ΒΙΒΛΙΟ-ΙΣΤΟΡΙΑΣ-Ε΄-ΤΑΞΗΣ-ΣΕΛ.-1-68 PDF

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Στέφανος Γλεντής Ελευθέριος Μαραγκουδάκης Στα βυζα...

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Στέφανος Γλεντής Ελευθέριος Μαραγκουδάκης Στα βυζαντινά χρόνια Νίκος Νικολόπουλος Μαρία Νικολοπούλου ΙΣΤΟΡΙΑ Στα βυζαντινά χρόνια ΙΣΤΟΡΙΑ Ε΄ Κωδικός Βιβλίου: 0-10-0118 Δη μ οτ Ε΄ Δημοτικού ISBN 978-960-06-2584-4 ικού (01) 000000 0 10 0118 1 ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ» 10-0118_0001-003_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/13/15 9:38 AM Page 1 Ιστορία Ε´ Δημοτικού Στα Βυζαντινά Χρόνια 10-0118_0001-003_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/13/15 9:38 AM Page 2 ËÌÈÂϾ»»ÊÏÂÃÀ˾ÆÈËÀË ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Στέφανος Γλεντής Εκπαιδευτικός Π.Ε. Ελευθέριος Μαραγκουδάκης Εκπαιδευτικός Π.Ε. Νίκος Νικολόπουλος Επίτ. Σχολικός Σύμβουλος Π.Ε. Μαρία Νικολοπούλου Εκπαιδευτικός Δ.Ε. ΚΡΙΤΕΣ - ΑΞΙΟΛΟΓΗΤΕΣ Απόστολος Παπαϊωάννου Αναπλ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Αντώνιος Παυλίδης Σχολικός Σύμβουλος Μαρία Παναγιωτοπούλου Εκπαιδευτικός Π.Ε. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ- ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ Φώτιος Τσίτσος Σκιτσογράφος - Εικονογράφος ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Γεωργία Ρογάρη Φιλόλογος ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Γιάννης Παπαγρηγορίου ΚΑΤΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΗ Σύμβουλος Π.Ι. ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΤΟΥ ΥΠΟΕΡΓΟΥ Γιάννης Παπαγρηγορίου Σύμβουλος Π.Ι. ΕΞΩΦΥΛΛΟ Τέτα (ή Σεβαστιανή) Μακρή Εικαστικός Καλλιτέχνης ΠΡΟΕΚΤΥΠΩΤΙΚΕΣ «ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ - MULTIMEDIA A.E.» ΕΡΓΑΣΙΕΣ Γ Κ.Π.Σ. / ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ / Ενέργεια 2.2.1 / Κατηγορία Πράξεων 2.2.1.α: «Αναμόρφωση των προγραμμάτων σπουδών και συγγραφή νέων εκπαιδευτικών πακέτων» ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ Μιχάλης Αγ. Παπαδόπουλος Ομότιμος Καθηγητής του Α.Π.Θ. Πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Πράξη με τίτλο: «Συγγραφή νέων βιβλίων και παραγωγή υποστηρικτικού εκπαιδευτικού υλικού με βάση το ΔΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ για το Δημοτικό και το Νηπιαγωγείο» Επιστημονικός Υπεύθυνος Έργου Γεώργιος Τύπας Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Αναπληρωτής Επιστημονικός Υπεύθυνος Έργου Γεώργιος Οικονόμου Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Έργο συγχρηματοδοτούμενο 75% από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και 25% από εθνικούς πόρους. ËÌÈÂϾ»¾É»Æ¾Ã†ÈËÀË Ǿ İʌĮȞȑțįȠıȘ IJȠȣ ʌĮȡȩȞIJȠȢ ȕȚȕȜȓȠȣ ʌȡĮȖȝĮIJȠʌȠȚȒșȘțİ Įʌȩ IJȠ ǿȞıIJȚIJȠȪIJȠȉİȤȞȠȜȠȖȓĮȢȊʌȠȜȠȖȚıIJȫȞ  ǼțįȩıİȦȞ ©ǻȚȩijĮȞIJȠȢªȝȑıȦȥȘijȚĮțȒȢȝĮțȑIJĮȢȘȠʌȠȓĮįȘȝȚȠȣȡȖȒ- șȘțİ ȝİ ȤȡȘȝĮIJȠįȩIJȘıȘ Įʌȩ IJȠ ǼȈȆǹ  ǼȆ ©ǼțʌĮȓįİȣıȘ ǻȚȐǺȓȠȣȂȐșȘıȘªȆȡȐȟȘ©ȈȉǾȇǿǽȍª ȅȚįȚȠȡșȫıİȚȢʌȡĮȖȝĮIJȠʌȠȚȒșȘțĮȞțĮIJȩʌȚȞȑȖțȡȚıȘȢIJȠȣǻȈIJȠȣǿȞıIJȚIJȠȪIJȠȣǼțʌĮȚįİȣIJȚțȒȢȆȠȜȚIJȚțȒȢ 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL.qxp_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 1/28/16 11:40 AM Page 3 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Στέφανος Γλεντής Ελευθέριος Μαραγκουδάκης Νίκος Νικολόπουλος Μαρία Νικολοπούλου Η συγγραφή και η επιστηµονική επιµέλεια του βιβλίου πραγµατοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Ιστορία Ε´ Δημοτικού Στα Βυζαντινά Χρόνια ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ» 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:05 PM Page 4 Αγαπητά μας παιδιά της Ε' τάξης Στις δύο προηγούμενες σχολικές χρονιές, στη Γ' και τη Δ' τάξη, ταξιδέψατε με τα βιβλία της Ιστορίας «στα πολύ παλιά» και στα «αρχαία χρόνια». Γνωρίσατε τόπους, λαούς και ανθρώπους. Ακούσατε, διαβάσατε και μάθατε πολλά για τη ζωή, τα έργα και τον πολιτισμό τους. Στις επισκέψεις σας στα μουσεία και κάποιους ιστορικούς τόπους της περιοχής σας γνωρίσατε από κοντά θαυμαστά δείγματα της ζωής και του πολιτισμού των προγόνων μας, από αυτές τις εποχές. Όλα αυτά πιστεύουμε ότι σας έκαναν καλούς φίλους του μαθήματος της ιστορίας. Φέτος το γοητευτικό ταξίδι της ιστορίας συνεχίζεται και «στα βυζαντινά χρόνια». Είναι μια μα- κρόχρονη περίοδος δεκαέξι αιώνων περίπου (146 π.Χ. - 1453 μ.