Dekontaminasyon, Dezenfeksiyon, Antisepsi Salayab_250204_120822 PDF

Dekontaminasyon, Dezenfeksiyon, Antisepsi Sağlayabilme Tuğba Avan Mutlu Tarihçe Yazılı insanlık tarihinin ilk başlarından beri; Mikroorganizmaların varlığı henüz bilinmemesine rağmen Hastalıklara karşı koymak amacı ile dezenfeksiyon ve steriliza...

Dekontaminasyon, Dezenfeksiyon, Antisepsi Sağlayabilme Tuğba Avan Mutlu Tarihçe Yazılı insanlık tarihinin ilk başlarından beri; Mikroorganizmaların varlığı henüz bilinmemesine rağmen Hastalıklara karşı koymak amacı ile dezenfeksiyon ve sterilizasyon işlemleri uygulanmıştır Tarihçe Eski Mısırlılar; Enfeksiyöz maddeleri sterilize ve mumyaları dezenfekte etmek için ateşi kullanmışlardır Yunanlılar; Binalarını dezenfekte etmek için kükürt yakmışlardır Yahudiler; Cüzzamlı hastaları izole edip geride kalan bütün eşyaları yakmışlardır Tarihçe 16.yüzyılda veba salgınında ölenlerin vücutları topluca yakılarak ortadan kaldırılmıştır Orta Asya’daki Türkler; Temiz su kaynaklarını kirletmemeye son derece önem göstermiş, suyu kutsal saymışlar Yaralarını dağlamışlar Hastalıktan ölen insanların giysilerini ve hayvan kadavralarını yakarak ortadan kaldırmışlardır Tarihçe Dezenfeksiyon amacıyla kimyasal maddelerin kullanımı ve sterilizasyon amacı ile ışığın kullanımı 19. asırda Robert Koch, Louis Pasteur ve Joseph Lister sayesinde olmuştur  HASTANE ENFEKSİYONU Hastanede yatarak tedavi gören hastalarda, asıl hastalığın dışında, yattıktan 48 – 72 saatten sonra ortaya çıkan enfeksiyonlar, Önemli mikroorganizmalar; Birçok mikroorganizma hastane enfeksiyonu yapar; √ Vankomisine Dirençli Enterokoklar (VDE), √ Metisiline Dirençli Stafilakoküs Aures (MRSA) çoğul dirençli hastane infeksiyonları, √ HIV/AIDS, Tüberküloz(TB) gibi daha pek çok infeksiyon, Önemi; √ Hastane enfeksiyonları birçok antibakteriyel ajana dirençli olduğu için hastane giderlerini önemli ölçüde artırmakta, √ Başarılı tedavi ve operasyon geçirmiş olmasına karşın birçok hasta kaybedilmekte, Hastane Enfeksiyonları Yönünden Riskli Hastalar; √ Bebek ve çocuklar, √ Hastanede daha uzun kalanlar, √ Bağışıklık sistemi zayıf olanlar, √ Yaşlılar, √ Bronkoskopi, sistoskopi, kateterizasyon ve operasyon uygulanan hastalar, 7  HASTANE ENFEKSİYONU BULAŞMA TÜRÜ; 1.ENDOJEN BULAŞMA;Hastanın kendi vücudundaki mikropların enfeksiyon oluşturması, 2.EKZOJEN BULAŞMA; Çevreden bulaşan mikropların enfeksiyon oluşturması, 3.ÇAPRAZ BULAŞMA; Bir hasta ya da hastane çalışanından mikrop bulaşması, BULAŞMADA ETKİLİ ÖGELER; √ Hava ya da flüge (damlacık) yolu, √ Tanı ya da tedavi nedeniyle kirlenen iğne, enjektör, pansuman malzemeleri, sonda ve kateter gibi nesneler, √ Eller, yiyecek ve içecekler, √ Tedavi amaçlı kullanılan kontamine ilaç ve sıvılar, Strelizasyon,Dezenfeksiyon Asepsi,Antisepsi uygulamaları hastane infeksiyonları ile mücadede son derece önemlidir, 8  Terminoloji