Sterilizasyon, Dezenfeksiyon ve Antisepsi PDF

Sterilizasyon & Dezenfeksiyon Dr. Öğr. Üyesi Kevser ATALIK  Sterilizasyon: Herhangi bir maddenin veya cismin birlikte bulunduğu tüm mikroorganizmaların her türlü canlı ve aktif şekillerinin yok edilmesi (bakteri sporları dahil) Sterilan kelimesi mutlak steriliteyi ifade eder. D...

Sterilizasyon & Dezenfeksiyon Dr. Öğr. Üyesi Kevser ATALIK  Sterilizasyon: Herhangi bir maddenin veya cismin birlikte bulunduğu tüm mikroorganizmaların her türlü canlı ve aktif şekillerinin yok edilmesi (bakteri sporları dahil) Sterilan kelimesi mutlak steriliteyi ifade eder. Dezenfeksiyon: Cansız maddeler ve yüzeyler üzerindeki patojen mikroorganizmaların yok edilmesi, ortadan kaldırılması Antisepsi: Canlı yüzeyler (cilt, doku, …) üzerindeki patojen m.o’ların öldürülmesi veya üremelerinin engellenmesi  Prionlar Prion inaktivasyonu Sterilizasyon Bakteri sporları Dezenfeksiyon Zarfsız küçük virüsler Yüksek Orta Mantarlar Düşük Zarfsız büyük virüsler Zarflı virüsler  TEMİZLİK VE DEKONTAMİNASYON TAŞIMA KONTROL KULLANMA PAKETLEME DEPOLAMA STERİLİZASYON TAŞIMA Dekontaminasyon Kontaminasyon: İstenmeyen mikroorganizmaların objelere, alanlara ve kişilere temas etmesi, bulaşmasına denir. Dekontaminasyon: Objelerin üzerindeki m.o sayısını azaltır, tutmak, kullanmak veya atmak için güvenli hale getirir Ultrasonik yıkama, dezenfektör, vs. kullanılır. STERİLİZASYON TEMİZLEME Görünen ve görünmeyen katı materyallerin uzaklaştırılması Hasta sekresyonları, kan, doku artıkları, mikroorganizmalar, … Başarısız bir temizleme sterilizasyonun etkinliğini düşürür Aletlerde korozyon, paslanma, hastada istenmeyen etkiler Su + deterjan / enzimatik temizleyiciler Paketleme Gerektiğinde indikatör ile beraber steril edilir. Materyal sterilanın penetrasyonuna izin vermeli Kontaminasyonu önlemeli Mikrobiyal penetrasyon için etkili bir bariyer sağlamalı Depolama Sterilizasyon sonrası kullanıma kadar steril paketli malzemelerin sağlandığı temiz alan «İlk giren ilk çıkar» kuralı uygulanır Spaulding sınıflandırması: Bir malzemenin oluşturacağı hastalık risklerine göre sınıflandırılması Kritik, yarı-kritik ve kritik olmayan olmak üzere 3 sınıfa ayrılır. Kontamine medikal aletlerin hastaya infeksiyon bulaştırma risklerine göre Sterilizasyon, yüksek düzey dezenfeksiyon ve düşük düzey dezenfeksiyon uygulanır. Kritik alet /malzemeler Steril dokulara ve steril vücut boşluklarına veya vasküler sisteme giren alet / malzemeler “kritik” alet / malzeme olarak sınıflandırılır. Bu tanıma uyan tüm alet / malzemelerin (cerrahi aletler, kardiyak kateterler, idrar sondaları, rijit endoskop ekipmanları, implantlar, enjektör iğneleri, vb.) steril olması gerekir. Yarı kritik alet/malzemeler Mukoza veya bütünlüğü bozulmuş cilt ile temas eden alet/malzemeler “yarı kritik” olarak kabul edilir Anestezi ekipmanları, endoskoplar, laringoskop bıçakları, özefajiyal manometri probları, anorektal manometri kateterleri, vb. Bu gruba giren alet / malzemeler için yüksek düzey dezenfeksiyon yeterlidir, Steril olma şartı aranmaz. Kritik olmayan alet / malzemeler Bütünlüğü bozulmamış ciltle temas eden alet/malzemelerdir Sürgü, tansiyon aleti manşonu, steteskop, yatak kenarları, koltuk değnekleri, hasta odasındaki yemek masası ve mobilyalar, yerler, vb). Bu gruptaki alet/malzemelerin temiz olması yeterlidir. Sadece vücut sıvı / salgıları ile kirlenme meydana geldiğinde düşük düzey dezenfektanlarla dezenfeksiyon yapılmalıdır.  