Χ.). Στο χρονικό αυτό διάστημα συνέβησαν πολλά σημαντικά γεγονότα, ευχάριστα και δυσαρέστα. Τα περισσότερα από αυτά όμως έκαναν καλύτερη τη ζωή των ανθρώπων και κάποια από τα θετικά αποτελέσματά τους χαι- ρόμαστε και εμείς σήμερα. Η ζωή, τα έργα και ο πολιτισμός των ανθρώπων «στα βυζαντινά χρόνια», λοιπόν, θα είναι το θέμα της φετινής σας ιστορίας και του σχολικού σας βιβλίου. Στις διδακτικές ενότητες του βιβλίου σας εκτός από τα κείμενα υπάρχουν εικόνες, χάρτες, ιστορικές γραμμές, και κείμενα-μαρτυρίες, τα οποία έγραψαν άνθρωποι που έζησαν εκείνη την εποχή. Όλα αυτά είναι σχετικά με τα κείμενα των μαθημάτων κι έχουν σκοπό να σας βοηθήσουν να τα κατανοήσετε. Πολλά από αυτά ακόμη είναι συνδεδεμένα με τις δραστηριότητες του τετραδίου εργασιών, για να σας βοηθήσουν στην καλύτερη μελέτη και πραγματοποίησή τους. Ελπίζουμε ότι με το βιβλίο αυτό και με τη βοήθεια και των δασκάλων σας θα κάνετε και αυτή τη χρονιά ένα χρήσιμο και ευχάριστο «ιστορικό» ταξίδι και η θέα της ιστορίας των προγόνων μας, από το τρίτο σκαλί, το σκαλί των «βυζαντινών χρόνων», θα είναι γοητευτικότερη για σας εφέτος. Καλή σχολική χρονιά. Οι συγγραφείς του βιβλίου 4 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:05 PM Page 5 Πώς εργαζόμαστε με το βιβλίο Για να γνωρίσετε ευχάριστα τα βυζαντινά χρόνια, πρέπει να συνηθίσετε να εργάζεστε όχι μόνο με τα κείμενα των μαθημάτων, αλλά και με τα κείμενα-πηγές, τις εικόνες, τους ιστορικούς χάρτες και τις ιστορικές γραμμές που υπάρχουν σ' αυτά. Τις εικόνες των μαθημάτων ακολουθούν οι υπότιτλοι (λεζάντες), που τις επεξηγούν και σας διευ- κολύνουν στην παρατήρησή τους. Γι' αυτό είναι καλό να τις μελετάτε και να τις συσχετίζετε με τις πληροφορίες των κειμένων. Σε κάθε μάθημα υπάρχουν κάποια κείμενα-πηγές από την εποχή που εξετάζετε, που έχουν το σύμβολο Προσπαθήστε να τα συσχετίσετε με τα γεγονότα του μαθήματος και να αντλήσετε περισσότερες πληροφορίες από αυτά. Οι εικόνες και οι πηγές είναι η φωνή του παρελθόντος και με λίγη προσοχή θα σας μιλήσει για πολλές γοητευτικές ιστορίες των Βυζαντινών. Στους ιστορικούς χάρτες του βιβλίου σας σημειώνονται οι τόποι που συνέβησαν τα γεγονότα που εξετάζετε. Γι’ αυτό, όταν το μάθημά σας μιλά γι' αυτούς, προσπαθήστε να τους εντοπίζετε στον χάρτη του βιβλίου σας ή της τάξης σας. Η ιστορική γραμμή αντίστοιχα σας διευκολύνει να ορίσετε τον χρόνο των γεγονότων. Με αφετηρία τον χρόνο γέννησης του Χριστού πρέπει να τα επισημαίνετε στην ιστορική γραμμή του βιβλίου σας. Μια μεγάλη ιστορική γραμμή πρέπει να κατασκευάσετε και στην τάξη σας και να την ενημερώνετε συχνά. Η έντονη γραφή κάποιων ονομάτων, λέξεων ή φράσεων θα σας βοηθήσει να εντοπίζετε τα ση- μαντικότερα σημεία του μαθήματος. Οι υποσημειώσεις που υπάρχουν στο κάτω μέρος κάποιων σελίδων του βιβλίου σας θα σας βοηθήσουν να κατανοήσετε καλύτερα κάποια άγνωστα ονόματα, λέξεις ή φράσεις που αναφέρονται στο μάθημά σας. Εάν εργαστείτε έτσι, θα κατανοήσετε καλύτερα τα γεγονότα και θα κατανοήσετε περισσότερο την ιστορία. Ίσως θελήσετε να μάθετε κι άλλα για όσα σας προκάλεσαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Σημαντική βοήθεια σ’ αυτό θα σας δώσουν τα σχέδια εργασίας, που θα οργανώσετε με τον δάσκαλό σας, και η μελέτη άλλων βιβλίων σχετικών με το Βυζάντιο, που μπορείτε να διαβάζετε στη διάρκεια της σχολικής χρονιάς. Κάποια τέτοια βιβλία σας προτείνουμε στη σελίδα 136. Από αυτά θα μάθετε περισσότερα, θα αποκτήσετε μόνοι σας και ευχάριστα την ιστορική γνώση και, σιγά-σιγά, θα γίνετε μικρο-ερευνητές της ιστορίας. 5 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:05 PM Page 6 Τι θα μάθουμε Ο χριστιανισμός γίνεται επίσημη θρησκεία. Η καθημερινή ζωή των Βυζαντινών στις πόλεις και την ύπαιθρο με τις ευχάριστες στιγμές και τα προβλήματά τους. Οι Βυζαντινοί εκτιμούσαν πολύ την εκ- παίδευση και τα γράμματα. Πίστευαν ότι η μόρφωση αποτελεί ένα από τα με- γαλύτερα αγαθά του ανθρώπου. 6 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:05 PM Page 7 στην Ε΄ τάξη: Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους σήμανε και το τέλος της αυτοκρατορίας. Η Ρώμη κυβέρνησε όλο σχεδόν τον γνωστό ως τότε κόσμο. Οι Έλληνες συνυ- πήρξαν με τους Ρωμαίους κατακτητές. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος μετέ- Οι Βυζαντινοί αγωνίστηκαν για την πίστη τους, φερε την πρωτεύουσα της αυτοκρα- τον πολιτισμό τους και κράτησαν την αυτοκρα- τορίας από τη Ρώμη στο Βυζάντιο. τορία ελεύθερη πάνω από χίλια χρόνια. 7 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:05 PM Page 8 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:05 PM Page 9 Α. ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ Το ρωμαϊκό Ωδείο του Ηρώδη του Αττικού, κάτω από την Ακρόπολη της αρχαίας Αθήνας. Οι Ρωμαίοι κατακτούν Ναυμαχία Σαλαμίνας Γέννηση Χριστού την Ελλάδα 480 π.Χ. 146 π.Χ.. 323 π.Χ. μ.Χ Θάνατος Μ. Αλεξάνδρου 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:05 PM Page 10 Α Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι 1. Οι Ρωμαίοι κυβερνούν τους Έλληνες Η υποδούλωση της Ελλάδας έχει δυσάρεστες συνέπειες για τους Έλληνες. Οι Ρωμαίοι, αρχικά, διοικούν τους κατακτημένους με σκληρό τρόπο. Κάθε πόλη αντιμετωπίζεται ανάλογα με τη στάση που τήρησε απέναντί τους. Σ την ιστορία της Δ´ τάξης μάθαμε ότι το 146 π.