (cellen, huid, veren, spieren etc) o Enzymen o Afweerstoffen o Functie in osmose (regulatie waterhuishouding) o Leveren energie o Transporteiwitten  - Bouw: o Proteïnen= ketens van AZ opgevouwd tot 3D structuur (quaternaire structuur)  Bevatten altijd stikstof (N) o Aminozuur = bouwstenen o Ongeveer 500 AZ gevonden in natuur, 20-tal AZ in lichaam o Verschillende eiwitten: bepaald door:  Welke AZ?  Welke volgorde? o In spijsverteringsstelsel: splitsing eiwit in AZ => opbouw eiwit naar keuze o Dierlijk organisme: aanmaak van AZ ‐> (als bouwstenen C, H, O, N en S/P/.. aanwezig) ‐> Dieren met voormaag: kunnen N zelf maken o Niet-essentiële aminozuren = kan dier zelf maken o Essentiële aminozuren = kan dier niet zelf maken  Moeten via voeder opgenomen worden  Valine, Leucine, Threonine, Thryptofaan, Fenylalanine, Isoleucine, Methionine, Lysine  Arginine, Histidine (jonge dieren in groei)  Noodzaak afhankelijk per diersoort: essenstiele AZ voor  Kat = taurine  Herkauwers synthetiseren alle AZ zelf (voeder nog ook nodig)  Jonge vogels + tijdens rui =supplement methionine &cystine  methionine omgezet in cystinebeide voor vorming pluimen o Limiterende AZ = éérste dat tekort is voor maken bepaald AZ (of eiwit) Vat van Liebig = wet van min.  minst aanwezig = bepalend voor uitkomst - Bronnen van eiwit: o Dierlijke eiwitten  Bv. Vlees, vis, eieren, melk en afgeleiden, …  Hogere biologische waarde dan plantaardig  Nieuwe bron: Insecten o Plantaardige eiwitten  Bv. Bonen, paddenstoelen, noten, linzen, … Biologische waarde (BW) - Geeft kwaliteit van eiwit weer: o Veel eiwit in voeder => niet automatisch veel opname  bw gebaseerd op: 1. Aminozurenprofiel: welke? Hoeveel essentiële A 2. Verteerbaarheid: hoeveel % eiwit wordt in dd afgebroken en opgenomen in bloed  Rest naar DD (afbraak door bacteriën) met, in grote hoeveelheden => diarree - De biologische waarde = maatstaf voor efficientie lichaamsweefsel opgebouwd kan worden uit opgenomen eiwitten - Dierlijke eiwitten hebben een hogere BW dan de plantaardige - Rauw ei = biologische waarde van 100% o Vandaar opname door bodybuilders voor spieraan - Voeders met eiwitten met hogere bw = duurder maar efficiënter gebruikt Niet‐eiwit‐stikstof Melkpoederschandaal China: - Melkpoeder verdund met melamine om eiwitgehalte hoger te doen lijken - Melamine (chemische samenstelling gebruikt voor maken plastic) = rijk aan stikstof + standaardtest bepalen eiwitgehalte van voedingsmiddelen meet enkel stikstofniveau - Verontreinigde melk  baby’s dood & 100 000 ziek door vergiftigde babymelkpoeder - Kinderbordjes in alle kleuren: verhitting  melamine komt vrij bij verwarmen Dysbalans Tekort - Oorzaak: o Te weinig opname  Voeder te weinig geconcentreerd, niet voldoende voeder, voeder niet verteerbaar genoeg, geen resorptie thv darm o Opname eiwit van slechte kwaliteit o Verhoogde afbraak van lichaamseiwit bv ziekte (bv brandwondes) - Gevolg: o Groei‐achterstand o Spierafbraak o Anemie (hemoglobine is eiwit‐> tekort) o Gedaalde weerstand o Doffe vacht o Stofwisselingstoornissen Teveel - Oorzaak: o Teveel opname o Te geconcentreerd voeder - Gevolg: o Diarree (gisting in DD) o Obesitas o Verhoogde belasting nieren:  Ureumcyclus => op niet‐toxische manier overtollig stikstof uit lichaam verwijderen  Aminogroepen overschot (bevat N!)  Stikstof overschot in lichaam  Risico op ammoniakvorming: toxisch  Oplossing: Vorming ureum in nier voor uitscheiding N via urine  Toevoegen meer eiwit => geen extra voordeel + extra nierbelasting  Bij hond: enkel als overmaat AZ, bij kat: continue ureumcyclus Opbouw voedermiddel: Vetten - Functie: o Bescherming :  Tegen schokken (bv. Vetkapsel rond nier)  Tegen temperatuurdaling: isolatie(bv Opbouw vetreserve winterslaap) o Membraanopbouw cellen (bv dubbele fosfolipidelaag) o Hormoonprecursor (bv prostaglandines) o Smaak: verhoogt smaak van voeder o Opslag (energie + nutriënten):  Energie: nummer 1 functie, efficiënte aanbreng energie  1g vet = 9kcal energie  1g eiwit = 4kcal energie  1g koolhydraten = 4kcal energie  Makkelijke opslag (amper energie ivm eiwit en koolhydraten) & makkelijke afbraak: eerste aanspreekpunt bij nood  Moduleerbaar: in natuur vereiste voor opbouw reserve voor tijden van schaarste bv winter v. zomer  Beperkt  Sommige dieren heel gevoelig aan obisitas; diersoortafhankelijk, rasafhankelijk én individuele variatie  Te veel: hart‐ en vaatziekten, gewrichtsproblemen, kortademigheid, verminderde vruchtbaarheid, moeilijkheden bij partus, verhoogd risico op diabetes, hoefbevangenheid, …  Essentiële vetzuren =Linolzuur en α-linoleenzuur  moet in voeder!  Vetoplosbare vitaminen = A D E K  In vetweefsel en vaak opgenomen dankzij het eten van vet  Let op: stockage van sommige giftige stoffen die niet door spijsverteringsstelsel afgebroken kunnen worden  = Cumulatief: stapelen op  bij plots vermageren: komen weer vrij, kunnen schade veroorzaken door hoge % o Bijvoorbeeld dioxine, pesticiden, zware metalen Bouw vetten - Vet= Triglycerideketen = binding glycerol met 3 Vetzuren  bepalend voor eigenschappen vet Vetzuur: bouw - Vetzuren = Lange koolstofketens - Verzadigd= geen dubbele bindingen tussen 2 koolstofatomen - Onverzadigd = bevatten 1 of meer dubbele bindingen - Aanwezige vetzuren bepaald of vet verzadigd of onverzadigd is - Verzadigd vet  bevat enkel verzadigde VZ  vast bij kamertemp. Bv rundsvet => Vanaf er 1 onverzadigd VZ bijzit = onverzadigd vet Onverzadigd vet  bevat min. 1 onverzadigd VZ, kan ook verzadigde VZ bevatten  vloeibaar bij kamertemp. bv oliën  - Dierlijk organisme: aanmaak van VZ in lichaam mogelijk o In lever o Als bouwstenen aanwezig o Niet allemaal  Niet-essentiële vetzuren = kan dier zelf maken  Essentiële vetzuren = kan niet zelf maken  via voeder opnemen  Welke: o Diersoortafhankelijk o Voor alle zoogdieren:  Linolzuur & alfa‐linoleenzuur  Opgeslagen in vet  Precursoren van immuun‐signalen  Zijn onverzadigde vetzuren o Meest plantaardig : zie olie o Ook dierlijk: bv visolie (hoog gehalte onverzadigde vz) => Mate essentiële vetzuren bepaalt kwaliteit vet  Omega 3‐vz  ontstekingremmend bv alfa‐linoleenzuur  Omega‐ 6 ‐vz  ontstekingondersteunend bv. Linolzuur o Andere omega‐3 en omega-6 vetzuren vormen door metabolisatie: afh diersoort of mogelijkheid bv kat: geen omzetting mogelijk maar arachidonzuur=essentieel voor kat Bronnen van vet: - Plantaardige vetten o Plantaardige oliën bv zaadoliën, sojaolie, olijfolie, … - Dierlijke vetten o Vlees, vis en zuivel bv boter, visolie, eieren, …  Verschil tussen karkasvet landdieren vs zeedieren: - VZ, consistentie, houdbaarheid en smaak - Land: harder, bewaart beter - Zee: zachter, meer onverzadigde vz, sneller ranzig Dysbalans Tekort - Oorzaak o Te weinig in voeder o Onvoldoende voederen - Gevolg o Energietekort: Groei‐achterstand o Vruchtbaarheidsproblemen o Essentiële vetzuren: weerstandsvermindering o Huid‐ en vachtproblemen Tekorten aan essentiële vz - Optreden van huidproblemen: o Beginfase (tot maanden lang):  Dof haar, uitval  Droge huid, schilfering  Verhoogde gevoeligheid voor infecties o Later fase:  Vettige huid (typisch thv oren, tussen tenen & huidplooien)  Ontstaan pruritus  Secondaire bacteriële infecties en gisten (bv Malassezia)  Abnormale keratinisatie: Huidverdikking (soms hyperkeratose) Teveel - Oorzaak o Te hoge concentratie in voeder o Onvervoederen - Gevolg o Obesitas + gerelateerde problemen o Diarree o Pancreatitis Koolhydraten Opdeling volgens structuur - Enkelvoudige KH = mono‐ en disachariden, 1 of 2 ringstructuren = ‘echte’ suikers = zoet = (makkelijk) verteerbaar bv fructose, galactose - Meervoudige KH of complexe KH = oligo‐ en polysachariden =ketens van enkelvoudige KH = niet zoet => Worden verder onderverdeeld in o Verteerbare KH (zetmeel) o Niet verteerbare KH (voedingsvezels) Ruwe celstof - Vezel, in celwand van planten - Lignine, hemicellulose, cellulose en pectine - Zit in grote hoeveelheden in stro, hooi, voordroog - Gehalte RC afh van tijdstip maaien: snede en seizoen van belang  langer wachten => stok wordt meer houterig, sterkere stengel dus meer ruwe celstof - Alleen door herkauwers ten volle benut (door microflora in pens gefermenteerd) - Vezels = koolhydraten niet verteerd in dunne darm worden  sommige pas afgebroken in dikke darm door bacterien (oplosbare vezels, prebiotica= vertragen transit) en andere verlaten lichaam onveranderd (onoplosbare vezels= soort spons, zuigen water aan) - Functie: (zie figuur) - Hoe meer RC, hoe minder verteerbaar voeder Prebiotica vs probiotica Prebiotica - Onverteerbare KH - Niet afgebroken en opgenomen door lichaam, maar mee naar DD - Voedsel voor micro‐organismen - Darmflora breken prebiotica af (=fermentatie) - Stimulatie groei en/of activiteit van 1 of meerdere soorten bacterien in DD - Bevordert gezondheid (darmwand; Immuniteit, allergien, overgewicht, diabetes) - Kunnen ook toxines binden - Meestal onverteerbare KH - Dragen bij aan gezond stoelgang (meestal vezels) ≠ B. probiotica - Levende micro-organismen, zelfde soort effect. ZETMEEL - Polysaccharide van glucose (complexe combinatie van amylose en amylopectine) - Functie: Bron van C en energie - Waarin: bv graan, maïs, aardappelen, brood - Verteerbaar KH: goed benutbaar voor éénmagigen want enzymatisch verteerbaar (afgebroken tot monosachariden=> ‘traag’) - Betere verteerbaarheid: ontsluiten zetmeel o Bv aardappelen die worden gekookt = zetmeelverbindingen gebroken Organische Zuren - Komen zelden of in geringe mate voor in d - Bv. Lactaat (acetaat…) - Soms gevormd in Kuilvoeders zelf: o Bacteriën o Bv melkzuurbacteriën: lactaat (=melkzuur) Bronnen van koolhydraten - Plantaardig: goede bron = rijk aan KH o In alle planten groot aandeel koolhydraten o bv. Granen, bieten, aardappelen, … tot onverteerbare vezels bv schors - Dierlijk = arm aan KH, enkel o Bloedglucose o Glycogeen (spier, lever) o Lactose (melk) Bouw: - Opdeling volgens afbreekbaarheid o Ruwe celstof => in celwand o Overige koollhydraten => in cel  Suikers  Zetmeel  Organische zuren  Verschil = snelheid van afbraak Verteerbaarheid koolhydraten - Zitten grote verschillen tussen: o Verteerbare koolhydraten =opnemen in lichaam en gebruiken als energiebron o Vb: Glucose, Fructose, Galactose, Maltose , Zetmeel o Suikers: onmiddellijk verteerbaar o Zetmeel: eerst ontsluiting vereist Niet‐verteerbare koolhydraten - vezels & niet opneembaar door lichaam - geen energiebron, maar belangrijk voor darmfunctie - Zowel oplosbaar (prebiotica) als onoplosbare vezels - Voordeel: verzadiging - Nadeel: flatulentie SUIKERS - Functie: o Bron van koolstof o Bron van energie - Gemakkelijk verteerbaar - Eenmagige kan goed om met suiker  langdurige toediening => optreden problemen: Diabetes, obesitas, … - Herkauwers => erge gevolgen van toedienen suiker - Glucose noodzakelijk voor hersenwerking: o Carnivoren: Slechts klein onderdeel dieet: 5% (glycogeen in spier + maagdarminhoud prooi) o OPLOSSING = Aanwezigheid van eiwit of vet:  Glucovormend AZ: via gluconeogenese aanma  Afbraak vet glycerol komt vrij+via gluconeogenese =>aanmaak glucose  Let op: Jong dier kan dit niet: wel glucose‐behoefte Dysbalans Tekort - Oorzaak: o Te weinig concentratie in voeder o Onvoldoende voederen - Gevolg: o Glucose vereist voor hersenwerking: stofwisseling past zich aan  Uitz. jong dier: tekort aan glucose leidt tot coma (stofwisseling nog niet genoeg aangepast)  Indirect: Eiwitten deels aangesproken voor aanmaak glucose- voorloper  Minder beschikbare eiwitten o Ruwe celstof tekort:  verstoorde darmtransit  Herkauwers: pensacidose Teveel - Oorzaak: o Teveel opname (overvoederen) o Te geconcentreerd voeder - Gevolg: o Verteerbare KH:  Obesitas, herkauwers: pensacidose o Onverteerbare KH:  Verteerbaarheid voeding verstoord  Resorptie voedingsstoffen verstoord  Meer ontlasting  Verlies smakelijkheid Vitamines - Brede groep voedingsstoffen - Allemaal specifieke belangrijke rol bij chemische reacties stofwisseling - Functies: o Uiteenlopend, zowel structureel als regulerend o Slechts kleine hoeveelheden nodig: weergegeven in IE of IU o Sommige essentieel (sommige zelf aangemaakt): diersoortafhankelijk o Ernstige ziektes bij tekorten o Opgedeeld in 2 groepen: de vetoplosbare en de wateroplosbare Opdeling vitamines - Vetoplosbare vit (A,D,E,K) : o Opname, transport en opslag in vet: in dunne darm samen met vet uit voeder opgenomen en vervoerd  bij teveel => opslag in lichaamsvet o Dagelijkse opname niet vereist  risico op intoxicatie - Wateroplosbare vit (B,C): o Lost op in water  opgenomen en getransporteerd worden: in dunne darm opgelost in water  opgenomen in bloed  teveel => uitscheiding via urine o Dagelijkse opname vereist, geen cumulatie maar wel meer risico op tekorten - Verschil tussen beide groepen belangrijk voor toediening Vitamine A - 2 vormen: o Vitamina A zelf (=retinol) met dierlijke bron o Provitamine A (beta‐caroteen) uit plantaardige bron = voorloper of precursor  Omzetting van bètacaroteen naar retinol kan bij sommige diersoorten  Niet bij kat: enzym tekort voor omzetting  opname vit A uit voeder vereist (=dierlijk vandaar is kat strikt carnivoor) - Functies: o Epitheel beschermend: belangrijk voor zicht & huid o Afweer en voortplanting - Bron: o Vitamine A = dierlijke bron bv. lever vlees, vis, eieren, zuivel o Caroteen(precursor, pro-vitamine) : in groenten en fruit Dysbalans - Tekort: (Hypovitaminose A) o Vruchtbaarheidsstoornissen, vermindere afweer o Blindheid (n. 1 oorzaak van blindheid in ontwikkelingslanden) o Afwijkingen epitheel : suboptimale gezondheid huid - Teveel: (Hypervitaminose A) o Ontstaan gewrichtsstoornissen: verstijving gewrichten  exostose (=beenderige verdikkingen) thv halswervels, ledenmaten (kat)  Stijve gang, vooral voorpoten en hals, zeer pijnlijke gewrichten o Typisch bij supplementeren met lever, visolie Vitamine D - Calciferol: essentiële rol in Ca/P‐huishouding => botvorming o Calcium en fosfor geabsorbeerd uit voeder in de darm naar het bloed  in botten ingebouwd worden, dit en behouden calcium in bot (complex mechanisme)  gereguleerd door actieve vorm van vitamine D - Actieve vorm van vit D gemaakt door 2 omzettingen (in lever en nieren) vanuit vit D2 (ergocalciferol) of vit D3 (cholecalciferol) o Vit D2 is de plantaardige vorm, wordt in plant gemaakt oiv zonlicht o Vit D3 is de dierlijke vorm:  Opname via voeder (carnivoor: huid van andere diersoorten)  Gemaakt in huid oiv zonlicht zoals bij meeste zoogdieren en mens  UITZ: kat en hond  niet goed in staat zelf vit D te vormen in huid + opletten met stalperiode  moet opnemen in voeder Noodzaak afhankelijk per diersoort - Hond én kat géén goede synthese vitamine D in huid - Aanbreng via voeder vereist voor beiden - Honden: 125–1250 IE per dag, katten: 190–2500 IE per dag - Bron: vette vis (sardines), ei‐geel, melk en melkproducten Dysbalans - Zowel bij tekort als overmaat: afwijkingen in botstofwisseling - Tekort: o Rachitis, molenaarsziekte, osteomalacie, beenderverweking - Overmaat: o Verkalking vaatwanden, OCD Vitamine E ( α – tocoferol ) - Rol: Antioxidans (samen met Se): bestrijdt stress, beschermt celmembranen en ondersteunt immuunsysteem Dysbalans - Tekort: Spierdegeneratie, verminderde prestatie, cardiovasculaire aandoeningen, problemen afweersysteem - Teveel: grote veiligheidsmarge, weinig toxisch  grote overmaat => problemen met bloedplaatjes (stolling) Behoefte vitamine E - Beïnvloed door samenstelling van voedsel: - Neemt toe met een toenemend gehalte aan meervoudig onverzadigde vetzuren - Neemt af met toenemende hoeveelheden selenium - Bron: plantaardig: olie, oliehoudende zaden, dierlijk ook lever, eieren, boter => Extra toevoegen als meer dan 10% vetgehalte in voeder Antioxidantia - Voorkomen van oxidatie (of ranzig worden) van levensmiddelen - Toegevoegd voor behoud van kwaliteit (+ langere bewaring) - Van nature voorkomende antioxidanten: o Flavonoïden o Polyfenolen o vitamine A, C & E o Mineralen: Se, Cu, Fe, Mg & Zn - Ook in lichaam zelfde werking: o Weefsel & DNA beschermen tegen vrije radicalen: gaan oxidatie tegen - Vrij radicaal: agressieve stof die vrijkomt bij ontstekkingsprocessen, ziekte, blootstelling aan zonlicht en stofwisselingsprocessen - Schade weefsels/cellen door radicalen = oxidatieve stress, verouderingsprocessen vd el zijn hiermee gerelateerd  wordt geremd dankzij anti-oxidantia Vitamine K - Rol: o Bloedstollingscascade (co‐factor voor aanmaak van meerdere stollingsfactoren: zonder vit K kan stolling niet doorgaan) - Bron: o Aangemaakt in darm door bacteriën o Opname via voeder o Eigenlijk nooit tekorten - Te kort of vit K‐ antagonisten o Bv. Dicoumarol, warfarine: anticoagulantia ( gebruikt in rattenvergif) o Vooral opname door hond, kat: komt minder voor => Zonder vit K, geen bloedstolling mogelijk: bloeden dood Vitamine B-complex - Vit‐Complex: meerdere soorten vitamine B  vaak aangeduid als groep - Bron: o In darm gemaakt door micro‐ organismen  zelden tekorten - Functie: o Energieleverende processen + type‐afh o Als tekort: afwijking huid, zenuwstelsel, groei, bloedarmoede,.. - Thiamine (vit B1) o Spieren: KH en vetstofwisseling (topsport) - Riboflavine (vit B2) o Koolhydraatstofwisseling  - Pyrodoxine (vit B6) o Aminozuurstofwisseling - (Cyano)cobalamine (vitamine B12 ): essentieel in voer hond en kat o Bron: vlees (vegan) of microflora (uitz: wel vetoplosbaar dus stockage in vet) o Tekort:  Bloedarmoede  Zenuwafwijkingen (myeline) - Folinezuur/Foliumzuur o Tekort: bloedarmoede - Niacine (vit B3 of nicotinezuur): o Kat: dietisch afhankelijk, kan niet aanmaken o Tekort = diarree, anorexie en huidproblemen (Hond omzetten uit tryptofaan) - Thiamine (vit B1): o KAT: vlug tekorten (geringe opslagcapaciteit) Ascorbinezuur - Functie: o Productie collageen (= eiwit voor stevigheid biostructuren: nodig voor opbouw bloedvaten) o Anti‐oxidant - Waarin: o Hond/ kat kan zelf synthetiseren: geen extra dietisch vit C vereist o Mens, cavia, vleermuis en sommige apen: nutritioneel noodzakelijk (anders scheurbuik): tekort vit C => collageenproductie niet juist, kleine bloedvaatjes verliezen 1st stevigheid  kleine bloedingen ontstaan  typisch op boten tijdens reizen: tandvlees bloed1st, dan verlies bloed inwendig tot zelfs sterfte o