STERİLİZASYON FİZİKSEL KİMYASAL YAKMA KURU ISI NEMLİ ISI FİLTRASYON RADYASYON FİZİKSEL YÖNTEMLERLE STERİLİZASYON YAKMA, ALEVDEN GEÇİRME Bunsen beki, Alkol beki Mikroinsineratör  Özeler, iğneler, şişe ve tüp kenarlarının alevden geçirilerek sterilizasyonu Beklerin kullanımı bazı durumlarda pratik değildir: laminar kabinlerde mevcut hava akımı dolayısı ile Mikroinsineratör buna alternatif olarak kullanılabilir. Özenin steril edilmesi 1. Halka ya da iğne öze alevin en sıcak noktası olan mavi kısımda 45 derecelik bir açı ile tutulur 2. Telin rengi kırmızıya dönene dek beklenir (kızıl derece) 3. Telin her yanının kızıl dereceye ulaşmasından sonra steril öze kullanılabilir  KURU ISI STERİLİZASYONU Sıcak hava fırını= Pasteur Fırını Kullanım alanı su ile geçimsiz bazı malzemeler (Pudra gibi tozlar, vazelin, gliserin vb.) ile sınırlıdır. Cam, metal ve 170°C’de erimeyen bazı malzemeler Sıvı, kauçuk ve plastik malzemeler için uygun değil. Kuru ısı için sterilizasyonunun kontrolü için B. atrophaeus sporları kullanılır. Avantajlar & Dezavantajlar Avantajlar: Nontoksik Çevreye zararsız Kurulumu kolay Ucuz; Non-korosiv: Metal ve keskin aletler için aşındırıcı değildir. Çelik nesnelerin paslanmasına sebep olmaz. Dezavantajlar: Isı penetrasyonu yavaş Uzun süren döngü NEMLİ ISI İLE STERİLİZASYON Buhar Sterilizasyonu Otoklav: Bazı biyolojik atıkların dekontamine edilmesinde ve basınç altında buhar kullanılarak besiyeri, aletler ve laboratuar malzemelerini sterilize etmek için kullanılırlar. Sıcaklık, basınç ve buhar Metal malzemeler, kauçuk, aluminyum, ısı dayanımlı membran filtre, ısı dayanımlı plastik malzemeler, cam malzemeler, çok kullanıma uygun filtrasyon ekipmanları, besiyerleri ve parafin Buhar sterilizasyonu: Otoklav Tüm ısıya ve neme dayanıklı kritik ve yarı kritik aletler 121°C, 1,5 atmosfer altında, 15-45 dakika, 134°C, 3 dakika (“Flash buhar sterilizasyon” paketlenmemiş alet). İşlem süresi yüklenen aletlerin miktarına ve yapısına göre değişir : Büyük bir biyolojik atık torbası, büyük bir besiyeri şişesi, yüzeyi yavaş ısınan objeler  Avantaj: Çevreye, çalışana ve hastaya nontoxic Döngü kolayca kontrol edilebilir ve görüntülenebilir Hızlı mikrobisidal, sporisidal Hızlı döngü süresi Ucuz Çabuk ısınır ve kumaşa penetre olabilir. Dezavantaj: Patlama potansiyeli, Yanma, haşlanma ısıya duyarlı aletler için zararlı Otoklav Horizontal Otoklav Masaüstü tip otoklav Ön vakumlu otoklav Vertikal Otoklav Otoklav  Tindalizasyon Besiyerleri 56-100°C’de (genellikle 1 sa.) üç gün ard arda ısıtılmak suretiyle steril edilir. Isıtma aralarında sporların vejetatif forma geçebilmeleri için besiyelerinin 37°C’de kalması gerekmektedir.  