Χ. οι Ρωμαίοι κατέκτησαν την Ελ- λάδα, ύστερα από μακροχρόνιους πολέμους. Από τα πρώτα χρόνια της κατάκτη- σής της όμως αντιμετώπισαν πολλές δυσκολίες στη διακυβέρνηση των κατακτημένων πόλεων. Γι’ αυτό, στο πρώτο διάστημα κατοχής της χώρας, εφάρμοσαν ιδιαίτερα σκληρά μέτρα για τη διοίκησή της. Πρώτη φροντίδα των Ρωμαίων ήταν να κρατήσουν τους Έλληνες διχασμένους και να τους εμποδίσουν να συνεργαστούν μεταξύ τους. Γι' αυτό, αμέσως μετά την κατάκτηση, κα- τάργησαν τα δημοκρατικά πολιτεύματα και τις συμμαχίες των ηττημένων πόλεων-κρατών. Εφάρμοσαν δηλαδή για τη διακυβέρνησή τους το «διαίρει και βασίλευε»1. Βασικό κριτήριο για τον νέο τρόπο διοίκησης κάθε πόλης ήταν η στάση που αυτή είχε τη- ρήσει στους ελληνορωμαϊκούς πολέμους. Έτσι: Σε όσες συμμάχησαν μαζί τους ή δεν αντιστάθηκαν στις λεγεώνες2, τούς παραχωρούσαν ανεξαρτησία ή αυτονομία3 και ανέθεταν τη διοίκησή τους σε φιλορωμαίους Έλληνες. Σε όσες όμως αντιστάθηκαν, φέρθηκαν ανελέητα. Γκρέμισαν τα τείχη τους, άρπαξαν θη- σαυρούς και έργα τέχνης, επέβαλαν βαρύτατους φόρους, αφόπλισαν και αιχμαλώτισαν τους κατοίκους τους. Στις πόλεις αυτές εγκατέστησαν μόνιμες ρωμαϊκές φρουρές και ανέ- θεσαν τη διοίκησή τους σε Ρωμαίους αξιωματούχους. Δυσάρεστες συνέπειες για τους Έλληνες όμως είχε και η διαρκής παρουσία ρωμαϊ- κού στρατού στον τόπο τους. Οι λεγεώνες τρέφονταν από τα προϊόντα της υπαίθρου και συχνά στρατολογούσαν τους κατοίκους της. Οι πλη- θυσμοί ένιωθαν ανασφαλείς και φοβισμένοι. Πολλοί εγκα- τέλειπαν τη γη τους και κα- τέφευγαν στις πόλεις. Κι εκεί όμως τους περίμεναν η φτώ- χεια, η διαρκής παρουσία 1. Οι ρωμαϊκές λεγεώνες και η απειλή των κατακτη- λεηλατούσαν συχνά την ύπαιθρο. τών. 1 «διαίρει και βασίλευε»: χώρισέ τους και κυβέρνησέ τους. 2 λεγεώνα: ρωμαϊκό στρατιωτικό σώμα. 3 αυτονομία: δικαίωμα να διοικούνται με δικούς τους νόμους και άρχοντες. 10 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 11 Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι Α Όλα αυτά δημιούργησαν έντονη δυσαρέσκεια στους Έλληνες, οι οποίοι για πρώτη φορά βρέθηκαν υπόδουλοι σ’ έναν ξένο λαό. Γι’ αυτό πολλές φορές ξεσηκώθηκαν κατά των κατακτητών. Ο ρωμαϊκός στρατός όμως κατέπνιγε αυτές τις εξεγέρσεις και τι- μωρούσε σκληρά αυτούς που θεωρούσε πρωταίτιους. W Είχαν λόγους οι κατακτημένοι Έλληνες να νιώθουν ανασφαλείς και φοβισμένοι; W Γιατί οι Ρωμαίοι κατάργησαν τις συμμαχίες των πόλεων και κυ- βέρνησαν την καθεμία διαφορετικά; 3. Ο Πολύβιος για την ερήμωση της υπαίθρου «Στην εποχή μας σε ολόκληρη την Ελλάδα επικρατεί απαιδία1 και ολιγανθρωπία. Αυτά ήταν αιτία να ερημωθούν οι πόλεις και να μειωθεί η παραγωγή αγαθών στην ύπαιθρο, μολονότι δεν είχαμε αρρώστιες ούτε υποφέ- ραμε από συνεχείς πολέμους». 2. Αιχμάλωτοι Έλληνες Πολύβιου, Ιστορίαι δουλεύουν στους ρωμαϊκούς δρόμους. 4. Χιλιάδες αιχμάλωτοι Έλληνες και ανε- κτίμητα έργα τέχνης μεταφέρθηκαν στη Ρώμη, για να επιδειχθούν στους θριάμ- βους2 των νικητών στρατηγών. 1 απαιδία: έλλειψη παιδιών. 2 θρίαμβος: είδος παρέλασης, που έκαναν οι Ρωμαίοι, για να επιδείξουν τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους από τους πολέμους. 11 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 12 Α Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι 2. Οι Έλληνες «κατακτούν» τους Ρωμαίους με τον πολιτισμό τους Οι Ρωμαίοι γνωρίζουν τον ελληνικό πολιτισμό. Τον θαυμάζουν, τον μι- μούνται και τον συνδυάζουν με τα έργα και τις συνήθειες του δικού τους λαού. Έτσι γεννιέται ένας νέος πολιτισμός: ο ελληνορωμαϊκός. Ο ι Ρωμαίοι με την κατάκτηση της Ελ- λάδας γνώρισαν από κοντά τον πο- λιτισμό των Ελλήνων. Γοητεύτηκαν από τους ωραίους ναούς, τα αγάλματα των θεών και των ηρώων, τα θέατρα και τα στάδιά τους, τις τοπικές και τις πανελλήνιες γιορτές τους. Στις ελληνικές πόλεις, ιδιαίτερα στην Αθήνα, γνώρισαν ονομαστούς δασκάλους και δημι- ουργούς και θαύμασαν την πρόοδό τους στα γράμματα και τις καλές τέχνες. Ο θαυμασμός αυτός τους έκανε να αλλά- ξουν την αρχική σκληρή στάση τους απέναντι στους κατακτημένους Έλληνες και να αξιο- ποιήσουν τις γνώσεις τους, για να κάνουν πα- ρόμοια έργα στη Ρώμη και σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Έτσι στα χρόνια που ακολούθησαν: Κτίζουν σπίτια και δημόσια κτίρια με ελληνικά σχέδια και τα στολίζουν με αγάλματα και έργα τέχνης που κάνουν Έλληνες τεχνίτες. Μαθαίνουν την ελληνική γλώσσα, που μι- λιέται σ' όλες τις κατακτημένες χώρες της 1. Το λατινικό αλφάβητο βασίζεται στο ελ- Ανατολής. ληνικό. Οι Ρωμαίοι το γνώρισαν από τους Παίρνουν Έλληνες δασκάλους για τα παιδιά Έλληνες αποίκους της Κάτω Ιταλίας. τους και συχνά τα στέλνουν στην Ελλάδα να σπουδάσουν. Καλλιεργούν τη δική τους γλώσσα, τη λατινική, και μεταφράζουν σ' αυτή έργα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Παίζουν ακόμη στα θέατρά τους ελληνικές τραγωδίες και κωμωδίες. Φιλέλληνες Ρωμαίοι αυτοκράτορες και άρχοντες πόλεων δαπανούν πολλά χρήματα και κοσμούν με θαυμαστά έργα την Αθήνα και άλλους ελληνικούς χώρους. Όλα αυτά έφεραν πιο κοντά τους δύο λαούς και τους βοήθησαν να γνωρίσει καλύτερα ο ένας τον