Cavia  tekort vit C => lethargie, slechte conditie, pijn, doffe vacht, gezwollen gewrichten  oplossing: Supplementeren Vit C  beperkte houdbaarheid: afgebroken in aanwezigheid O2 & licht  Supplementeren moeilijk: beperkt houdbaar in voeder (bv in voeders met extra Vit C)  Meestal via druppels toegediend rechtstreeks om invloed licht te beperken  Natuurlijk aanwezig in bepaalde groenten (bv koolsoorten) Mineralen - Brede groep voedingsstoffen - Allemaal specifieke belangrijke rol bij chemische reacties stofwisseling - Functies: o Uiteenlopend, zowel structureel als regulerend o Slechts kleine hoeveelheden nodig: weergegeven in g/kg (macromineralen), mg/kg (micromineralen) of μg/kg (sporenelementen) o Ernstige ziektes bij dysbalans o Vaak samen in voedingssupplementen => 3 groepen: macromineralen, micromineralen en sporenelementen Opdeling mineralen - Macromineralen o In g/kg voeder  Ca, Cl, Mg, P, K, Na - Micromineralen o In mg/kg voeder  Cu, I, Fe, Mn, Se, Zn - Sporenelementen o μg/kg voeder  Cr, Co, F, Mo, Ni, SO2‐4, V Belangrijk: Calcium en fosf - Functie: o Ontwikkeling skelet en tanden (beenderkwaliteit): belangrijk tijdens groei o Zenuwfunctie (in spier) o Omzetting ADP naar ATP (energie voor celstofwisseling) o verhouding heel belangrijk Invloed Ca/P op skelet - Bepaalt stevigheid botstructuur (+ tanden)  belangrijk voor de groei - Skelet = Reserve van Ca en P - Actieve vorm Vitamine D regelt o Opname Ca en P via darm o Afgave via de nier o Afzet in beenderen Ca en P behoefte - Onderhoud: o Hoeveelheid (te weinig, te veel) + B verhouding (min 1/1, max 2/1) o Volwassen (onderhoud skelet) - Extra behoefte maar verhouding gevoeliger o Groei (jong dier) o Dracht o Lactatie  min 1/1, Max 1,6/1 - Extra gevoelig: o Paarden: Voortdurende afbraak/herstel botweefsel  op alle leeftijden hoge Ca/P voorzien => Ca/P: 1,5 - 2/1 o Grote rassen gevoeliger: OCD/groeipijn tgv Ca/P voederfouten - Waarin: o Luzerne, klaver: veel calcium, granen: veel fosfor o Invloed bodem en bemesting! - Doel: o Met alle 6 categoriëen samen een evenwichtige voeding opstellen  Diersoort‐afhankelijk, ras‐afhankelijk, individu‐ afhankelijk  Vele factoren spelen mee: leeftijd, fysiologische, temperament, arbeid, pathologie, verhoogde omgevingstemperatuur, lactatie, verhoogde urine, diarree, braken of ernstige bloedingen,… o Alle nodige nutriënten halen uit combinatie van verschillende ingrediënten, in juiste verhouding  Zowel hoeveelheid voeder als de verhouding - Puzzel, complex => Rol van de dierenverzorger Algemene bouw spijsvertering - Verschillende types spijsvertering => verklaart verschillende voeders aan verschillende diersoorten - 2 types vertering: o Enzymatische vertering = vertering eiwit, vet en eenvoudige KH door enzymen o Microbiële vertering = bacteriën uit de microflora die de moeilijk te verteren koolhydraten gaan afbreken - Plaats microbiële vertering  2 grote groepen: o Forgut fermenters o Hindgut fermenters Forgut fermenters - Herkauwers: rund, geit, schaap, kameel, lama, alpaca,hertachtigenen de kolobusaap - Hebben een voormaag, microbieel proces (=fermentatie) treedt op al voor de maag. - Daarna volgt enzymatische vertering thv dunne darm - Opnieuw deel microbiële vertering in dikke darm Hindgut fermenters - De microbiële fermentatie pas na enzymatische vertering thv dikke darm - In sterk ontwikkelde caecum (=blinde darm) bv. Paard, konijn, … - Nadeel: Microbiële Vertering vindt plaats in caecum  na passage dunne darm waar absorptie vd (meeste) nutriënten plaatsvindt Opdeling diersoorten naar type maagdarmstelsel: anatomisch - Monogastrisch o bv. Kat, hond, varken, mens o eenvoudig spijsverteringsstelsel (eenmagig) o let op carnivoor, omnivoor: verschillende eigenschappen - Ruminerend o bv. Rund, schaap, geit, hertachtigen o 4‐delige maag (voormagen) o Herkauwen - Pseudo‐ ruminerend o bv. Paard, konijn, hamster, cavia o Geen opdeling maag o Sterk ontwikkeld caecum - Aviair o Bv. Kip, vogels o Vaak geen tanden o Kliermaag + spiermaag o 2 caeca - Rasafhankelijk : apen Algemene bouw van het spijsverteringsstelsel - spijsverteringsstelsel= 1 lang kanaal Bouw holle buis - Darm - Buikwand - Peritoneum = buikvlies - Mesenterium = darmvlies (= plooi van buikvlies, bevatzenuwen, lymfevaten) - Endotheel (tunica serosa)= buitenste laag darmwand Mondholte - Functie: o Opname voeder: ≠ morfologie: vorm muil + gebit => Bepalen opname voeder  Bv wulp met platte bek voor afspeuren wateropp. Naar insecten vs Ara met harde bek voor kraken harde noten  bewegingspatroon van mond, tanden en tong bv. Paard knipt gras met tanden, koe krult tong rond gras en trekt het uit o Mechanische voorbereiding: in mond zal voeder gemalen/verkleind worden - Bevat: o Tong:  Tast en voederopname (trekken, zuigen, slikken,…)  Smaakpapillen o Speekselklieren:  Speeksel  Water : bevochtigen voor vermalen en glijden voederbrij  Amylase (zetmeelvertering wordt gestart)  Natriumbicarbonaat (NaHCO3) =buffer: o Beschermen tandglazuur bij omzetting suikers naar zuren (bacterien) o Buffering maagpH - Functie: transport (peristaltiek) van mondholte naar maag  sommige dieren ook omgekeerde peristaltiek mogelijk  paard niet door sterke cardia (=kringspier aanmaagingang, maag vult zich en kan scheuren - Rekbaar - Bevat: o Spieren o Slijmklieren (slijmlaag ter bescherming) Maag of maagstelsel - Enkelvoudige (eenmagigen) : Buisvormig, sterke uitzetting bij vulling  limiet op => maag kan scheuren o Bij het voederen van bietenpulp (=droog) aan paarden  voorverweken => pulp zal water opzuigen en zwellen o Rechtstreeks voederen  volumetoename in maag met koliek en scheuren vd maag => overgeven kan niet (sterke cardiasfincter). o Productie enzymen:  HCl = zuurbarrière: Maagzuur  Vernietigen bacteriën  Afbreken voedsel (denaturatie eiwit en NZ)  Omzetting van pepsinogeen  Pepsinogeen  pepsine (eiwitvertering) - Meervoudige maag o Meermagigen  voormagen + echte maag o Bacteriële voorvertering in voormaag voor voeder in maag terecht komt (= microbiële fermentatie) Dunne darm: - duodenum, jejunum en ileum Anatomisch gelijkaardig, lengte afh van diersoort - Eigenlijke vertering: hier worden de nutriënten gesplitst - Hulp enzymes (op –ase) => afbraak tot bouwstenen via enzymatische vertering - Opname enkelvoudige nutriënten (eiwit, vet, vitamines, eenv KH) op verschillende plaatsen (resorptie in bloed doorheen darmwand: efficiënt door opp.vergroting villi)  Kneden en vooruitstuwen voederbrok dankzij spieren in wand - Enzymen in dunne darm: o Galzouten  Lever: productie galzouten  Galblaas: stockage en concentratie gal (absorptie water + toevoeging galslijm)  Eten  voeder vetrijk: samentrekken galblaas en galinhoud komt in dd terecht  Belangrijk voor goede vetvertering:  Emulgeren vet (~afwasmiddel)  Principe van oppervlaktevergroting  Voor inwerking lipase van pancreas te vergemakkelen  Opnieuw opgenomen in ileum en via bloed naar lever voor recyclage o Pancreas:  Produceert pancreassap met verschillende enzymes  Lipase = vetsplitsend: VZ, glycerol  Amylase (koolhydraatsplitsend; zetmeel: splitsing in maltose)  Bicarbonaat (buffer: neutralisatie HCl die meekomt met voederbrij)  Trypsinogeen in pancreas (voorstadium), pas actief in dd => omzetting tot trypsine = eiwitsplitsend, afbraak in kleinere peptiden (= paar AZ samen)  Rnase, Dnase ( afbraak nucleïnezuren: nucleotiden)  o Klieren dunne darmwand:  Enterokinase: omzetting trypsinogeen tot trypsine (eiwitafbraak)  Tri‐ en dipeptidasen: tri‐ en dipeptiden tot AZ  Maltase: maltose tot glucose  Sucrase: saccharose tot glu + fru  Lactase: lactose tot glu + gala => Alle vrijgekomen bouwstenen worden geabsorbeerd en rest voeder Dikke darm: CAECUM (=blinde darm), colon en rectum - Resorberen van vocht! - Enkel microbiële vertering: door microflora o ruwe celstof o Onvolledig verteerde eiwitten o Vitamines (B‐complex) gevormd o Gasvorming - Geen uitscheiding van enzymen => overschot naar rectum, stockage tot uitscheiding Van algemene spijsverteringsstelsel naar opdeling per diersoort - Meeste dierenveel grotere blinde darm (caecum) met actieve microflora dan mens - Onderscheid tussen forgut en hindgut fermenters :plaats van microbiële vertering - Dieren die voeder rijk aan ruwe celstof opnemen  verteren via microbiële ferment - Forgut: nog voor de maag - Hindgut: meer in dikke darm Spijsvertering Varken - Het spijsverteringskanaal: eenvoudig = 1magige Mondholte - Grote mond (grote stukken) - Dikke korte bovenlip - Smalle puntige onderlip - Wroeten: dankzij bovenlip + knotsvormige neus - Veel speekselproductie Maag Functie maagdarmflora - Bij geboorte big geen zuurbarrière aanwezig ⇒Geen zure pH in maag - Zal gevormd worden door bacteriën in omgeving: o Geboorteweg: vaginale flora moederdier o Aanwezig in kraamhok o Ontlasting moederdier - Melkzuurbacteriën - Streptococcen - Colibacteriën  - Biggen in industrie: vaak toedienen zuren aan voeder: bevorderen snelle pH-daling om zo snel mogelijk zuurbarrière te gaan vormen o Melkzuurbacteriën opgenomen door big in maag: gaan vermenigvuldigen waarbij omzet lactose in melkzuur (lactaat) o Zuurproductie