İYONİZE RADYASYON Yaygın olarak cobalt 60 gamma ışınları Gamma ışınları paket materyalinden geçebildiği için son ürünlerin sterilizasyonuna olanak verir. Düşük sıcaklıkta sterilizasyon sağlar. İlaçlar, tıbbi ekipmanlar Hızlı, etkin ve güvenilir bir yöntem Yüksek sterilizasyon maliyetleri nedeniyle, bu yöntem sağlık tesislerinde elverişsiz bir alternatif yöntem olmakla birlikte büyük ölçekli sterilizasyon için uygundur. FİLTRASYON Yanıcı ya da ısı ile denatüre edilen antibiyotikler, ilaçlar, şekerler, amino asitler, vitaminler ve kompleks besiyeleri gibi reaktifler genellikle filtre ile sterilize edilir. Filtrasyon, m.o’ları öldürmez. Mikroorganizmaları uzaklaştırmak için, membran gözenek büyüklüğü mikroorganizmalardan daha küçük olmalıdır.  Sıvıların sterilizasyonunu sağlamak farklı por çapında membran filtreler kullanılmaktadır. Farklı por çaplarına sahip şırınga filtresi, şişe üstü filtre veya diğer tipteki membran filtreler canlı organizmaları fiziksel olarak uzaklaştırır.  HEPA filtreler Havanın filtrasyonu Laminer akım kabinin en önemli parçası, HEPA (yüksek verimli partikül hava) filtresidir. Sertifikalı bir HEPA filtre en az % 99,97 oranında toz, polen, küf, bakteri ve havadaki partikülleri yakalar. KİMYASAL YÖNTEMLERLE STERİLİZASYON Isıya duyarlı objelere EtO, hidrojen peroksid gaz plazma; veya kimyasal sterilan solüsyonlar uygulanır. Kimyasal sterilan solüsyonlar genellikle yüksek düzey dezenfektan olarak kullanılır. Temas süresi 3-18 saat arasında değişir. Kimyasal sterilan solüsyonlarla sterilizasyon fiziksel sterilizasyon yöntemleri ile aynı sterilite güvencesini taşıyamaz. Etilen oksit (ETO) sterilizasyonu: ETO gazı düşük ısıda (37-55°C) sterilizasyon amacıyla sıklıkla kullanılır. Plastik gibi 60 °C’den daha yüksek sıcaklıklara duyarlı ya da neme duyarlı objelere uygulanır. Dezavantajı: Yanıcı, patlayıcı, karsinojen ve toksik, havalandırmaya (8-12 saat) ihtiyaç var. Uzun işlem süresi: 16-18 saat pahalı Hidrojen Peroksit Sterilizasyonu: Sporisidal etki için %25 üzerinde yüksek konsantrasyon Gaz formu sıvı formundan daha etkili Kısa döngü süresi (30 dak. =yüksek düzey dezenfeksiyon) Penetrasyonu ETO kadar iyi değil Buharlaştırılmış Hidrojen Peroksit Sterilizasyonu Hidrojen Peroksit Gaz Plazma Sterilizasyonu Dezavantaj: Koroziv, çok iyi durulanmalı (gözde ve solunum siteminde hasarına neden olabilir). Cihaz içine enjekte edilir ve cihaz içinde sterilizasyon sağlanır. Formaldehid sterilizasyonu: Düşük ısıda sterilizasyon (70-75°C) İşlem, sterilizasyon haznesine alınan formaldehit gazı içine buharlaşan formalin kullanımını içerir. ETO’ya göre işlem süresi daha kısa, daha iyi penetre olur ve daha düşük ısıda uygulanır ayrıca fiyatı daha uygun Yanıcı, toksik, ciltle temasta iritasyona neden olur Formaldehid sterilizatörü Hangi yöntemi seçeceğiz? Dezenfektanın Organizma/ Duyarlılığı konsantrasyonu ve potansiyeli Bakteri, virüs, prion, … M.o.’nın Fiziksel ve kimyasal direnci faktörler Virüs- zarflı/ zarfsız Sporlu olup olmaması Dezenfeksiyon ve sterilizasyon etkinliğini etkileyen M.o. sayısı faktörler Organik ve Malzeme ve lokasyonu inorganik madde Yapıldığı madde Girintili çıkıntılı yapı Maruziyet Duyarlığı Biyofilm süresi Kullanım amacı Sterilizasyonun Kontrolü Fiziksel Kontrol: Maksimal Termometre: Otoklavın ulaştığı en yüksek sıcaklık kontrol edilir. Özelliği ibresinin yükseldikten sonra kendi kendine düşmemesidir. Cihaz üzerindeki program döngüsü çizelge kaydedicileri- bilgisayar çıktıları, sıcaklık ve basınç ölçme cihazları, nem ölçerler göstergelerin kontrollerini kapsar. Sterilizasyon çevriminin fiziksel koşulları hakkında