άλλο. Από τη συνύπαρξη και τη συνεργασία αυτή γεννήθηκε ένας νέος πολιτισμός, ο ελληνορωμαϊκός, που θαυμαστά έργα του υπάρχουν ακόμη γύρω μας και κοντά μας. 12 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 13 Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι Α W Με βάση το κείμενο και με όσα γνω- ρίζετε από την περυσινή σας ιστο- 2. Η Πύλη του ρία, συζητήστε γιατί η ελληνική Αδριανού και γλώσσα μιλιόταν σε όλες σχεδόν τις στο βάθος ο χώρες της Ανατολής. Συμβαίνει κάτι ναός του Ολυ- μπίου Διός. Ο ανάλογο σήμερα; αυτοκράτορας W Ποια στοιχεία του ελληνικού πολιτι- Αδριανός, μαθη- σμού φαίνεται ότι εκτιμά ο Πλίνιος; τής του Έλληνα ιστορικού Πλού- W Ποιες ελληνικές πόλεις αναφέρει ιδι- ταρχου, έκανε αίτερα ο Πλίνιος στην πηγή 4; Γιατί; μεγάλα έργα στην Αθήνα. Από αυτά σώζονται η 4. Επιστολή του Ρωμαίου έπαρχου Βιβλιοθήκη, το Αδριάνειο υδρα- Πλίνιου προς τον Βαλέριο Μάξιμο, γωγείο και η Κυβερνήτη της επαρχίας της Αχαΐας2. Πύλη του Αδρια- νού. «Να έχεις στον νου σου ότι σε στέλνουν να κυβερνήσεις την επαρχία της Αχαΐας, τη γνήσια και πραγματική Ελλάδα, όπου πι- 3. Οι Έλληνες θεοί στεύεται ότι γεννήθηκε ο πολιτισμός και η στο Ρωμαϊκό Πάνθεο λογοτεχνία, όπως και η γεωργία. Σε στέλνουν να βάλεις τάξη στο πολίτευμα των ελεύθερων Κοντά στους Έλληνες οι Ρωμαίοι γνώρισαν πόλεων. Πηγαίνεις σε ελεύθερους ανθρώπους, τους θεούς του Ολύμπου και θαύμασαν την πίστη που είναι ελεύθεροι με πλήρη έννοια. των Ελλήνων σε θεούς με ανθρώπινη μορφή. Σεβάσου τους ιδρυτές θεούς τους και τα Πολλούς απ' αυτούς τους λάτρεψαν κι αυτοί, ονόματά τους. Σεβάσου την αρχαία τους τους παράστησαν με την τέχνη τους και τους δόξα. Μη λησμονείς την αρχαιότητά τους, έβαλαν στο Πάνθεό1 τους, με τα ίδια ή με λατι- τις ηρωικές τους πράξεις και τους μύθους νικά ονόματα. του παρελθόντος τους. Μην προσβάλλεις την αξιοπρέπεια, την ανεξαρτησία ή την πε- ρηφάνια κανενός. Να έχεις πάντα στο μυαλό σου ότι αυτή η γη μάς έδωσε δικαιοσύνη και νόμους, χωρίς να μας κατακτήσει, αλλά με τη θέλησή μας. Να θυμάσαι ότι πηγαίνεις στην Αθήνα και ότι κυβερνάς τη Σπάρτη. Το να τους στερήσεις το όνομά τους και τη λίγη ελευθερία, που είναι το μόνο που τους απομένει, θα ήταν μια πράξη απανθρωπιάς, σκληρότητας και βαρβαρισμού». Πλίνιος ο Νεότερος, Επιστολές 3.α. Το Πάνθεο της Ρώμης. (Λιθογραφία, (γύρω στο 100 μ.Χ.) Αρχαιολογικό Λεξικό Αλ. Ραγκαβή) 1 Ναός της Ρώμης, αφιερωμένος σε όλους τους θεούς. Σώζεται έως σήμερα και λειτουργεί ως εκκλησία. 2 Αχαΐα: Έτσι ονόμαζαν οι Ρωμαίοι αρχικά την Πελοπόννησο και αργότερα όλη τη νότια Ελλάδα. 13 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 14 Α Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι 3. Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, μια υπερδύναμη του αρχαίου κόσμου Οι Ρωμαίοι συνεχίζουν τις κατακτήσεις τους και γίνονται κοσμοκράτορες. Κυβερνούν τις κατακτημένες χώρες με αυστηρούς νόμους και αντιμετωπίζουν τα προβλήματα οργάνωσης της απέραντης αυτοκρατορίας τους. Γέννηση Χριστού 146 π.Χ. 100 μ.Χ μ.Χ Γ ια τρεις αιώνες μετά την υποταγή της Ελλάδας οι Ρωμαίοι συνέχισαν τις κατακτήσεις τους στη Δύση, την Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική. Όλες οι χώρες γύρω από τη Με- σόγειο έγιναν ρωμαϊκές επαρχίες και οι Ρωμαίοι με περηφάνια την ονόμαζαν: «η θάλασσά μας» (mare nostrum). Έτσι, στις αρχές του 1ου μ.Χ. αιώνα, τα σύνορα της αυτοκρατορίας τους έκλειναν μέσα τους όλο τον γνωστό ως τότε κόσμο. Ο πληθυσμός της ξεπερνούσε τα 50 εκατομμύρια. Οι Ρωμαίοι δηλαδή έγιναν κοσμοκράτορες.1 Μέσα στο απέραντο ρωμαϊκό κράτος κατοικούσαν άνθρωποι από πολλές φυλές, με δια- φορετικές γλώσσες, θρησκείες και συνήθειες. Ήταν μια πολυπολιτισμική αυτοκρατορία2. Κι όλοι αυτοί έπρεπε να κυβερνηθούν από τη Ρώμη! Οι Ρωμαίοι, για να λύσουν τα προβλήματα διοίκησης που γεννούσε η απέραντη αυτοκρατορία τους: 2. «Οι Ρωμαίοι δεν υπέταξαν μόνο κάποια μέρη, αλλά ολό- 1. Ο αετός ήταν το σύμβολο της κληρη την οικουμένη. Απλώνονται σε μια έκταση, που ξε- δύναμης του Ρωμαίου περνά όλα τα κράτη και έτσι δεν φοβούνται κάποιο αυτοκράτορα. μελλοντικό ανταγωνισμό». Πολύβιος, Iστορίαι. 1 κοσμοκράτορας: κυβερνήτης όλου του κόσμου. 2 πολυπολιτισμική αυτοκρατορία: αυτή που κατοικείται από ομάδες με διαφορετικό πολιτισμό. 