zorgt voor dalende pH, door zure omgeving kunnen andere micro-organismen niet vermenigvuldigen en sterven af o Microflora in darm stabiliseert zich: ontstaan evenwicht tussen verschillende micro-organismen (oa.melkzuurbacteriën, colibacteriën, micrococcen, streptococcen en Clostridia spp.) Dikke darm en caecum - pH ongeveer neutraal : wel kolonisatie door bacteriële flora mogelijk: bacteriën zetten Ruwe Celstof om met vrijkomen vluchtige vetzuren - Afbraak RC: beperkt met opname restproducten door colonwand: lokaal gebruikt als Energiebron voor darmcellen Dysbacteriose - Veel pathogenen komen van nature voor in darm (E. Coli, Clostridium...) o Natuurlijk evenwicht tussen groepen bacteriën o Problemen als de balans verstoord wordt:  te veel slechte bacteriën  niet genoeg goede bacteriën - Meerdere oorzaken mogelijk voor een shift: o Plotse voederwijziging (= voederdiarree) o Overvoederen o Antibiotica (kan deel goede flora afdoden, afh van spectrum) o Infectie ⇒ Mogelijk bij alle diersoorten ⇒ Typisch optredend probleem bij varkens: rond spenen (=speendiarree) Spenen van biggen: - Stress: Gedaalde voederopname (biggen weg van moeder + nieuwe omgeving + samen met andere biggen dus ontwikkelen nieuwe rangorde) o Eenmaal geacclimatiseerd: erge honger => overeten => Vasten + overeten: wijziging darmpassage en microflora samenstelling  Darm ligt stil, moet weer op gang komen  Onverteerde nutriënten = substraat voor pathogenen  Gevolg: makkelijke kolonisatie van darmmucosa door pathogenen - Wegvallen maternale lokale immuniteit in darm: geen melk => geen antistoffen meer die lokaal hun werking uitvoeren  meer risico op ontwikkeling pathogene soorten - Voederwijziging: Verteringscapaciteit moet aanpassen aan nieuwe voeder: flora moet zich aanpassen en heruitbalanceren - factoren samen vormen groot risico voor speendiarree! - Vandaar belang van geleidelijke voederwijziging algemeen, maar zeker tijdens spenen (jong dier, verminderde afweer) Passagesnelheid doorheen spijsverteringskanaal - Ong 24 uur: voeder tussen opname en uitscheiding via endeldarm - Niet in elk onderdeel even snel passage, afh van: o Vorm  Meel vs korrel: Hoe fijner gemalen, hoe rapper enzymen inwerken en hoe sneller passage. Korrel/structuur zal beschermen tegen maagzweren. Varkens zijn door stressgevoeligheid meer onderhevig aan maagzweren o Samenstelling voeder  Ruwe celstof trager verteerd dan suikers  invloed op verzadiging - Voederfrequentie: maaglediging afhankelijk van pH in twaalfvingerige darm geneutraliseerd door pancreassap, pas als voeder in twaalfvingerige darm geneutraliseerd is en pH van 6,6-7 bereikt is zal pylorus opnieuw openen, hoe lager de pH in de darm, hoe trager de passagesnelheid. De rol en het belang van vezel bij éénmagigen - Maagdarmflora speelt ook bij éénmagigen een zéér belangrijke rol - Fermentatie vindt plaats thv dikke darm - Wordt beïnvloed door aanwezigheid van voedingsvezel - Voedingsvezel = ruwe celstof => Kan niet enzymatisch verteerd worden en vereist microbiële vertering, gebeurt bij éénmagigen in dikke darm - Eénmagigen vs Herkauwers: o Gelijkenissen:  Gelijkaardige micro-organismen (Bacteroïdes sp., Ruminococcus sp.)  Gelijkaardige verhouding gevormde vrije vetzuren:  70 % azijnzuur  20 % propionzuur  10 % boterzuur  Zijn energiebron voor darmcellen (verteringsproces) o Verschillen:  Geen protozoa of fungi in DD  Andere metabolische pathways (omzettingen) bij de bacteriën  Enkel lokale energiebron voor darmcellen  Lagere methaanproductie  Veel minder efficiënt Het spijsverteringskanaal van carnivoren: anatomisch - Vergelijking maag tov darmvolume - Vergelijking lengte spijsverteringskanaal met lichaamslengte - darmvolume of darmlengte relatief klein: o Korte verblijfsduur van het voeder o Snel verteerbaar voeder nodig o Vlug resorbeerbaar voeder nodig Fysiologisch - Mond o Veel speeksel o Weinig amylase - Slokdarm o Verbindstuk mond-maag - Maag o HCl o Pepsine o Gastrine - Dunne darm o Enzymatische vertering:  Pancreasenzymen  Lipase: vetvertering  Amylase: koolhydraatvertering  Dunne darmcellen:  Lactase : vertering van lactose  Sucrase : vertering van saccharose  => Minder goed bij oude dieren - Dikke darm o Hoofdfunctie: indikking van de chymus o Ook bacteriële microflora  Eiwitten: afgebroken tot NH3 en amines  Koolhydraten: afgebroken tot CO2 en vluchtige vetzuren  Vaak niet gewenst, enkel wat E uit vluchtige VZ’n Eetgedrag - Maagvolume heel groot tov darmvolume - Kort spijsverteringskanaal => darmvolume én darmlengte relatief klein: o Korte verblijfsduur van het voeder: o Snel verteerbaar voeder nodig o Vlug resorbeerbaar voeder nodig - Voeder carnivoor: snel bederfbaar => dus aangepaste anatomie o Prooi vangen: snel + veel eten (concurrentie, bederven) o Grote rekbare maag => grote eters (meal eaters) - Gedomesticeerde dieren: o Hond:1 onderhoudsmaaltijd per dag volstaat (‘s avonds?) o Voor kat ook mogelijk; als keuze: kleine porties/24u - Nerts en fret: klein spijsverteringsstelsel: steeds voeder ter beschikking De herkauwer - Herkauwers hebben een Magenstelsel: o 3 voormagen:  Rumen = Pens  Reticulum = Netmaag  Omasum = Boekmaag  o Eigenlijke Maag:  Abomasum = lebmaag => Maakt speciale wijze van verteren mogeli - Wijze van verteren: o 3 Voormagen = microbiële vertering o Lebmaag = Enzymatische vertering - Voordeel: o kan vezels en bepaalde Niet‐Eiwit‐Stikstof 5NP) verteren die andere dieren niet kunnen verteren o microflora produceert zelf ook eiwitten en vitaminen - Hoe? o Plantenvezels= energiebron voor micro‐organismen  gebruiken NPN voor opbouw eigen microbieel eiwit (inbouw N in eigen AZ) => Pensflora maakt: Microbieel eiwit + vluch Maagstelsel - Voormagen: - Idem bij kameel, hert, lama, alpaca, geit, schaap, … - Anatomie kan (licht) verschillen tussen diersoorten onderling Kop van het rund - Ongecontroleerde opname van voeder: weinig selectieve opname + kauwen heel weinig bij eerste opname => Voeder wordt bijna enkel ingeslikt - Gerelateerde risico’s: o Slokdarmobstructie o Vreemde voorwerpen in voormagenstel = TRP Slokdarmobstructie met penstympanie - Weinig kauwen bij opname voeder - Inslikken grote voederbrokken - 3 Vernauwingen slokdarm (3 gepredisposeerde plaatsen) - Vaak aardappelen & bieten omdat in grote stukken gevoederd worden  soms ook wortelen of andere => Komen vast te zitten en sluiten slokdarm af. - Fermentatieproces in pens gaat verder => Gasvorming  ructus onmogelijk, gas kan niet vrijkomen door afsluiting - Ontstaan penstympanie: gezwollen pens o Staan bol: linkerzijde uitpuiling achter ribbenkast o Snel behandelen noodzakelijk: door uitzetting o Zenuwen en maagwand wordt aangetast o Functieverlies o Druk pens op longen en hart kan zuurstoftekort en hartstilstand veroorzaken. o Zonder behandeling telkens sterfte o Dierenarts gaat vreemd voorwerp uithalen off doorduwen naar maag na toedienen medicatie - In spoed (erg gezwollen) of als niet lukt om door te duwen: penstrocard steken = via buikwand gat maken en open buisje doordduwen TRP (traumatische reticuloperitonitis) of ’t Scherp - Weinig kauwen bij opname voeder - Opname vreemd voorwerpen - Meestal Zwerfafval (blikjes) of ijzeren staafjes uit banden - Komt in voormagen terecht en veroorzaakt ontsteking - Soms migratie doorheen maagwand in buikholte: typisch bij hoogdrachtige dieren door grote druk van kalf op magensysteem, maar kan bij alle o Ontstaan Peritonitis (buikvliesontsteking) o soms Pericarditis (hartvlies ontsteking) Kop: Kauwen, herkauwen, speekselen en slikken - Eerste opname: ongecontroleerde opname - Kauwen = ‘Malen’: o In een horizontale beweging: zowel voor naar achter als links naar rechts (kaak gaat niet open en dicht, fijne maalbewegingen) => typische slijtage van de kiezen: ontstaan emailrichels die het kauwen zullen vergemakkelen - Herkauwen gaat dus beter met afgesleten tanden dan nieuw doorgekomen kiezen Herkauwen - Voederbal wordt ingeslikt en komt in pens terecht - 1‐2uur later: pens en netmaag trekken samen + antiperistaltische beweging slokdarm - Voederbal komt terug in mond terecht - Kauwen = eigenlijk herkauwen  doel: o Verkleinen van de voederdeeltjes o Inspeekselen: genereren van meer speeksel (bufferend effect). - Hoe vaak? o minimum 30 minuten per kg droge stof o Per brok : minimum 60 kauwbewegingen vereist o Tellen voor nagaan (kan wijzen op probleem indien foutief = symptoom ziekte of niet aangepast voeder) o Varieert van 6-12u per dag Bouw magen Elk specifieke structuur en functie Pens (rumen) - Eerste en grootste (inhoud tot 200l) - Verteringsfunctie (=broeibak voor microbiële vertering) - Uitsluitend microbiële vertering! - Niet‐secreterend epitheel aan binnenkant‐> Géén secretie van enzymen in pens - In de vorm van penspapillen - Compartimentatie door inwendige lijsten (bindweefseltussenschotten) - Penspapillen = Opnieuw principe van oppervlakte Netmaag (reticulum) - Dikke, sterke spierwand - Honingraat structuur/netvorm - Functie: o Rol in coördinatie pensbeweging ructus, herkauwen,..): oa hoe vaak contractie optreedt o Filterfunctie: zeef om te grote stukken tegen te houden op weg naar