Sterilizasyon Mikroorganizmaların tüm yaşam şekillerinin Fiziksel veya kimyasal yöntemlerle öldürülmesi Mekanik olarak uzaklaştırılması Mutlak bir terimdir Dezenfeksiyon Hastalıklara sebep olan mikroorganizmaların öldürülmesi veya uzaklaştırılması Cansız ortamlara uygulanır Sporlara çok etkili olmaz Antisepsi Hastalıklara sebep olan mikroorganizmaların öldürülmesi veya uzaklaştırılması Canlı yüzeyine uygulanır Sporlara çok etkili olmaz Antimikrobiyal Ajan [Antibakteriyal (antibiyotik), antiviral, antifungal gibi] Canlıda öldüren ya da üremeyi durduran ajanlar Kimyasal  Isı ile Sterilizasyon Doğrudan doğruya hücre proteinleri koagüle edilerek Etki eden etmenler; Isı derecesi (Arttıkça daha iyi ve çabuk sterilizasyon) Isının etki zamanı (Isı derecesine göre) Ortamdaki nem derecesi (Arttıkça daha iyi ve çabuk sterilizasyon) M/o içindeki su miktarı (En az %50 su olmalı) pH derecesi (Nötral pH'den asit ya da bazik ortama kaydıkça artar) Ozmotik basınç (Ters orantı)  Isı ile Sterilizasyon 1. Kuru Isı ile Sterilizasyon a. Yakma ve Alevden Geçirme İle Sterilizasyon b. Kuru Sıcak Hava ile Sterilizasyon c. UHT 2. Nemli Isı ile Sterilizasyon d. Sıcak Su ile Kaynatma Tindalizasyon e. Buharla Basınçlı Buharla Basınçsız Buharla  Isı ile Sterilizasyon Yakma ve Alevden Geçirme Yok edici bir işlem Mikroplanmış değersiz şeyler yakılabilir Mikrobiyoloji laboratuvarlarında sık kullanılan bir yöntem Öze, iğne, pens, tüp ağzı, bistüri, pipet ucu, lam gibi cam ve metal gereçlerin dış yüzlerinin sterilizasyonunu sağlar  Isı ile Sterilizasyon Kuru Sıcak Hava Mikroorganizmalar üzerinde oksidasyon oluşturarak etkili olur Malzemeyi sıcak hava ile temas ettirmek Pasteur fırını o 180 C’de 30 dk o 170 C’de 1 saat o 160 C’de 2 saat Cam ve metalden yapılmış araçlar Nemin içlerine ulaşamaması nedeniyle otoklavlanamayan yağlar Tozlar, süzgeç kağıtları Isı ile Sterilizasyon Çok Yüksek Sıcaklık (UHT) Sıvı maddelerin, özellikle sütün sterillenmesinde uygulanan yöntem UHT (ultra high temperature) Sterilizasyonu o Sıvı aniden 135-150 C’ye kadar ısıtılır 4 sn bu sıcaklıkta tutulur Aniden soğutulur Vegetatif şekiller ve sporlar genellikle ölür Çok dirençli Bacillus cinsi bazı sporlar çok azalır Diğerlerinin oda sıcaklığında açıldığında çoğalması zordur  Isı ile Sterilizasyon Kaynatma Bilinen en eski sterilizasyon yöntemi Basınçsız buhar sterilizasyonu için kullanılabilir o 100 C’de 5-10 dk. kaynatma ile dezenfeksiyon o 100 C’de 30 dk. kaynatma ile sterilizasyon SS, Selenit F, Tetratiyonatlı buyyon gibi bazı besiyerlerinin sterilizasyonu o 100 C’de 5-10 dk. ’da penset, makas, bisturi gibi maddelerin  Isı ile Sterilizasyon Tindalizasyon Antijen, serum ve şeker solüsyonları, dondurulmuş kan ve kan ürünleri Sıvı maddelerin, belirli ısı derecelerinde birkaç gün üst üste tutulması ile olur o Hidrolize olabilecek çözeltiler 80-100 C’de 30 dk. o Kan, serum ve