14 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 15 Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι Α Όρισαν τον αυτοκράτορα «πρώτο πολίτη» της χώρας κι όλοι όφειλαν πίστη και υπακοή σ' αυτόν. Έδωσαν τον τίτλο του Ρωμαίου πολίτη 3 σε όσους κα- τακτημένους αποδέχονταν την κυριαρχία της Ρώμης. Οργάνωσαν πειθαρχημένο στρατό, για τη φύλαξη των συνόρων και τη διατήρηση τάξης και ειρήνης στην αυτοκρατορία. Διόρισαν ανώτερους Ρωμαίους κυβερνήτες (ανθύπα- τους), οι οποίοι επέβλεπαν τους τοπικούς άρχοντες και ενημέρωναν τον αυτοκράτορα. Μείωσαν τους φόρους των πολιτών και οργάνωσαν καλύτερα τον τρόπο είσπραξής τους. Ψήφισαν δικαιότερους νόμους και φρόντιζαν για την τήρηση και την εφαρμογή τους απ' όλους. Όλα αυτά τα μέτρα βοήθησαν να επικρατήσει τάξη, ασφάλεια και δικαιοσύνη στην αυτοκρατορία, για διακόσια περίπου χρόνια. Στο διάστημα αυτό αναπτύχθηκαν η γε- 3. Ανδριάντας του αυτοκράτορα ωργία, το εμπόριο, η ναυτιλία και η βιοτεχνία. Ήταν η πε- Αυγούστου. ρίοδος της «ρωμαϊκής ειρήνης» (pax romana), όπως ονο- (Μουσείο Βατικανού) Οι Ρωμαίοι σέ- μάστηκε. βονταν τον αυτοκράτορα τόσο που τον λάτρευαν ως θεό. 4. «Όλοι οι δρόμοι οδηγούν στη Ρώμη» Στα χρόνια ακμής του ρωμαϊκού κράτους κατασκευάστηκε ένα πυκνό δίκτυο δρόμων, που ένωνε την πρωτεύουσα με όλες τις περιοχές της αυτοκρατορίας, τις μεγάλες πόλεις και τα λιμάνια. Ένας από αυτούς ήταν η Εγνατία Οδός. Ξεκινούσε από το Δυρράχιο, περνούσε από τη Βέροια, την Πέλλα και τη Θεσσαλονίκη και κατέληγε στο Βυζάντιο. Τους δρόμους αυτούς χρησιμοποιούσαν κυρίως ο στρατός, οι έμποροι και οι αγγελιοφόροι. 4.1. Οι ρωμαϊκοί δρόμοι. 3 Ρωμαίος πολίτης: ο κάτοικος της αυτοκρατορίας που είχε πολιτικά δικαιώματα. 15 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 16 Α Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι W Τι άλλαξε στη συμπεριφορά των Ρωμαίων, ώστε «οι ανασφαλείς και φο- βισμένοι» κάτοικοι των κατακτημένων περιοχών τώρα να νιώθουν πιο ασφαλείς; W Με βάση τα μέτρα που έλαβαν οι Ρωμαίοι, ποια από τα προβλήματα δι- οίκησης νομίζετε ότι αντιμετωπίστηκαν; Πώς νομίζετε ότι βοήθησε κα- θένα από τα μέτρα αυτά τη «ρωμαϊκή ειρήνη»; 5. Σε περιόδους ειρήνης ο ρωμαϊκός στρατός εργαζόταν και βοηθούσε να κατασκευαστούν δρόμοι, γέφυρες, λιμάνια και αρδευτικά έργα. 6. Οι αγγελιοφόροι – σκυταλοδρόμοι Οι ταχυδρομικές υπηρεσίες των Ρωμαίων ήταν πολύ καλά οργανωμένες. Σε κάθε μεγάλη οδό υπήρχαν σταθμοί με ξεκούραστα άλογα. Οι αγγελιοφόροι άλλαζαν τα κουρασμένα άλογά τους και συνέχιζαν το ταξίδι τους μέχρι να συναντήσουν τον επόμενο ταχυδρόμο, που τους περίμενε για να μεταφέρει την αλληλογραφία. Με μορφή σκυταλοδρομίας, οι έφιπποι αγγε- λιοφόροι μετέφεραν την κρατική αλληλογραφία, από και προς τη Ρώμη, σε χρόνο θαυμαστό για τα μέσα της εποχής. Will Durant, Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού 16 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 17 Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι Α 4. Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ρώμη Οι Ρωμαίοι ζούσαν σε μικρές και μεγάλες πόλεις καθώς και σε χωριά της υπαί- θρου. Η Ρώμη με τα κτίριά της, το λιμάνι της και τα θεάματά της αποτελούσε το κέντρο ζωής του ρωμαϊκού κόσμου. Η Ρώμη ήταν η έδρα του αυτοκράτορα και η καρδιά του ρωμαϊκού κράτους. Ήταν χτισμένη πλάι στον Τίβερη ποταμό και στολισμένη με ναούς, ωραία κτίρια και έργα τέχνης. Στην περίοδο ακμής της αυτοκρατο- ρίας ο πληθυσμός της, μαζί με τους δούλους και τους ξένους, πλησίαζε το ενάμισι εκατομ- μύριο. Οι περισσότεροι κάτοικοι διέμεναν σε πολυκατοικίες και οι πιο εύποροι σε μονοκα- τοικίες. Στον Παλατίνο λόφο ήταν χτισμένο και το παλάτι των αυτοκρατόρων. Οι κάτοικοι της ρωμαϊκής υπαίθρου ήταν γεωργοί, βοσκοί, τεχνίτες και μικροέμποροι. Οι μεγαλοϊδιοκτήτες γεωργοί είχαν μεγάλα και 1. Πολυκατοικίες σε φτωχογειτονιά. γόνιμα αγροκτήματα. Σε αυτά ήταν κτισμένα τα σπίτια των ιδιοκτητών και κοντά τους στάβλοι, ορνιθώνες και αποθήκες για τους καρπούς και τις ζωοτροφές. Όλα αυτά τα φρόντιζαν οι δού- λοι, που έμεναν μόνιμα εκεί. Οι μικροϊδιοκτήτες καλλιεργούσαν μόνοι τα κτήματά τους και ζούσαν από τα λιγοστά προϊόντα της παραγωγής τους. Τα παιδιά τους συνήθως εγκατέλειπαν την ύπαιθρο και ανα- ζητούσαν εργασία και καλύτερη τύχη στον στρατό, στην πόλη, στις τέχνες και στα δημόσια έργα, που γίνονταν σε όλη την αυτοκρατορία. Όλοι αυτοί, πλούσιοι και φτωχοί, πήγαιναν συχνά στη Ρώμη για να πάρουν μέρος στις 2. Έπαυλη πλουσίων στα προάστια. μεγάλες γιορτές και στους αγώνες που γί- νονταν εκεί. W Παρατηρήστε και συγκρίνετε τις εικόνες 1 και 2. Βρείτε ομοιότητες και διαφορές. Συμβαίνει κάτι ανάλογο σήμερα; W Παρατηρήστε την εικόνα 3 και εντοπίστε τις γεωργικές δραστηριότητες που απεικονίζονται σε αυτή. Τι συμπεραίνετε για τον ιδιοκτήτη αυτού του αγροκτήματος; 17 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 18 Α Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι 4. Ο Τίβερης αρτηρία ζωής για τη Ρώμη 4.α. Ο Τίβερης ποταμός. Η Ρώμη δεν είναι παραθαλάσσια. Ο Τί- βερης ποταμός όμως, που ήταν πλωτός, συνέδεε την πόλη με τη θάλασσα και με όλα τα λιμάνια της Μεσογείου. Καθημε- 3. Ψηφιδωτή παράσταση ρωμαϊκού αγροκτήματος. ρινά ανέβαιναν τον Τίβερη 25 φορτηγίδες1, (Τύνιδα, Εθνικό Μουσείο) μεταφέροντας σιτάρι στη Ρώμη και κοντά τους άλλες, φορτωμένες λάδι, κρασί, τρό- φιμα, μέταλλα, υλικά οικοδομής και άλλα είδη για την αγορά. Οι Ρωμαίοι, εκτιμώ- ντας την αξία του Τίβερη για τη ζωή τους, τον τιμούσαν και τον λάτρευαν ως θεό. Will Durant, Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού 5. Άρτος και θεάματα Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες για να κρατούν ικανοποιημένους τους κατοίκους των μεγάλων πόλεων, που έκαναν συχνά εξεγέρσεις, τους πρόσφεραν δωρεάν γεύματα και δωρεάν διασκέδαση (άρτο και θεάματα). Αυτά τα θεάματα ήταν κυρίως μονομαχίες και θηριομαχίες. 