boekmaag - Speciale positie: verbinding met 3 structuren o In contact met  Slokdarm via cardia (=uiteinde slokdarm) =ook plaats waar pens en slokdarm verbonden zijn  Pens via rumino‐reticulaire opening (voeder komt binnen via deze opening)  Boekmaag via reticulo‐omasum opening (voeder schuift verder via deze opening) - Bevat slokdarmsleuf = rechtstreekse verbinding slokdarm-lebmaag 2.7.3.3 Boekmaag (omasum) - Opgebouwd uit parallelle bladen => oppervlaktevergroting - Absorptie van water (indikking) en mineralen - Slecht verteerbaar voedsel blijft hier ook vaak steken Lebmaag (abomasum) - Eigenlijke maag = lebmaag (abomasum) ~ vgmmet die van éénmagigen - Bevat wél secreterend epitheel - Bestaat uit 3 delen o Fundus (ingang) o Eigenlijke lebmaag o Pylorus (uitgang, verbonden met duodenum) - Vaak voorkomende probleem = Lebmaagdilatatie Ligging van het magenstelsel - Linkerzijde o Enkel Pens o Heel deel onder ribben maar kan enorm uitzetten en groot deel abdomen innemen (Heel klein deeltje netmaag zichtbaar, ligt wat tussen beide kanten) - Rechterzijde o Netmaag (tussenin) o Boekmaag o Lebmaag Wijze van vertering Slokdarmsleufreflex - rechtstreekse verbinding slokdarm-lebmaag - Bij kalveren tijdens het drinken van melk richt deze huidplooi zich op  melk komt rechtstreeks in lebmaag en slaat voormagen over, volgt niet weg gewone voeder - Als melk in pens van kalf : melk bevat lactose  door lactobacillen omgezet in lactaat => zure omgeving = geen overleving microflora  Rotting (melk niet goed verteerd) met vorming toxische amines Negatieve invloed op kalf: o Slechte vertering in hele maagdarmstelsel o Slechte groei o Verminderde eetlust o Kleigroene mest o Doffe vacht o Dikke buik = pensdrinker - Huidplooi richt zich op als aan 3 voorwaarden voldaan is - Pensdrinker  plooi richt niet voldoende op en loopt de opname terug tot in pens - Voorwaarden: o Melk op lichaamstemperatuur (niet te koud, niet < 39°!)) o Goede verhouding water en melkpoeder (concentratie niet ond o Zuigen aan speen bevordert de reflex - Ook belangrijk zijn: o Juiste grootte speen o Propere emmers en spenen o Juiste hoeveelheid (geen te grote hoeveelheden in 1 keer toedienen) o Overvoederen kan de melk ook doen teruglopen Ander voeder Werking pens Opbouw pensinhoud - Drie lagen, specifiek gerangschikt: o Gasfase: stijgt o Structuurlaag: drijft erop o Vloeistoflaag: zwaartst Vloeistoflaag - Onderaan - Bevat: o Vocht (speeksel+water) o Zware delen voeder zinken erin of lossen op (onoplosbaar vs onoplosbaar) o Fermentatieproducten zoals microbieel eiwit o Bacteriën & protozoa Structuurlaag - Middenste laag - Gevlochten netwerk van vezels die drijven op vloeistoflaag => Door Soortelijk gewicht + aanhechting gasbelletjes (CH4, CO2) Gasfase - Bovenaan - 2/3 koolstofdioxide, 1/3 methaan - Via boeren afgevoerd Gelaagdheid is belangrijk - Verstoring gelaagdheid => Spijsverteringsproblemen door bv o Te weinig ruwvoer o Te weinig kwalitatief ruwvoer o Schuimige penstympanie: bij eiwit‐ en koolhydraatrijk rantsoen bv opname jong gras, luzerne, klavers,… =KHD‐rijk, eiwitrijk, vochrijk - Eiwit (chloroplast membranen) dat in kleine partikels uiteenvalt en bacterien kan vasthouden gasproductie in eiwitrijke vloeistof: schuimvorming  Gas kan niet ontsnappen en pens zwelt  Bij steken sonde: geen ontsnapping gas, wel schuim aan sonde  Oppervlakteverlagende middelen zoals bv. olie toedienen  Soms handmatig legen vereist - Ook aandeel genetica Pensbeweging: volgens specifiek patroon - Eerste orde: o Pens trekt samen = vloeistoflaag stijgt o Pens ontspant = vloeistoflaag zakt terug o Nut:  Producten uit structuurlaag naar vloeistoflaag = structuurlaag uitgewassen => metabolieten/fermentatieproducten meegesleurd met vloeistoffase naar andere magen  Verversen vocht tegen penswand=> opname VV (als het ware roeren) - Tweede orde: o Structuurlaag samengedrukt = prikkelt penswand o Prikkeling zorgt voor  stimulatie pensbeweging en herkauwen  oprispen gas tijdens opbrengen brok => Is dus noodzakelijk om het herkauwen te initieren - Waarom nodig? o Herkauwen: 3 belangrijke functies:  Vertering: verkleinen voeder  Ontgassen: oprispen gas tijdens op voederbrok  Pensmilieu: belangrijk voor zuurtegraad pens  Gelinkt met: Structuur in voeder (Sw) en speeksel (NaHCO3) Pensfermentatie - Omzetten van ruwe celstof (+suiker+zetmeel) door micro-organismen - Anaeroob proces - Microflora = specifieke bacteriën + protozoa - Gebruiken deel voeder zelf (VNL Ruwe celstof en onbestendig eiwit, KH, deel vet) Vormen daarbij: o Vluchtige vz’n (azijnzuur, propionzuur en boterzuur) o Microbieel eiwit o Vitamines B o Methaan (afvalstof): uitgescheiden via ructus en flatulentie - Resultaat voor herkauwer: Energie‐ en eiwitbron Verstoring microbiële flora - Alle factoren die microbiële flora verstoren zijn nadelig voor vertering bv: o Schimmels: productie mycotoxines: sterfte flora door eten beschimmeld voeder/opname mycotoxines o pH in pens: voeder kan pH doen wijzigen:  Lichte wijzigingin pH: wijziging flora  andere fermentatie  VVZ- verhouding wijzigt  pH wijzigt & melksamenstelling wijzigt  Sterke wijziging: pensacidose => Moet zo stabiel en gezond mogelijk blijven Relatie VVZ en productie - Normale verhouding VVZ in pens: o Azijnzuur (65%) zorgt voor vorming vet in melk o Propionzuur (20%) lactose o Boterzuur (15%) eiwit Verhouding belangrijk voor melkproductie, afh van pH - pH pens in normale omstandigheden constan dankzij buffer Belang structuur/structuurbehoefte - pH pens constant gebufferd door NAHCO3 = natriumbicarbonaat uit speeksel - Belang structuur van voeder (=vezel) Structuurwaarde (Sw) - Opname ruwe celstof belangrijk voor goede pens, prikkeling wand en zo herkauwen - Trage vertering => Veel speekselinmenging: pens pH wordt gebuffer - Bij fermentatieproces: vrijkomen zuren (azijnzuur, propionzuur en boterzuur) => pH daalt: als erg: pensverzuring => sterfte microflora - Wnr  teveel (snel beschikbare) suiker geven: makkelijk afbreekbaar: snelle zuurvorming => pensacidose - Als pH daalt onder 5,5= pensverzuring/pensacidose: o Gevolgen:  Verminderde activiteit & sterfte microflora  Overname door andere microbensoorten  Wijziging verhouding VVZ door wijziging fermentatie  Afwijkende samenstelling melk (minder azijnzuur dus melkvet)  - Risicovoeders: suikerrijke voeders, veel KV, te weinig structuur want suikerrijke voedermiddelen : energierijk, snelle vertering, kans op pensacidose - Oplossing: traag beschikbare suikers (suikers in celwand bv voederbieten) ipv snelle suikers + vooral toevoegen structuur Vertering in netmaag - Ontvangt vloeistoffase pens - Gaat sorteren (via netstructuur) o Grove delen o Fijne onopgeloste en opgeloste delen - Gaat coördineren vertering: contracties regelen Vertering in boekmaag - 2/3 tussen bladen gedrukt, 1/3 vloeit rechtstreeks naar lebmaag - Functie: o Fijnmalen voeder (rasp‐effect bladen) o Absorptie:  Water  Natrium  VVZ - Ingedikte voedermassa (brij) geleidelijk naar lebmaag Vertering in lebmaag - Korte verblijfsduur - Secretie door secreterend epitheel: o HCl o Pepsine (splitsing van microbieel eiwit + beschermd eiwit) o Lipase (lage hoeveelheid, vetafbraak) - Lage pH (+/‐ 3)=> Geen groei bacteriën en protozoa - Vertering van beschermde voederbestand Lebmaagverplaatsingen - Verandering positie van lebmaag in buikholte door opstapeling gas: stijgt op - MEEST: Lebmaagverplaatsing/dilatatie links: komt tussen pens en buikwand terecht - Lebmaagverplaatsing/dilatatie rechts blijft rechts maar vaak ook lebmaagtorsie = draait rond zijn as, uitgang naar dd is afgesloten en erge koliek treedt op - Symptomen o LDL:  Verminderde eetlust  Verminderde melkgift  Suf o LDR:  Buikpijn  Shock Predisponerende factoren: multifactorieel - Vaak binnen 4 weken na afkalven: o ruimte vrij in buik o verminderde voederopname  NEB - Negatieve Energie Balans bij hoogproductieve koeien vooral, sterke nood aan energie door op gang gekomen lactatie => vetreserves worden aangesproken en ketonen komen vrij bij verbranding van vet => Geeft nog verminderde eetlust - Onvoldoende voeder (bv. Ziekte) OF onvoldoende structuur: Weinig pensvulling: ruimte vrij in buik - Te veel krachtvoer (snelle gasvorming) of te weinig structuur: Snelle vertering, voeder migreert te snel door magen=> Gasopstapeling in lebmaag: zwelt op => Lebmaag verplaatst Vertering na het magencomplex In duodenum - Toevoegen gal en pancreassap In rest dunne darm - Eigenlijke vertering met behulp van enzymes oa. amylase: zetmeel resorbeerbaar glucose - Microbieel eiwit (70% ervan wordt verteerd): specifieke enzymes bv nucleasen - Opname enkelvoudige nutriënten (eiwit, vet, vitamines, eenv KH) In dikke darm en caecum - Opnieuw fermentatie - Geen protozoa - Productie CH4 en VVZ - Slechts deel resorptie AZ van microbieel eiwit, rest: faeces Het spijsverteringskanaal bij het paard - Éénmagige herbivoor - Kleine maag, sterk ontwikkelde dikke darm => Hindgut fermenter - Voedselkeuze en wijze van vertering: o Eet gras maar  Geen voormagen  Wel intensieve fermentatie vereist  oplossing= in caecum => heel sterk ontwikkeld Spijsvertering