bilgi verirler. Maksimal Termometre  Otoklav bandı Kimyasal indikatörler: İşlem indikatörleri: Sterilan penetrasyonunu doğrulamak için tercihen her bir paketin içine bir kimyasal indikatör yerleştirilmelidir. Ucuzdur. Genellikle, bir veya daha fazla sterilizasyon parametresi (örn., buhar süresi, ETO süresi, sıcaklık veya doymuş buhar) mevcut olduğunda renk değiştirir (ısıya veya kimyasal duyarlı mürekkepler). Bowie Dick Testi: Sterilizatör haznesindeki havanın uygun şekilde tahliyesi ve doymuş buharın uygun şekilde etki edip etmediği kontrol edilir.  Biyolojik: Sterilizatörlerin etkinliğini en az haftalık olarak izlemek için biyolojik indikatörleri kullanılır. Belirli bir sterilizasyon sürecinin ölümcül olduğunu doğrudan gözlemleyen tek süreç göstergeleridir. Geobacillus stearothermophilus 55-60 ° C'de inkübe edilir ve Bacillus atrophaeus 35-37 ° C'de inkübe edilir. B. atrophaeus sporları ETO ve kuru ısıyı izlemek için kullanılır ve G. stearothermophilus sporları buhar sterilizasyonu, hidrojen peroksit gaz plazma ve sıvı perasetik asit sterilizatörlerini izlemek için kullanılır.  DEZENFEKSİYON Dezenfeksiyon: Cansız maddeler ve yüzeyler üzerindeki patojen mikroorganizmaların yok edilmesi, uzaklaştırılması Kimyasal yöntemler: kimyasal dezenfektanlar Fiziksel yöntemler: kaynatma, pastörizasyon, Ultraviyole rasyasyon (UV) Farklı seviyelerde dezenfeksiyon yapılabilir: Düşük, orta ve yüksek seviye dezenfeksiyon dezenfektanın etkisine uygulama süresine YÜKSEK DÜZEY DEZENFEKSİYON Etkili: Vejetatif bakteriler Yarı kritik aletler Mantarlar Zarflı ve zarfsız virüsler Aletler Mycobacterium Bazı sporlar Etkili DEĞİL: Bakteri sporları Yüksek düzey dezenfektan: Hidrojen peroksid, ortofitalaldehit, perasetik acit ORTA DÜZEY DEZENFEKSİYON Etkili Vejetatif bakteriler Kritik olmayan aletler Mantarlar Zarflı ve zarfsız virüsler Çevresel yüzeyler Mycobacterium Etkili DEĞİL: Sporlar Orta düzey dezenfektanlar: Fenoller, alkoller, iyodoforlar, vs. DÜŞÜK DÜZEY DEZENFEKSİYON Etkili: Vegetatif bakteriler Kritik olmayan aletler Mantarlar Zarflı virüsler Çevresel yüzeyler Etkili DEĞİL: Sporlar Zarfsız virüsler Pseudomonas ve Mycobacterium’a karşı az aktif Düşük düzey dezenfektanlar: Kuarterner amonyum bileşikleri, etc. Kimyasal dezenfeksiyon Kimyasallar mikroorganizmaları öldürme yetenekleri bakımından büyük farklılıklar gösterir. Etki ettikleri başlıca üç mekanizma: (1) lipit içeren hücre zarının bozulması, (2) proteinlerin modifikasyonu veya (3) DNA'nın modifikasyonu. Bazı kimyasallar birden fazla mekanizmayla etki edebilir  İdeal bir dezenfektanda bulunması istenilen özellikler Antimikrobiyal spektrumu geniş Hızlı ve kalıcı etkili Kullanıcıya ya da hastaya zararsız Tıbbi cihazlara ve metal, plastik, kauçuk gibi yüzeylere zararsız Atıkları çevreye zararsız Sıcaklık ve pH gibi çevresel faktörlerden etkilenmez Organik maddelerin varlığında bile aktivitesini korur Birlikte kullanıldığında sabun, deterjan gibi kimyasallarla uyumlu Kullanımı kolay Ekonomik  Gluteraldehit: Kullanım sonrası çok iyi durulanmalı ve havalandırılmalıdır. Minimum etkin konsantrasyon (MEK) % 1.5’tir. Hidrojen peroksit: Koroziv etkili, kokusuz,tahrişe neden olmaz, düşük toksisite gösterir. İyi durulanmalıdır. %7.5’lik çözelti YDD