5.1 Μια παράσταση στο Κολοσσαίο. Πολλά άτομα μονομαχούσαν, ενώ άλλοι πολε- μούσαν μεταξύ τους σε ομάδες, στην ξηρά ή στο νερό. Τότε πλημμύρισε ξαφνικά το αμφιθέατρο και έφεραν μέσα άλογα και ταύρους και άλλα κα- τοικίδια, που είχαν εκπαιδευτεί να κινούνται στο νερό όπως στη στεριά. Έφεραν και ανθρώπους πάνω σε πλοία, οι οποίοι άρχισαν να ναυμαχούν. 5.2. Το Κολοσσαίο της Ρώμης, Κάσσιος Δίων, Ιστορία της Ρώμης όπως είναι σήμερα. 1 φορτηγίδα: πλοίο μεταφοράς φορτίων. 18 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 19 Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι Α 5.3. Μια απάνθρωπη διασκέδαση Το πλήθος μετά από κάθε μο- νομαχία ζητά από τον νικητή που φόνευσε τον αντίπαλό του, να αντιμετωπίσει αμέσως άλλον, ξεκούραστο, που θα καταφέρει να τον φονεύσει. Και ο τελευταίος νικητής φυλάσσεται για μια άλλη σφαγή. Έτσι ο άνθρωπος, πράγμα ιερό για τον άνθρωπο, φονεύεται από τον συνάνθρωπό του για απλή διασκέδαση των θεατών. Σενέκας, Επιστολές Α. Ανακεφαλαίωση (1-4) { Κατάκτησαν την Ελλάδα και κράτησαν τους Έλληνες διαιρεμένους. Δημιούργησαν ένα απέραντο κράτος κι έγιναν κοσμοκράτορες. Οι Ρωμαίοι: Εφάρμοσαν το «διαίρει και βασίλευε» για τη διακυβέρνηση των κατακτημέ- νων. Επηρεάστηκαν από τον τρόπο ζωής και τον πολιτισμό των Ελλήνων. { Βρέθηκαν για πρώτη φορά υπόδουλοι σε ξένο κατακτητή. Διατήρησαν τη γλώσσα, τη θρησκεία τους, τα ήθη και τα έθιμά τους. Οι Έλληνες: «Κατάκτησαν τους κατακτητές» με τα γράμματα και τις τέχνες τους. Συνεργάστηκαν και δημιούργησαν τον «ελληνορωμαϊκό πολιτισμό». Στα χρόνια της «ρωμαϊκής ειρήνης» { Προόδευσαν η γεωργία, η βιοτεχνία, η ναυτιλία και το εμπόριο. Περιορίστηκαν οι μεγάλες κοινωνικές διαφορές. Πλούσιοι και φτωχοί μετείχαν στις γιορτές. 19 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 20 Β. Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΝΕΤΑΙ Ο Μ. Κωνσταντίνος προσφέρει στην Παναγία την οχυρωμένη Κωνσταντινούπολη και ο Ιουστινιανός την Αγία Σοφία. (Ψηφιδωτό από τον ναό) 20 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 11/26/14 12:15 PM Page 21 Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία μεταμορφώνεται µ 5. Μεγάλες αλλαγές στη διοίκηση της αυτοκρατορίας Τον 3ο αιώνα μ.Χ. την αυτοκρατορία κλονίζουν εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα. Ο Διοκλητιανός εφαρμόζει την τετραρχία για τη σωτηρία της. Το διάταγμα της ανεξιθρησκίας δίνει λύση στις θρησκευτικές διαμάχες. Γέννηση Χριστού Διάταγμα Μεδιολάνων 200 μ.Χ. 313 μ.X. Ρωμαϊκή ειρήνη Η περίοδος ακμής της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας κράτησε περίπου δύο αιώνες (1ο και 2ο μ.Χ.). Από τις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ. όμως, τη μακρόχρονη ρωμαϊκή ει- ρήνη άρχισαν να κλονίζουν εσωτερικά και εξωτερικά γεγονότα, που απείλησαν ακόμη και τη διάλυση του κράτους. Συγκεκριμένα: Γειτονικοί λαοί, οι Γότθοι στον βορρά και οι Πέρσες στην ανατολή, παραβίαζαν τα σύνορα, λεηλατούσαν τις ακριτικές επαρχίες και έκλειναν τους δρόμους του εμπορίου. Ο στρατός είχε γίνει παντοδύναμος. Οι στρατιωτικές δυνάμεις, αντί να φρουρούν τα σύνορα, στασίαζαν ή συγκρούονταν μεταξύ τους και συχνά όριζαν ή καταργούσαν τους αυτοκράτορες. Κάποιες ακριτικές επαρχίες της Ανατολής αποσχίστηκαν από την αυτοκρατορία και έκαναν δικά τους κράτη. Οι σκληροί διωγμοί κατά των Χριστιανών προκαλούσαν τη δυσαρέσκεια των πιστών της νέας θρησκείας για το ρωμαϊκό κράτος και έντονο διχασμό ανάμεσα σε αυτούς και τους οπαδούς των άλλων θρησκειών. Ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός προσπάθησε να αντιμετωπίσει αυτά τα προβλήματα με το σύστημα της τετραρχίας. Χώρισε δηλαδή την αυτοκρατορία σε τέσσερις μεγάλες περι- φέρειες, δύο στην Ανατολή δύο στη Δύση, και όρισε για καθεμιά τον δικό της άρχοντα, με αυξημένες εξουσίες. Το σύστημα αυτό επανέφερε ηρεμία και τάξη στο εσωτερικό του κράτους και ασφάλεια στα σύνορα από τις εχθρικές επιδρομές. Δεν κράτησε όμως πολύ. Μετά την παραί- τηση του Διοκλητιανού, οι τέσσερις συνάρ- χοντες, που αυτός είχε ορίσει, ο Κωνσταντίνος και ο Μαξέντιος στη Δύση, ο Λικίνιος και ο Γα- λέριος στην Ανατολή, συγκρούστηκαν μεταξύ τους. Νικητές από τις εμφύλιες αυτές διαμάχες βγήκαν ο Κωνσταντίνος και ο Λικίνιος. 1. Πολλοί χριστιανοί διώχτηκαν Για να δώσουν τέλος στην αναστάτωση και φυλακίστηκαν για την πίστη τους. 21 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 22 Β Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία μεταμορφώνεται που είχαν προκαλέσει οι διωγμοί κατά των Χριστιανών, οι δύο συ- ναυτοκράτορες υπέγραψαν στο Μεδιόλανο της Ιταλίας1 το Διάταγμα της ανεξιθρησκίας, το 313 μ.