bij het paard A = kleine maag E = sterk ontwikkelde blinde darm(Caecum)  - Voedervertering paard: Hindgut o Eerst enzymatisch  chemische vertering in maag en dd  Van Koolhydraten, vetten en eiwitten o Einde van spijsverteringsstelsel (blinde en dikke darm): microbiële afbraak  Ruwe celstof en onverteerde celinhoud  Aantal en soort bacteriën cfr pens herkauwer Mondholte - Heel verschillend van rund: lippen: heel beweeglijk: tasten alles af - Tanden o Tanden en kiezen groeien hele leven door o Natuurlijke slijtage bij kauwen: grote behoefte aan vezels o Gebit is aangepast aan ruwvoer waardoor tanden op natuurlijke wijze afslijten - Hedendaags management: veel fouten: o Zacht krachtvoer o Te veel KV o Snoepgoed o Steeds fijner hooi (trend) - Foute slijtage: afwijkingen gebit: o Richels, haken, punten,.. - Symptomen: o Laten vallen proppen voeder o Laten weken voeder in waterbak o Slechte geur mond o Onverteerd voedsel in mest o Vermageren ondanks eetlust  soms hele dag kauwen maar weinig binnen ⇒ Regelmatige controle tanden vereist (dierenarts-tandarts) o Oude paarden: kortere stengels voederen kan helpen - Functie mondholte: o verkleinen deeltjes o Inmengen speeksel - Paard heeft selectief eetgedrag dankzij o Beweeglijke lippen ( goede tastzin) o Goed reukvermogen - Typische “Paardenweide” = weides met stukken/bosjes gras & kruid die paarden minder lekker vinden en laten staan als laatst + gaan plaatsen waar ze mesten niet begrazen, daar groeien specifieke planten die houden van hoge concentratie stikstof - Belang Ruwvoeder: o Moeten hele dag door eten maar: verhoogd risico op obesitas  geen hooi ad libitum bij paard o niet ad libitum hele dag op weide (te weinig vezel!) => pot opzetten of variëren met stal- en paddocktijd o Oplossing: Hooi in slowfeeder= ook vorm van verrijking, moeten prutsen om te eten en gaat verveling tegen  extra vezel onder vorm van stro, ruw hooi , wilgentakken tijdens paddocktijd, … Maag - Klein (inhoud 10-20l) + continu productie maagzuur: o Grote gevoeligheid voor maagzweren! o Voederen in meerdere beurten (regelmaat)  noodzakelijk door grote behoefte aan vezels (buffer) o Niet enkel gras: stro, ruw hooi of wilgentakken als extra RV - Opdeling in twee delen: o Bovenste deel maag: Fundus  Koolhydraatvertering  Bacteriën uit voedsel die zelf enzymen vormen  Gasvorming o Onderste deel maag: Pylorus  Vnl Eiwitvertering  Enzymen + maagzuur secretie door maag zelf - Vertering : o Normaal:  Bacteriën sterven in zuur milieu onderin de maag  Als te snel verteerbaar voedsel: (bijv veel korrelmaïs, tarwe, …)  Snelle passage  Bacteriën komen niet (voldoende lang) in contact met zuur en komen in dunne darm terecht  Voeren daar functie uit => gasvorming in dunne darm  Overgang van hooi naar vers gras altijd geleidelijk doen  Gaskoliek => grote hoeveelheden KV vermijden en belang stapsgewijs overschakelen voeder Dunne darm: - Enzymatische vertering - Afbraak koolhydraten, vetten en eiwitten tot suiker, vetzuren en aminozuren - (gaskoliek) - Paard heeft geen galblaas o Geen stockage van gal vooraleer in dd terecht komt, gebeurt continu o Natuur: Paard in wild min 16 uur per dag aan het eten o Opslaan gal niet nuttig want moet overgrote deel dag beschikbaar zijn => opletten met toedienen grote hoeveelheden olie Caecum - Microbiële vertering - Vertering ruwe celstof tot vluchtige vetzuren (=energiebron) dankzij bacteriële flora met vorming microbieel eiwit en gas Dikke darm: - Microbieel eiwit + niet-verteerde eiwitten verteerd tot vluchtige vetzuren & gassen - Synthese vitamine B – complexen - Resorptie water en zouten - inhoud van 150- 220l  - zandkoliek: o opname zand en opstappeling thv lager gelegen lussen van dikke darm o ophoping zorgt voor functieverlies met lusteloosheid, diarree, vermageren, ongemak bij rijden en uiteindelijk koliek o opname via: kort gras weide, in sommige kuilvoeders, bij oplikken in paddock o kleine hoeveelheden zand: geen probleem, kan afgevoerd worden o voorkomen:  Zandvrij voeren (onderdompelen hooi in water)  Bijvoeren in bak in plaats van op grond  Niet op schrale weides laten grazen  Niet op zanderige paddock zonder verrijking  (bij verveling zoeken naar eetbare grassprietjes)  Zand likken soms gelinkt aan mineralentekort o Behandeling:  Toedienen psylliumzaad: vormt gelachtige substantie in darm, wat zand mee helpt afvoeren  Bij erge gevallen: operatie kan vereist zijn Endeldarm en anus: - Laatste gedeeltelijke waterresorptie (typische mestballen) - Normaal: 70% water, als te slap: door te weinig structuur Vertering nutrienten Vet - Emulsie door gal - Splitsing door enzymen (lipase): glycerol + VZ ⇒deel opname in bloed en verdere afbraak zet E vrij ⇒overbodige deel heromgezet naar vet voor opslag ⇒gebruik voor opname vetoplosbare ADEK - Max 15% vet in Krachtvoer paard - Vnl voor sportpaarden en zogende merries - Andere paarden meestal minder vetrijk - Te veel vet: smakelijkheid daalt Eiwit - Afbraak tot AZ (en peptiden) door enzymen (trypsine) in dunne darm ⇒Opname in bloed en opbouw eigen eiwitten in lever ⇒Overschot: voor energievoorziening (ureum als afvalstof) - Niet verteerde eiwitten : afbraak in blinde darm door microflora met vorming microbieel eiwit - Hogere behoefte bij snel groeiende veulens & zogende merries, andere paarden meestal eiwitoverschot Koolhydraten - brede term - Ruwe celstof: afbraak tot vluchtige VZ in caecum  opname in bloed: energie- voorziening  - Overige koolhydraten: suikers, zetmeel en organische zuren: o Verteerbaarheid varieert o Afbraak tot enkelvoudige suikers (glu, fru, gala) o opname in bloed: energie-voorziening o Rantsoen gem. 70% KH - Suikers o In dd: snelle enzymatische omzetting glu & fru o Teveel suikers: onvoldoende inwerking enzymen in dd, suikers naar DD: fermentatie met vorming gas => verteringsstoornissen (koliek) o Lactase daalt met leeftijd, aanwezig bij veulens voor verteren melk - Zetmeel o In dd: enzymatische afbraak door amylase tot glucose o Teveel aan zetmeel (bv in haver) in DD verteerd door fermentatie => soms erge melkzuurproductie met verbranden darmen o Gecorreleerde ziekte = Maandagsziekte  Bij werkpaarden die in weekend gerust hadden  Afvalstoffen van energieverbranding (lactaat) kunnen niet goed verwerkt worden met spierbevangenheid/ erge pijn tot gevolg  Te grote hoeveelheid energie hoopt zich op in de spiercel: bij opname grote hoeveelheid energie via KV (werkpaarden)  Geen arbeid  opstapeling energie tot er weer gewerkt moet worden  Bij opnieuw uitvoeren arbeid: opgeslagen energie moet worden verbrand, normaal aeroob in spier (oiv zuurstof)  Overschot energie: deel anaërobe verbranding met vrijkomen lactaat  beschadigt spiercellen => pijnlijke ontstekingsreactie in spieren  Probleem is toedienen van ongewijzigd rantsoen (KV – rijk) tijdens rustdagen waarop geen arbeid verricht moet worden  Er wordt niets verbrand en de grote hoeveelheid afvalstoffen veroorzaakt spierbevangenheid op maandag ⇒ Rustdagen vereisen een aangepast rantsoen - Ruwe celstof o Geen enzymatische vertering  fermentatie in blinde & dikke darm o vorming vluchtige vetzuren - Wel intensieve fermentatie = in caecum Spijsvertering KONIJN - Hindgutfermenter – herbivoor - Mondholte: Continue tandgroei - Onderste en bovenste kiezen raken elkaar niet in rust => Specifieke kauwbeweging vereist voor slijtage - Bij horizontale kauwbeweging: tandoppervlak volldedig in contact - Bij verticale kauwbeweging: gedeeltelijk contact tussen onderste en bovenste kiezen => asymmetrische slijtage => vorming tandpunten of haken - Verticale kauwbeweging: minerale knaagstenen, wortel, korrel, pellets,..vermijden van toedienen grote hoeveelheden - Horizontale kauwbeweging: ruwvoer, takken, houten knaagblokken (geen knaagstenen), bladgroente => grotehoeveelheden noodzakelijk Het spijsverteringstelsel - Maagdarmwand bevat weinig spieren - Voeder moet op andere manier voortgeduwd worden: o regelmatige voederopname (tot 80 maaltijden/dag)= fysisch vooruitstuwen o prikkeling darmwand door ruwe vezel voor stimulatie spiercontracties belang van:  Continu beschikbaarheid van voeder  Voldoende ruwvezel  tegen verveling (grazen/foerageren neemt veel tijd in beslag) - Minimum 70% vezel (ad libitum) - Verse bladgroenten, kruiden en onkruiden 30% - KV max 2%! - Pellets zijn niet geschikt als basisrantsoen => 1 à 2 lepels pellets per konijn per dag - Krachtvoer: o In natuur: enkel in lente teruggevonden wnr jongen groot gebracht worden o Andere periodes suikerrijk fruit niet terug vinden o Snoeprepen te vermijden o Zaden (mueslimix) niet oké voor konijn - Bij fouten: risico op: o Foutieve slijtage tanden o Ileus o Obesitas o Dysbacteriose o Verveling Opmerking: Calcium opname niet volgens behoefte maar volledig + uitscheiding overschot in urine. Risico op blaasstenen! Opletten met calcium-supplementatie(knaagstenen vermijden, houten blokken voorzien) Caecotrofie - speciale verteringsstrategie o Voedingsstoffen zoals vitaminen en eiwitten worden opgenomen in bloed thv dunne darm o Bacteriën die deze voedingsstoffen vrijmaken voor opname zitten in blinde darm  na dunne darm  Het