sağlar. Perasetik asit: koroziv etkili, organik madde varlığında etkili Klor ve klor bileşikleri: Hızlı etkili, düşük maliyetli, geniş spektrumlu antimikrobiyal etki, toksik kalıntı bırakmaz ancak tahriş edici ve korozif etkili Alkoller: Sudaki %60-80 oranındaki çözeltileri en etkindir. Yanıcı, tahriş edici, lastik plastik gibi malzemeyi sertleştirebilir, kirli ortamda etkisiz, mercekli malzemenin materyalini bozabilir. Dörtlü (kuaterner) amonyum bileşikleri: Kontamine dörtlü amonyum bileşiklerinden kaynaklanan hastane enfeksiyonu olguları bildirilmiştir. DEZENFEKTAN ETKİNLİK* AVANTAJ DEZAVANTAJ GLUTERALDEHİD YDD İyi uyumluluk İritan duman ORTOFİTALDEHİD YDD Duman yok Pahalı İODİN BİLEŞİKLERİ ODD Hızlı etkili Boyayıcı ALKOL ODD Boyamaz Yanıcı FENOLLER ODD Ucuz, kolay bulunur Deriye iritan KUARTERNER AMONYUM DDD Az iritan, iyi deterjan özelliği Mesleki astım BİLEŞİKLERİ PERASETİK ASİT YDD Geniş uyumluluk Pahalı KLORİNLER YDD Ucuz, hızlı etki Metallere koroziv HİDROJEN PEROKSİT YDD Göze zararlı, bazı metallere uyumsuz FORMALDEHİT YDD Non-koroziv Kötü koku, iritan duman, kanserojen * Değişiklik gösterebilir. Antiseptikler Alkoller: tekrarlı temasta iritasyon Klorheksidin glukonat : tekrarlı temasta iritasyon Heksakloroform : toksik İyodoforlar: iyot yerine... El, deri antisepsisinde, cerrahi yara ve deri efeksiyonlarının tedavisinde yaygın. Triklosan: sabunlar içinde kullanılır. Kuaterner Amonyum Bileşikleri: Gram negatif bakteriler üzerine zayıf etkili olduklarından bu bakteriler ile kontaminasyon sonucu enfeksiyonlar ve salgınlar bildirilmiştir.  Mikroorganizmalar, beklenmedik enfeksiyon salgınlarına yol açabilecek dezenfeksiyon sürecine karşı belirli bir direnç geliştirebilir 1. İçsel (intrinsik) direnç mekanizması 2. Edinilmiş Bakteriyel Direnç Mekanizmaları: Plazmidler Mutasyonel direnç İçsel (intrinsik) direnç mekanizması Direnç tipi Örnek Direnç mekanizması Geçirmezlik Gram negatif bakteriler KAB*, triklosan Dış zar veya glikokaliks bir bariyer gibi davranarak antiseptik veya dezenfektanın alınmasını önleyebilir Mycobacteria Klorheksidin, KAB, Balmumu yapısındaki hücre duvarı Gluteraldehit antiseptik veya dezenfektanın girişini önleyebilir Bakteri sporları Klorheksidin, KAB, fenoller Sporların manto veya kortex tabakası antiseptik veya dezenfektanın girişini engelleyebilir Gram pozitif bakteriler Klorheksidin Glikokaliks antiseptik difüzyonunun azalmasıyla ilişkili olabilir İnaktivasyon (kromozomal Klorheksidin Klorheksidin molekülünün aracılı) parçalanmasından kaynaklanabilir *KAB: kuarterner amonyum bileşikleri  Pastörizasyon Patojen m.o.’lara karşı kullanılır. Bakteri sporlarına etkili değil. Sıvıların 65–77°C’ye ısıtılması ve yaklaşık 30 dakika bu ısıyla muamelesi sonucu çok sayıda m.o. sayıca azaltılır veya yok edilir Kaynatma ucuz ve kolay erişilebilir bir dezenfeksiyon şeklidir. kaynama başladıktan sonra en az 20 dak. Ultraviole Radyasyon (UV) İyonlaştırıcı olmayan radyasyon türüdür. 240–280 nm dalga boyunda maksimum bakterisidal etkili Düşük enerji seviyesi dolayısı ile dezenfeksiyon amacıyla kullanılır. Nükleik asitleri yıkarak m.o.’ları inaktive eder Ameliyathaneler, izolasyon odaları, biyogüvenlik kabinleri Yüzeylerdeki ve havadaki m.o’lara karşı kullanılır.