aşılar 56-60 C’de 60 dk. İşlem 3 gün üst üste tekrarlanır Her işlem arasında malzemeler 1 gece oda ısısında bekletilir Isı ile Sterilizasyon Basınçlı Su Buharı Buharla o doymuş bir ortamda ve 100 C'den daha yüksek ısı ile sterilizasyon Otoklav kullanılır o 121 C'de 15 dk o 115 C'de 30 dk İlk otoklav  Isı ile Sterilizasyon Basınçlı Su Buharı En önemli üç parametre; Doymuş buhar Isı Zaman Basınç arttırıldıkça otoklav içerisindeki doymuş buhar ısısı artar, süre kısalır Dikkat edilecek noktalar; Sterillenecek maddeler gevşek yerleştirilir Kapak sıkıca kapatılır, üst musluk açılır Subap ağırlığı 1 atm'ye ayarlanır, ısıtıcı açılır Isı ile Sterilizasyon Basınçsız Su Buharı Doymuş ve akım halindeki basınçsız su buharı o ortamında 100 C’de en az 30 dk Yüksek ısıya dayanıksız maddelerin sterilizasyonu Arnold kazanı =Koch kazanı Işın ile Sterilizasyon İyonizan Işınlar - X ışınları, gama ışınları, beta ışınları Nükleik asitlere etki ederler Daha çok oda ve alet dezenfeksiyonu Penetrasyon yüksek olduğundan en çok endüstriyel alanlarda kullanılır Tek kullanımlık enjektör, kateter gibi malzemeler üreten fabrikalarda bu yöntem kullanılmaktadır Muayenehane veya hastanelerde dezavantajları nedeniyle kullanılmamaktadır Uygulama alanları sınırlı, maliyeti yüksek ve Işın ile Sterilizasyon Ultraviyole Işınlar Mikroorganizmaların DNA yapılarını kırar Replikasyon inhibe olur ya da mutasyon görülür Dezenfeksiyon için gerekli dalga boyu 253.4 nm İyonize ışınların aksine radyasyon enerjileri ve penetrasyon güçleri azdır Daha çok hava, su ve yüzey sterilizasyonunda kullanılır Uzun süreli maruziyet cilt ve göz bozuklukları oluşturabilir Süzme ile Sterilizasyon Filtrasyon sıvı ve gazlardan (havadan) partikül ve mikroorganizmaları uzaklaştırmak için çok yaygın kullanılır Mikrobiyolojide filtrelerin kullanım alanları; Çözeltilerin ve havanın sterilizasyonu Farklı büyüklükteki mikroorganizmaların birbirinden ayrılması Toksin, antijen ve enzimlerin hücrelerden arındırılması Çözeltilerin saflaştırılması Süzme ile Sterilizasyon Filtre gözenek çapları farklı genişliktedir Gözenek çapları; Tüm bakteriler için 0,2 µm Maya hücreleri için 3 µm Virüsler için 0,2 µm Süzme ile Sterilizasyon Süzme mekanizmalarına göre; Mikroorganizmaları absorbsiyonla tutan süzgeçler (Berkfeld, Chamberland, Seitz gibi) Mikroorganizmaları mekanik olarak tutan süzgeçler (HEPA filtreler)  Süzme ile Sterilizasyon Gaz ve sıvıların sterilizasyonu Porselen filtreler (Chamberland) Diatom toprağı filtreler (Berkfeld) Asbest süzgeçli filtreler (Seitz) Cam tozu filtreler Membran ve ultra filtreler Elektrostatik filtreler Kimyasal Sterilizasyon Isı uygulanamayan aletlerin sterilizasyonunda kullanılır Kimyasal maddeler, değişik mekanizmalarla etki gösterir Hücre zarlarını bozarak Proteinleri pıhtılaştırarak Enzimleri ve çekirdek asitlerini tahrip ederek Kimyasal sterilizasyon için