dier kan de voedingsstoffen de 1ste keer dat het de dunne darm passeert dus nog niet opnemen  Oplossing = caecotrofie: nadat het voeder een 1ste keer het gehele systeem gepasseerd is, worden deze opnieuw gegeten  Ditmaal kunnen de voedingsstoffen wel indarm opgenomen worden, als het voor 2de keer het lichaam verlaat worden ze niet meer gegeten - Uniek voor lagomorfen: o Proximaal colon gescheiden van distaal colon door fusus (coli) (= soort muschulaire verdikking) => pacemakerfunctie regelt peristaltiek  o Fusi coli:  In proximale colon  verantwoordelijk voor mechanische scheiding van fermenteerbaar (=1ste x opgenomen) en onverteerbaar materiaal (= 2de x opgenomen)  In distale colon initieert de fusus coli de peristaltische golven  Uit dunne darm komt voederbrij aangevoerd en wordt verdeeld tussen colon en caecum  Voedingsstoffen zijn hieruit al verwijderd, met uitz van vezel die nog niet verteerd kon worden  Continue flux tussen het caecum trekt samen en brengt inhoud naar proximaal colon waar een selectief excretie mechanische plaatsvind  In (proximale) colon scheiding: tussen grote onverteerbare en kleine fermenteerbare voedselpartikels  Grote partikels met lagere densiteit cumuleren zich in lumen  Kleine partikels en vicht stapelen perifeer op dankzij fusus o Door contractie van colon worden:  Kleine pratikels en vocht retrograad naar caecum verplaatst (= antiperalstiek)  Grote vezelige partikels uitgescheiden als harde faeces (= peralstiek) - In het caecum treedt fermentatie op en daarna wordt de caecale inhoud uitgescheiden als zachte faeces = caecotrofen - Tijdens transport doorheen colon wordt een mucuslaag rond caecotrofen aangelegen - De caecotrofen worden heropgenomen, rechtstreeks uit anus en volgende maal in dunne darm worden de resterende voedingsstoffen geresorbeerd - Daarna worden zij als keutels uitgescheiden (2e weg) Onverteerbare delen: - Weinig voedingswaarde - Gaan rechtstreeks van dunne naar dikke dkke darm  konijnenkeutels Fermenteerbare partikels en vocht - Worden door antiperistaltiek in proximaal colon naar blinde darm gebracht - ’s Nachts (tijdens rust): fermentatie in caecum (omzetting met vorming bacterieel eiwit en vit B) dan uitscheiding via colon waar omgeven door slijmlaag (Wild dier: overdag in burcht  rust, ‘s nachts in weide voor opname voeder) = Caecotrofen - Rechtstreekse opname van uit aars Caecotrofen (blindedarmkeutels) vs keutels: - Rijk aan o Vitaminen o Eiwitten o Water - Kleiner - Donker - Zachter (vochtiger) - Vaak in trosjes Vogels Bouw en functie spijsverteringskanaal - Bek - Slokdarm en krop - Kliermaag - Spiermaag - Dunne darm - Caeca (2) - Dikke darm - Cloaca Mond/bek/snavel - Geen lippen maar bek: bouw ~ vogelsoort en voedselpatroon/dieet o Openen noten  Papegaai: bek met ribbels en gespierde beweeglijke tong om noten en harde zaden te kraken van hun schil te ontdoen o Grazen o Plukken vruchten o Insecten vangen o Vis vangen … o Algemeen gezien:  Zaadeters (tang)  spechten (beitel)  roofvogels (om te scheuren)  waadvogels (priem om te zoeken net onder opp. Zoals bv in zand) - Geen tanden: wegens gewicht en invloed op zwaartepunt (vliegen mogelijk maken) - Zwakke kauwspieren: functie van spiermaag (centraal gelegen) - Voederopname afhankelijk van zicht en tast (smaak en reuk weinig ontwikkeld) - Speekselklieren weinig ontwikkeld, enkel bij granivoren: doorslikken vergemakkelijken viseters (watervogels) weinig slijmproductie - Choane= spleet in hard gemehelte ipv zacht gehemelte: verbinding tussen neus en mondholte - Mechanisch doorslikken: zwaartekracht brengt voeder naar krop, versneld door voorwaartse beweging kop => Voordeel bij dwangvoederen Slokdarm en krop - Krop = uitzakking slokdarm o 1 zijde, beiderzijds of spoelvormig (sommige vogels bv uilen geen) - Functie: o Opslagfunctie: diepe wandplooien voor uitzetten (voorraad)  belangrijk voor prooidieren want vullen eerst krop en gaan verteren op veilige plaats o Regelaar maagvulling: geleidelijk doorsturen voeder  Moet om de 12 uur gevuld worden (kunnen niet tegen vasten  2x/dag voederen)  Bij slecht voederen: altijd honger o Inweken voeder  o Voorvertering aan de hand van  Secreet speekselklieren  Slokdarmklieren  Geregurgiteerd maagsap  géén productie enzymen noch absorptie van nutriën o Bij sommige ook voor voederen jongen:  Oprispen krop‐inhoud: Jong krijgt geregurgiteerd voedsel van ouders, rechtstreeks achter in de mondholte toegediend bv. Roofvogels zelfs echte maaginhoud  Kropmelk (duiven)  kleine voederpartikels + afgestoten epitheelcellen kropwand na hypertrofie ervan (géén klieren in grop) = eiwit – en vetrijk  Doorstuurbeweging naar maag, kan bij stress verstoord worden Het maagstelsel - Kliermaag (proventriculus) o Beperkt volume, compact o Snelle passage, geen stapeling o Rijk aan klieren o Productie en secretie van HCl en pepsinogeen o Sterk verhoogde secretie tijdens ma o Zuurtegraad 3‐4,5 o Verschillen tussen vogelsoorten Spiermaag (gizzard) - Dikke wand, zeer sterk! - Positie: geen tanden  zou voorover vallen (gewicht), spiermaag in midden lichaam - Kneden voeder: Mechanische inwerking door o Koïlinelaag  Hoornachtig materiaal  KH en eiwit  Productie in spiermaag  Bedekt binnenwand  Sterk ontwikkeld bij graan- en noteneeters  Nectaretende vogels weinig ontwikkelde spiermaag o Maagkiezel  Niet verteerbare scherpe steentjes  Vermalen (mechanisch)  Hoeveelheid: afhankelijk van eetpatron  Zaadeters vs. Fruit- en viseters vs. Nectareters  Regelen opname nnaargelang de behoefte o Vermenging en verkleining voederdeeltjes vindt er plaats - Grit o Uit sepia (=zeekat) of andere skeletten zeezoogdieren of schalen zeedieren o De calciumbron : lost op in zure pH maag  opname in bloed o Functie = versterken beendergestel, versterken eischalen ( windei)  - Maagkiezel o Voor de mechanische inwerking o kleine scherpe, onverteerbare steentjes o Bij aankoop in winkel steeds ingrediëntenlijst nagaan: beiden moeten erin o Zowel voor grit als maagkiezel gaan de dieren zichzelf gaan voorzien in natuur - Zeeffunctie bij roofdieren: o Moeilijk verteerbare delen: haren, beenderen, veren,… => uitgescheiden als braakbal Bv Uil en ijsvogel o Pylorus: soms niet enkel overgang naar dd, ook onderdeel van maag, met filterfunctie tegen veren vnl Bv Pelikaan, ooievaar, koekoek, gans en pinguïn Dunne darm - Doudenum en ileum (2delen ipv 3) o Lang : herbivoren en granivoren o Kort : fruitetende vogels, insecten- en vleesetende vogels o Sterke antiperistaltische beweging: terugbrengen voeder naar krop voor voederen jongen o Eigenlijke vertering: sappen: dd, pancreas - Pancreas: o Groot : insecten ‐ en viseters, omnivoren o Klein : vleeseters (minder amylase vereist) - Gal: o Aanwezig: kaketoe (daarom veel obesitas: verteren goed vetten, kunnen er makkelijk veel opnemen) o Afwezig : papegaai Caeca - Niet 1 caecum maar 2 is regel - Sommige geen: o Kolibrie, specht, duivenrassen (overblijsel), papegaaien o Parkiet zelfs geen embryonale ontwikkeling - Sommige 1 grote: o Herbivoren of omnivoren o Kraanvogels, galliforme vogels, eenden en ganzen - Reiger: o Één gebruikt o Één rudimentiar - Functie o Grote microbiële fermentatie o synthese B‐vitaminen o Microb. Eiwit (deeltje via coprofagie weer opgenomen) o Waterresorptie o Lymfoïd weefsel (=immuun gerelateerd) Dikke darm - Kort + recht - Absorberen water en elektrolieten - Fermentatie (caeca) - Graaneters: kort - Herbivoren: langer (nog deel fermentatie) - Struisvogel: langst Rectum en cloaca - Cloaca = Gemeenschappelijke ruimte/opening waar ontlasting en genitale uitscheidingen samenkomen - Urine en faeces samen uitgescheiden - Ook ei => maakt zowel deel uit van genitaal stelsel als intestinaal stelsel - Uitzondering: o Struisvogel: kleine sluitspier: afzonderlijk mestbollen en witte plakken Voederbehoefte en management paard en konijn - Enkelvoudige darmstelsels o Varken o Hond - Darmstelstels met meervoudige magen o Rund  Voormage = forgut fermenter o Kip/vogel:  Kliermaag en spiermaag  hindgut fermenter - Enkelvoudige maag en hindgutfermenter o Paard o Konijn - Sterk rasverschillend: o Apen Voederbehoefte - Waarom nood aan voeder o Energie:  Onderhoud  Productie o Bouwstenen o Vitaminen etc - Verschil in behoefte naargelang o Diersoort: noodzakelijke nutriënten verschillen o Metabolisme: individu-afhankelijk o Activiteit: liggen vs staan vs lopen o Productie (lactatie, dracht) o Groei = ook soort productie (aanzet van weefsel) o Omstandigheid: bv. Omgevingstemperatuur o Ziekte etc Totale Voederbehoefte - Onderhoudsbehoefte o Levensnoodzakelijke functies in stand houden  Regulatie lichaamstemperatuur  Regeneratie weefsels (bijvoorbeeld darmcellen om de 2w)  Functioneren organen (gebruik nieren, hart, …) etc - Behoefte voor productie o Bijkomende functies  Arbeid, dracht, lactatie en groei - Voldoende noodzakelijke nutriënten in juiste verhouding voor optimaal functioneren: A + B = totale behoefte - Overschot: opslag of uitscheiding Berekenen behoeftes - Energiebehoefte berekenen: o Diersoortafhankelijk: verschillende noden en gebruiken nutriënten op verschillende manieren => Vormen