Χ. Σύμφωνα με αυτό, κάθε πολίτης της αυτοκρατορίας μπορούσε να λατρεύει όποιον θεό θέλει. Έτσι ο δρόμος για την εξάπλωση του Χριστιανισμού άνοιξε. Λίγα χρόνια αργότερα (324 μ.Χ.), ο Κωνσταντίνος και ο Λικίνιος συγκρούστηκαν στην Αδριανούπολη. Νικητής από αυτή την εμφύλια διαμάχη βγήκε ο Κωνσταντίνος, ο οποίος έγινε μονοκράτορας. Ο Κωνσταντίνος προχώρησε σε σημαντικές αλλαγές για την κα- λύτερη διοίκηση της αυτοκρατορίας: Αναδιοργάνωσε τον διασπασμένο από την τετραρχία στρατό. Διόρισε έπαρχους με πολλές εξουσίες στις περιφέρειες του κράτους. Οργάνωσε διπλωματικές επαφές με τους γειτονικούς λαούς. Έκοψε νέο χρυσό νόμισμα, που κυκλοφόρησε παντού και τό- 2. Τετράρχες. νωσε την οικονομία. (Ανάγλυφο. Μετέφερε την πρωτεύουσα από τη Ρώμη στο Βυζάντιο. Άγιος Μάρκος, Βενετία) Για τις τολμηρές του αποφάσεις, οι οποίες είχαν ευεργετικά απο- τελέσματα για την αυτοκρατορία, οι ιστορικοί ονόμασαν τον Κωνσταντίνο Μέγα και οι χριστιανοί Άγιο και ισαπόστολο. W Ποια από τα προβλήματα της αυτοκρατορίας προσπάθησε να αντιμετωπίσει ο Κωνσταντίνος με τα διοικητικά μέτρα που πήρε; W Το διάταγμα της ανεξιθρησκίας εξακολουθεί να είναι επίκαιρο και στην εποχή μας; 3. Ο Κωνσταντίνος σε νόμισμα της εποχής. 4. Το διάταγμα των Μεδιολάνων «Εμείς, ο Αύγουστος Κωνσταντίνος και ο Αύγουστος Λικίνιος συναντηθήκαμε στο Μεδιόλανο και αφού σκεφτήκαμε καθαρά και σωστά αποφασίσαμε: Να δώσουμε στους χριστιανούς και σε όλους τους άλλους την ελευθερία ν’ ακολουθούν τη θρη- σκεία που θέλουν, ώστε οποιαδήποτε θεότητα κι οποιαδήποτε ουράνια δύναμη υπάρχει να είναι ευνοϊκή σ’ εμάς και σε όσους βρίσκονται κάτω από την εξουσία μας. Να μην εμποδίζεται κανείς απολύτως να ασπάζεται τη θρησκεία και τη λατρεία των χριστιανών και καθένας να μπορεί ν’ αφιερώνεται στη θρησκεία που νομίζει ότι του ταιριάζει καλύτερα.» Ευσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία 1 Μεδιόλανο: το σημερινό Μιλάνο. 22 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 23 Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία μεταμορφώνεται Β 6. Μια νέα πρωτεύουσα, η Κωνσταντινούπολη Ο Κωνσταντίνος παίρνει τη μεγάλη απόφαση να μεταφέρει την πρω- τεύουσα της αυτοκρατορίας από τη Ρώμη στο Βυζάντιο. Η θέση της νέας πρωτεύουσας έχει πολλά φυσικά και στρατηγικά πλεονεκτήματα. 1. Από το Βυζάντιο περνούσαν όλα τα πλοία που ταξίδευαν από το Αιγαίο πέλαγος προς τον Εύξεινο Πόντο και αντίστροφα. Η κατάργηση της τετραρχίας έφερε στην αρχή ηρεμία και ενότητα στην αυτοκρα- τορία. Ο μονοκράτορας Κωνσταντίνος όμως διαπίστωσε ότι η διακυβέρνηση της απέραντης αυτοκρατορίας από τη Ρώμη ήταν δύσκολη επειδή: Βρισκόταν πολύ μακριά από τις ακριτικές περιοχές του Δούναβη και της Ανατολής, που δέχονταν εχθρικές επιδρομές. Ήταν για πολλά χρόνια κέντρο λατρείας του «ρωμαϊκού πανθέου»1 και ο χώρος που έγι- ναν σκληρές συγκρούσεις ανάμεσα στους τετράρχες αλλά και διωγμοί των Χριστιανών. Γι' αυτούς τους λόγους αποφάσισε να προχωρήσει σε αλλαγές στη διοίκηση και τη θρησκεία. Έτσι: Μετέφερε την πρωτεύουσα από τη Ρώμη στο Βυζάντιο2, μια αρχαία ελληνική αποικία στην Προποντίδα. Εφάρμοσε ό,τι όριζε το Διάταγμα των Μεδιολάνων και στήριξε τη διωκόμενη ως τότε χριστιανική θρησκεία. 1 Ρωμαϊκό πάνθεο: το σύνολο των ρωμαϊκών θεοτήτων καθώς και ο ναός που τις λάτρευαν. 2 Βυζάντιο: Πήρε το όνομά του από τον οικιστή του, τον Βύζαντα από τα Μέγαρα. 23 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 24 Β Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία μεταμορφώνεται Το επίσημο όνομα της νέας πρωτεύου- σας, με απόφαση του ιδρυτή της, ήταν «Νέα Ρώμη». Όλοι όμως την έλεγαν Κων- σταντινούπολη και αργότερα απλώς Πόλη. Η θέση της ήταν εξαιρετική. Εκεί συναντιόνταν οι δρόμοι που ένωναν την Ευρώπη με την Ασία, αλλά και τον Εύ- ξεινο Πόντο με το Αιγαίο και τη Μεσόγειο. 2. Ο αυτοκρά- Σ' αυτή κατέληγε η Εγνατία οδός και από τορας εκεί ξεκινούσαν οι εμπορικοί δρόμοι προς Κωνσταντίνος τη Μικρά Ασία και τις επαρχίες της Ανα- μετέφερε την τολής. πρωτεύουσα της αυτοκρα- Οι επαρχίες αυτές επί αιώνες τροφο- τορίας από δοτούσαν τη Ρώμη και την Αυτοκρατορία τη Ρώμη στο με είδη πρώτης ανάγκης που παρήγαν οι Βυζάντιο. ίδιες, αλλά και με αρώματα, μπαχαρικά, (Μουσείο μετάξι και κοσμήματα που προέρχονταν Βατικανού, από γειτονικές χώρες της Ανατολής. 1600 μ.