kullanılanlar Etilen oksit Hidrojen peroksit Perasetik asit Ozon Klorin dioksit Formaldehit Kimyasal Sterilizasyon Etilen Oksit 1950’li yıllarda kullanıma giren EO petrolün rafine edilmesiyle elde edilir Yüksek ısı ve ıslaklığın dezavantaj olduğu hassas malzemelerin sterilizasyonu Bilinen tüm virüs, bakteri ve bakteri sporlarını yok eder Formaldehit ve alkol buharı kullanılarak sterilizasyon gerçekleştirilir Alkilasyon yöntemi ile mikroorganizmaların RNA ve DNA’ları ile reaksiyona girip, genetik yapılarını bozar Kimyasal Sterilizasyon Etilen Oksit Avantajları Porlu yapıdaki malzemelere penetre olması Güçlü bir antimikrobik ajan Kaynama noktası düşük olduğu için (10.7°C) hızla aktive olur Lastik, plastik, naylon gibi maddelere difüze olur Dezavantajları Solunum sistemi üzerine toksik etkili Dokulara direkt temasta eritem ve ödem oluşturur Sterilizasyon süresi uzun Uzun süre havalandırmaya ihtiyaç duyulur Kimyasal Sterilizasyon Hidrojen peroksit H2O2’nin sudaki %3’lük solüsyonları tıpta uzun yıllar antiseptik olarak kullanılmış Düşük ısı, nem gerekmez ve toksik atıklara neden olmaz Atık su arıtımında ise çözünmüş oksijen sağlamada ve zehirleyici etkinin giderilmesinde kullanılır Kimyasal Sterilizasyon Perasetik Asit Keskin kokulu ve berrak bir sıvı Ticari olarak % 35-40 lık solüsyonlar halinde bulunur Sterilizasyon ve dezenfeksiyon için çeşitli firmalarca sıvı, gaz ve buhar formları kullanılmış Genellikle stabil değildir ve oksijen ile etkileşerek asetik asit, hidrojen peroksit ve su gibi ürünlere parçalanır Kimyasal Sterilizasyon Ozon Bakterisidal ve sporosidal etkili Doğal olarak güneş ışığının ya da UV ışınlarının direkt oksijene etkisi ile elde edilir Kimyasal yapısının stabil olmaması, saf ozon elde etme güçlüğü ve depolama zorluğu nedeniyle sterilizan olarak kullanımı sınırlıdır Kimyasal Sterilizasyon Klorin dioksit (ClO2) Ozona benzer mikrobisid, sporosidal ve germisid aktiviteye sahip. EO’ e göre avantajları; Steril edilen materyal içerisinde kimyasal olarak erimez. Havada patlayıcı değildir Dezavantajları; Koroziv etkili, stabil değil Kullanım ve taşınma sırasında basınç altında sıvı hale getirilememekte. Kimyasal Sterilizasyon Düşük ısılı buhar ve Formaldehit İkisi tek başına sporosidal etkiye sahip değil Birlikte kullanıldığında sinerjistik etki ile yüksek sporosidal etki ortaya çıkar EO’ e göre bazı avantajları olsa da formaldehidin toksik ve karsinojenik etkileri nedeniyle pek kullanılmamakta  Etkili Sterilizasyon İçin Dikkat Edilecek Hususlar Malzemeler kusmuk, kan ve plazma gibi organik maddelerden temizlenmeli, önce dekontaminasyon uygulanmalı, sonra yıkanıp, durulanmalı, Malzemeler uygun biçimde paketlenmeli, üzerine malzeme cinsi, steril edildiği tarih ve son kullanma tarihi ve indikatör (kontrol kağıdı) yapıştırılmalı, Sterilizatör çok fazla doldurulmamalı, malzemeler arasında hava dolaşabilmeli, Sterilizatörde yeterli süre bekletilmeli, Steril edilmiş araç, gereç ve malzemeler uygun ortamda saklanmalı, 36 Sterilizasyon Kontrolü 1. FİZİKSEL KONTROL YÖNTEMLERİ Kullanılan aletlerde; sıcaklık seviyesini, basıncı, süreyi, nemi gösteren göstergeler bulunur. Döngüler kaydedilip, çıktı alınabilir. 