van voederwaarderingssystemen  Systeem waarin voedermiddelen voor de betreffende diersoort op een bepaalde gedefinieerde manier worden gewaardeerd  Krijgen specifieke waarde en ook behoefte wordt op die manier gekwantificeerd  Zo kan aanbod afgestemd worden op de behoefte voor diediersoort Voederwaarderingssystemen voor paarden en pony’s: - VEP = voedereenheid paard, netto-energie-inhoud van rantsoen/voedermiddel = waarbij 1000 VEP = netto energie dat paard uit 1 kg gedroogde gerst haalt (gemiddeld 9,41 MJ of 2241kcal) ⇒ oude systeem - Nieuw: EWPA = energiewaarde paard waarbij 1 EWPA = netto energie dat paard uit 1 kg gedroogde haver haalt o VREp = eiwitwaarde: verteerbaar ruw eiwit paard Energiebehoefte paard - Stappenplan: o Bereken energiebehoefte paard (BEHOEFTE) o Ga na hoeveel energie er in ons rantsoen zit (INHOUD) o Ga na hoeveel paard dus moet opnemen (OPNAME) - Nodig: Onderhoud + Extra’s (dracht, lactatie, groei, arbeid, …) vs beschikbaar: voeder A: Inhoud en Hoeveelheid - Totale behoefte: o Onderhoudsbehoefte = Hoeveelheid nutriënten nodig voor essentiële levensfuncties  T, herstel en onderhoud lichaamsweefsels, zenuw- en hartfunctie, ademhaling,… o Schatting onderhoudsbehoefte via basaal metabolisme = energiebehoefte in volledige rust (thermoneutraal, niet verterend, wakker, psychologische en fysiologische rust) Schatting energiebehoefte - Berekening onderhoudsbehoefte rechtstreeks gerelateerd met lichaamsgewicht - Nog andere factoren met invloed oponderhoudsbehoefte => variatie in onderhoudsbehoefte aan E o Geslacht:  Onderhoudsbehoefte Hengst = 1,1 à 1,2 behoefte van merrie of ruin o Ras: temperament, lichaamssamenstelling o Activiteit (jong versus ouder paard)  Behoefte in training = 1,05 à 1,15 behoefte paard in rust o Voeder: hoeveelheid ruw voeder o Huisvesting:  Mogelijkheid tot bewegen en comfort temperatuur Onderhoud energiebehoefte - Schatting: o adhv gewicht en andere invloeden zoals temperament ⇒ berekend en in tabellen gegoten:  tabel voor onderhoud  tabellen toeslag = groei, arbeid, dracht, lactatie (gebruik=CVB-normen) - Lysine = essentieel AZ! - Veulen: heel belangrijk in groei - Nut: Spieren, huid, enzymen, afweerstoffen, melk, vertering,.. - Waarderingssysteem voor eiwit: VREp (verteerbaar eiwit paard) o Eiwitinhoud voeder weergegeven in g VREp = Gram Verteerbaar Eiwit Paard o Principe: idem als voor energie maar gaat over nood aan eiwit!! Toeslagen op nderhoudsproductie - Dracht o energie- en eiwitbehoefte nemen toe gedurende dracht  Eerste zeven maand: geen extra toeslag nodig  Vanaf 8e maand: toeslag vereist  Afhankelijk van lichaamsgewicht moederdier  Optellen behoefte voor onderhoud en toeslag - Lactatie o energie- en eiwitbehoefte liggen hoger tijdens melkgift, ophogen van voerniveau dient geleidelijk te gebeuren  Melkgift varieert sterk  belangrijk om conditie in het oog te houden Energiewaarde van voeders voor paarden - Eenmaal noden geweten: kijken hoe eraan te voldoen ⇒Vuistregel: de maximale DS-opname uit ruwvoer én krachtvoer - afh van gewicht, conditie en prestatie van het paard bedraagt +/- 2,5% van het lichaamsgewicht ⇒Indien uitsluitend ruwvoer wordt verstrekt is, afh van ruwvoerkwaliteit, DS- opname circa 2% van het lichaamsgewicht ⇒absolute nood aan min 1,25-2% van lichaamsgewicht (in DS) aan vezels/ruwvoer om gezond te blijven, voor hooi dat komt overeen met +/- 2kg hooi (vs) per 100kg LG  - Voor voeders: Energie-inhoud/kg product => tabellen energie-inhoud/kg van voeder o sommige voeders vrij constant (vnl droge krachtvoeders) maar andere zoals bijvoorbeeld ingekuilde voeders zijn heel variabel => ‘gemiddeld’ ruwvoeder eigenlijk onrealistisch om dit te gebruiken o Kan door  Vezelgehalte (grover is vezelrijker dus energie-armer)  Vochtgehalte  Kwaliteit (bv jaarafhankelijk, hoeveelste snede, …) => Vandaar voor ruwvoeders: zelf analyse laten uitvoeren (of bij aankoop analysecertificaat meevragen) o Belangrijk van na te gaan want kan sterk variëren: Stel  Ruwvoeder bv graskuil met drogestofgehalte van 350 g/kg -> 1 kg verse stof geven is 350 g drogestof toedienen per afgewogen kg  Ruwvoeder bv graskuil met drogestofgehalte van 850 g/kg -> 1 kg verse stof afwegen en geven is 850 g drogestof toedienen  => Groot verschil tussen beide (meer dan dubbele gegeven van 2e kuil) o Gehalten in de tabel met energie-inhoud van voeders steeds worden weergegeven in de droge stof (DS) o Voor het paard belangrijke nutriënten bevinden zich steeds in droge stof en niet in het water - Verse stof = droge stof + water Omzet droge stof naar verse stof - Samenstelling van voeder kan weergegeven worden in verse stof of in droge stof - Als er niets bijstaat/ niet gepreciseerd (bv op voederzak voor hond/kat) = verse stof - Behoeften/noden worden altijd weergegeven in droge stof = logisch want verschil tussen verse stof en droge stof is enkel vocht en dit gehalte is afh van soort voeder - Zorg dat je appels met appels vergelijkt - Totale behoefte vs. Toeslag: o Onderhoudsbehoefte (ALTIJD) o Behoefte voor productie: soms! => Moet afgestemd worden aan opname:  Tekort energie: vermageren, achterblijven bronst, tragere groei  Overschot energie : reserve: vooral vet Voedermanagement Paard - Grote nood aan ruwvoeder (minstens 1,5% van LG in ds) - Verstrekking hooi: beter via ruiven aan muur of in standen buiten, op grond niet ideaal - Beperkte stro opname: lage voedingswaarde, veel knabbelen = oké - te veel stro opnemen = indicatie dat te weinig hooi krijgen, beetje is wel oké - Bietenpulp steeds voorweken - Omgevingsverrijking: in natuur veel beweging, veel contacten en grazen + vermijden verveling: foraging device (bv slowfeeder, speelbal maar ook kong, …), gezelschap geit, rund, schaap, kip, … - Opletten voor obesitas als hele dag grazen (weideschema’s) - Opletten voor opname grote hoeveelheden zand als op paddock of korte weides (idealiter vermijden) Voedermanagement konijn - Belang ruwe celstof: o Tekort  Darmstoornissen  Ileus  Verkeerde slijtage tanden - Ad libitum voeren van RC: best is hooi (grashooi of kruidenhooi zoals lavendelhooi, brandnetelhooi, …) - Vermijden luzernehooi (alfafahooi) wegens sterke calciumconcentratie (blaasgruis) - Continue beschikbaarheid vereist - Voeder ver van toilethoek toedienen omwille van hygiëne, vaak niet mogelijk want voor zindelijkheidstraining net op het toiletbakje toedienen: o keutelen terwijl eten voedselpiramide respecteren - Mix onverteerbare (takjes, stro) en verteerbare ruwe celstof (hooi, gras) - Wat groene bladgroenten en (on) kruiden - Beperkte hoeveelheid wortelgroenten, fruit en 1 lepel (homogene) pellets gegeven - Groenten en (on-)kruiden: o bv andijvie, witloof, peterselie, wortelloof, spinazie, koriander, peterselie, basilicum, wilde peen, paardenbloem, klaver, brandnetel, zevenblad, kamille,… o Opletten met suikerrijke voeding:  Bv fruit, wortelen, bieten, … vermijden!!! - Pellets: o Homogene mengeling tegen selectie grof/langvezelig - Opgelet met voeder die verticale kauwbewegingen veroorzaken o Bv. Korrels/pellets/wortels: geven eerder verticale kauwbewegingen ipv horizontale kauwbewegingen - opletten met knaagstenen( verkeerde slijtage tanden) likstenen (verhoogd risico op blaasgruis- en stenen) en snoeprepen (suikerrijk) - Wel: wilgentakken, takken van fruitbomen, hazelaartakken Belang voedselpiramide navolgen: - Voldoende vezel voor slijtage tanden (zie hierboven) hooi: grootte konijn - Te veel suiker: o Vaak fouten in korreltoediening  max 1 soeplepel korrel/konijn/dag o Te veel suiker in darmen: dysbacteriose: bacteriële overgroei door beschikbaarheid koolhydraten in de darmen o Opletten met bv wortel: suikerrijk én hard (tandslijtage), wortelloof wel goed - Obesitas: o Kunnen niet aan caecotrofen, rechtstreekse opname uit anus niet mogelijk  ontstaan vitaminetekorten  Plakpoep => Myiasis => Sterfte Voederbehoefte Carnivoren Hond vs kat - Verschillen in o Fysiologie (tekorten aan bepaalde enzymen, verschillen in stofwisseling, …) o Eetgedrag (carnivoor versus semi-carnivoor) o Voederbehoefte (omwille van stofwisselingsverschillen) o Specifieke, verschillende voeders per diersoort vereist - Kat : o Eenvoudig metabolisme: kan vele omzettingen vanuit precursoren niet of niet voldoende maken: o Omzetting methionine naar taurine o Omzetting Beta-caroteen naar Vit A; o Omzetting linoleenzuur naar Arachidonzuur o Metabolisatie vit D uit zonlicht o Continue ureumcyclus die zorgt voor hogere eiwitbehoe o Obligate carnivoor = voedingsstoffen nodig die enkel in dierlijke producten te vinden zijn: Taurine, Retinal of Vit A, Arachidonzuur, Vit B12 en dierlijk eiwit - Hond: ook tussen rassen onderling sterk verschillend o Grote variatie in lichaamsgewicht o Tijdsspanne tot volwassen afhankelijk van ras o Rol van domesticatie op koolhydraat vertering: gedomesticeerde hond kan wel goed om met KHD o Facultatieve carnivoor (niet strikt) Onderhoudsbehoefte volwassen dier - Energiebehoefte o Opgedeeld in verschillende types energiebehoefte:  Basale energiebehoefte BER=basale functies (zonder verteringsproces)  Energiebehoefte in rust RER = basale functies