2. KİMYASAL KONTROL YÖNTEMLERİ Sterilizatöre konulan her pakete; ısı ile, su buharı teması ile, gaz (ETO) teması ile renk değiştiren indikatörlü şeritler yapıştırılarak ya da içine konularak uygulanır. 3. BİYOLOJİK KONTROL YÖNTEMLERİ Sterilizasyon işleminde hedef ortamdaki mikroorganizmaların (sporlar dâhil) öldürülmesidir. Biyolojik kontrol ile sterilizasyona en dayanıklı olduğu bilinen bakteri (Bacillus suptilis ve Geobacillus stearotermophilus) sporları içeren biyolojik indikatörler konularak sterilizasyon işlemi sonrasında sporların ölüp, ölmediği kontrol edilir.  Dezenfeksiyon Yöntemleri 1. Fiziksel Yöntemler; a. Kaynatma, b. Pastörizasyon, c. Işın Dezenfeksiyonu, 2. Kimyasal Yöntemler; a. Yüksek Düzeyde Dezenfeksiyon ve Dezenfektanlar, b. Orta Düzeyde Dezenfeksiyon ve Dezenfektanlar, c. Düşük Düzeyde Dezenfeksiyon ve Dezenfektanlar, d. Deterjanlarla Dezenfeksiyon, 38  Dezenfeksiyon Yöntemleri 1. Fiziksel Yöntemler; A. Kaynatma o 100 C’de 5-10 dk. kaynatma ile dezenfeksiyon o 100 C’de 30 dk. kaynatma ile sterilizasyon B. Işın Dezenfeksiyonu: Bu amaçla ultroviyole su, doku kültürleri ve odaların dezenfeksiyonunda uygulanabilir. 39  3. Pastörizasyon: Süt ve süt gibi yüksek ısı derecelerine dayanıklı olmayan sıvı ve besin maddelerinin dezenfeksiyonu için kullanılan bir yöntemdir. Louis Pasteur tarafından bulunmuştur. Süt, meyve suları gibi içeceklerin patojen mikroorganizmalardan arındırılmasında kullanılır. İki yöntemle yapılabilir: 65C’de 30 dakika ya da 72C’de 15 saniye Her ikisinde de sıvılar hızla 10 C’nin altına soğutulur. Dezavantajı: Pastörizasyondan sonra besin maddeleri buzdolabında saklanmalı ve hızla tüketilmelidir. Avantajları: Toksik değildir. Kalıntı bırakmaz. Direnç sorunu yoktur. Sterilizasyon gibi otomatize edilmiştir.  2. Kimyasal Yöntemler; Dezenfeksiyon amacıyla kullanılan kimyasal maddelere DEZENFEKTAN denir. a.Yüksek Düzeyde Dezenfeksiyon ve Dezenfektanlar: Gluteraldehit (%2’lik), Formaldehit (% 8’lik), Klorhidroksit, Hidrojen peroksit, Parasetik asit vb. b. Orta Düzeyde Dezenfeksiyon ve Dezenfektanlar: İyodoforlar (sulandırılmış iyot), Etanol, Klor bileşikleri, Alkol ve fenoller vb. c. Düşük Düzeyde Dezenfeksiyon ve Dezenfektanlar: Fenoller, Amonyum bileşikleri, İyodoforlar, d. Deterjanlarla Dezenfeksiyon: Hastane ortamı, hasta odaları ve muayene odalarının deterjanlarla silinmesi mikropların % 90-99’unu azaltmaktadır. Ancak bunun her gün sürekli yapılması gerekmektedir. Çünkü çok az kalan mikroorganizmalar kısa sürede çoğalabilir. 41 a. Kritik Olanlar; Vücut boşluklarına, dokulara temas eden, kesi yapılan kan ve vücut sıvısı bulaşmış malzemelerdir. Cerrahi araç ve gereçler, Üriner ve damar içi kateterler, İğne ile fonksiyon iğne ve enjektörleri, b. Yarı Kritik Olanlar; Bütünlüğü bozulmamış deri ya da mukozalara değmiş malzemelerdir. Endotrakeal tüpler, Endoskoplar, Beden derecesi (ısı ölçerler), Laringoskop, solunum tüpleri ve kateterler, c. Kritik Olmayanlar; Yalnızca, bütünlüğü bozulmamış deri ile temas etmiş alet ve malzemelerdir. Steteskop ve tamburu, Yatak takımları ve mobilyaları, Tansiyon aleti, Küvöz… Kritik ya da yarı kritik malzemeler için yüksek düzeyde dezenfeksiyon ya da sterilizasyon gerektirir. Kritik olmayanlar için orta ya da düşük düzeyde dezenfeksiyon yeterlidir. 42  Dezenfektanların Kullanımında Dikkat Edilecek Hususlar Dezenfektan solüsyon aletlerin üzerini tümüyle kapatmalı, Dezenfektan sıvısı azaldıkça üzerine eklememeli, uzun süre bekletilmemeli, günlük hazırlanmalı, Bu maddeler karanlık ve serin yerde saklanmalı, Işık ve sıcaktan korunmalı, Malzemenin kaba temizliği yapıldıktan sonra solüsyona konmalı, Dezenfektanlar birbirleriyle karıştırılmamalı, Sulandırılması gerekenler göz kararı değil, belirtilmiş ölçülerde kullanılmalı, Dezenfektanlar mikropların hücre zarını, enzimlerinin etkisini bozarak ve sitoplazmalarındaki proteinlerini 43 pıhtılaştırarak, onları etkisiz hale getirdiklerinden,  Antiseptik ajanlar deri yüzeyindeki mikroorganizma sayısını azaltmak için kullanılırlar. Bu bileşikler güvenlik ve etkinliklerine göre seçilirler. Alkol İyodoforlar Klorheksidin Paraklorometaksilenol (PCMX) Triklosan  ALKOL Sporlar hariç diğer mikroorganizma gruplarına etkilidir Toksik değildir Cildi kurutur Lipitleri uzaklaştırır. Organik madde varlığından etkilenir; alkol uygulamadan önce cilt temizlenmelidir. İYODOFORLAR Etki spektrumları alkole benzer (M.tuberculosis +/-). Alkole göre biraz daha toksik etkileri vardır. Organik madde varlığında inaktive olurlar. Genellikle alkolle birlikte kullanılırlar. KLORHEKSİDİN Geniş antimikrobiyal aktivitesi vardır. Alkole göre daha yavaş etki eder. Aktivitesi kalıcıdır ancak organik materyal varlığı ve yüksek pH düzeyleri etkinliğini azaltır. PARAKLOROMETAKSİLENOL (PCMX) Etkisi gram pozitif bakterilerle sınırlıdır. Toksik olmadığı ve uzun süreli etki ettiği için, el yıkama ürünlerinde kullanılır. TRİKLOSAN Bir fenol bileşiğidir. Bakterilere etkili olmakla birlikte pek çok diğer mikroorganizmaya karşı etkisizdir. Deodorantların ve diş macunlarının içinde yaygın olarak kullanılmaktadır.  ASEPSİ TEKNİKLERİ 1.Tıbbi Asepsi Teknikleri; a.El yıkama, b.Gömlek giyme, c.Bone ve maske, d.Eldiven, 2.Cerrahi Asepsi Teknikleri; a. Ameliyathanede ameliyathane terliği, ayakkabısı ve galoş, b. El yıkama, c. Gömlek giyme, d. Eldiven giyme, e. Gömlek ve eldiven çıkarma, f. Steril malzeme pensi ve kavanozu, g.Dekontaminasyon, 46 TEŞEKKÜRLER