Χ. περίπου) Όλος αυτός ο πλούτος τώρα θα κατευθυ- νόταν προς την Κωνσταντινούπολη. Στις ανατολικές περιοχές της αυτοκρατορίας κατοικούσαν κυρίως ελληνόφωνοι3 πληθυ- σμοί. Οι περισσότεροι από αυτούς είχαν ασπαστεί τον Χριστιανισμό, ο οποίος εκεί είχε πρω- τοδιδαχτεί και ριζώσει. Όλοι αυτοί έβλεπαν με ιδιαίτερη συμπάθεια και στήριζαν τις επιλογές του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, του οποίου η μητέρα, Ελένη, ήταν Ελληνίδα και χριστιανή. W Γιατί ο Κωνσταντίνος αποφάσισε να μεταφέρει την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας; W Ποια πλεονεκτήματα είχε η γεωγραφική θέση της Κωνσταντινού- πολης, σε σχέση με τη γεωγραφική θέση της Ρώμης; 3. Έτσι μεγάλωσε το Βυζάντιο. «Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στο Βυζάντιο, τον αυτοκράτορα ακολούθησαν κι εγκαταστάθηκαν εδώ χιλιάδες Ρωμαίοι πολίτες, κυβερνητικοί υπάλληλοι, στρατιωτικοί, νομικοί, επαγγελματίες, έμποροι και τεχνίτες που είχαν έρθει να βοηθήσουν στο χτίσιμο της πόλης. Όλοι αυτοί μιλούσαν και συνέχισαν να μιλούν τη γλώσσα τους, τη λατινική. Μάθαιναν όμως και την ελληνική, γιατί αυτή τη γλώσσα γνώ- ριζαν και μιλούσαν όλοι στην Ανατολή και στο Βυζάντιο. Γι’ αυτό οι Ρωμαίοι δεν επέβαλαν τη λατινική γλώσσα στους Έλληνες. Αντίθετα, βοήθησαν και οι ίδιοι στην εξάπλωση της ελληνικής γλώσσας, γιατί αυτή έφερνε μαζί της τον ελληνικό πολιτισμό και την εξημέρωση των κατοίκων. Έτσι αυτή η ενίσχυση του ελληνισμού αποδείχθηκε ευεργετική για όλους τους Ρωμαίους υπηκόους». Κ. Άμαντος, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Ιστορία 3 Ελληνόφωνοι: Αυτοί που μιλούσαν την ελληνική γλώσσα. 24 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 25 Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία μεταμορφώνεται Β 4. Η Κωνσταντινούπολη χτίστηκε σε εφτά οχυρωμένους από τη στεριά λόφους, οι οποίοι «κατέβαιναν» ομαλά ως τη θάλασσα της Προποντίδας, του Βοσπόρου και του Κεράτιου κόλπου. Μοτίβο (διακοσμητικό θέμα) από εικονογράφηση βυζαντινού χειρόγραφου. Σχετικά μοτίβα υπάρχουν και σε επόμενα κεφάλαια. 25 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 26 Β Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία μεταμορφώνεται 7. Η Κωνσταντινούπολη οχυρώνεται και στολίζεται με έργα τέχνης Η νέα πρωτεύουσα χτίζεται σε έξι χρόνια. Οχυρώνεται από στεριά και θά- λασσα και στολίζεται με κτίσματα και έργα τέχνης. Ο Κωνσταντίνος φιλοδο- ξεί να γίνει ισάξια και καλύτερη από τη Ρώμη. Γέννηση Χριστού Διάταγμα των Μεδιολάνων Εγκαίνια Κωνσταντινούπολης 313 μ.Χ. 330 μ.Χ.. μ.Χ Δ ιαλεγμένοι εργάτες και τεχνίτες, από όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας, εργάστηκαν επί έξι χρόνια ασταμάτητα να οχυρώσουν τη νέα πρωτεύουσα και να τη στολίσουν με ωραία κτίσματα και έργα τέχνης. Η θεμελίωσή της έγινε από τον αυτοκράτορα, τον Νοέμβριο του 324 μ.Χ, και τα εγκαίνιά της τον Μάιο του 330 μ.Χ. Ο Κωνσταντίνος επισκεύασε την ακρόπολη και τα παλιά τείχη της και έκτισε νέα, για να προστατέψει τις νεοκτισμένες περιοχές. Έδωσε μάλιστα τίτλους, προνόμια και οικονομικά κίνητρα σε όσους είχαν έργο τη φροντίδα και την ασφάλεια των τειχών και της Πόλης. Με εντολή του αυτοκράτορα ακόμη: Χτίστηκε η μεγάλη αγορά στο κέντρο της πόλης και στον χώρο της υψώθηκε στήλη με το άγαλ- μα του αυτοκράτορα στην κορυφή της. 1. Υδραγωγείο της Κωνσταντινούπολης, όπως σώζεται έως σήμερα. 26 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 27 Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία μεταμορφώνεται Β Μεταφέρθηκαν εδώ έργα τέχνης από τη Ρώμη και άλλα μέρη της αυτοκρατορίας, για να διακοσμήσουν τις πλατείες, την αγορά και τους άλλους δημόσιους χώρους. Διατηρήθηκαν βωμοί και ναοί της παλιάς θρησκείας και χτίστηκαν νέοι χριστιανικοί. Ανάμεσά τους ο ναός της Αγίας Σοφίας, της Αγίας Ειρήνης και των Αγίων Αποστόλων, στον οποίο τάφηκε και ο ίδιος (337 μ.Χ.). Όσα από αυτά τα έργα δεν πρόλαβε να τε- λειώσει ο ίδιος, τα συνέχισε και τα ολοκλήρωσε ο γιος του Κωνστάντιος. Κατασκευάστηκαν κρήνες, λουτρά, υδραγωγεία, και τεράστιες δεξαμενές που εξα- σφάλιζαν νερό για έξι μήνες. Όλα αυτά ασφάλισαν και διακόσμησαν τη νέα πρωτεύουσα, κάνοντάς την ισάξια της Ρώμης. W Ήταν απαραίτητα τα έργα που έκανε ο Κωνσταντίνος στη νέα πρω- τεύουσα; W Γιατί η Κωνσταντινούπολη στολίστηκε με έργα τέχνης που μεταφέρθηκαν από τη Ρώμη και άλλες περιοχές; Πότε και πού έγινε κάτι αντίστοιχο; W Πώς κρίνετε την ενέργεια του Κωνσταντίνου ν’ αφήσει στην Κωνσταντι- νούπολη ναούς και βωμούς της παλιάς θρησκείας, πλάι στους νέους χρι- στιανικούς που έχτισε; 2. Η γεωγραφική θέση του Βυζαντίου «Ο τόπος όπου κατοικούν οι Βυζάντιοι είναι εξαιρετικά πλεονεκτικός από την άποψη της θάλασσας, γιατί τους χαρίζει ασφάλεια και πλούτο, όσο καμιά άλλη χώρα του γνωστού κόσμου. Βρίσκεται ακριβώς στην είσοδο του Εύξεινου Πόντου, έτσι που μήτε να εισπλεύσουν σ’ αυτόν, μήτε να εκπλεύσουν είναι δυνατό οι έμποροι χωρίς την άδεια των Βυζαντίων. Ο Εύξεινος Πόντος έχει πολλά από τα χρήσιμα για τη ζωή των άλλων ανθρώπων προϊόντα και όλα αυτά τα εξουσιάζουν οι Βυζάντιοι. Τα μειονεκτήματα της πόλης όμως από τη μεριά της στεριάς είναι τα παρακάτω. Επειδή η Θράκη περικυκλώνει τη χώρα τους από τη μια θάλασσα ως την άλλη, οι Βυζάντιοι είναι σε συνεχή πόλεμο με τους Θράκες. Έχουν μια χώρα ευφορότατη, όταν όμως την καλλιεργήσουν και έρθει ο καιρός των άφθο- νων και εκλεκτών καρπών, φτάνουν οι Θράκες που άλλο μέρος της σοδειάς τους το καταστρέφουν και άλλο το παίρνουν μαζί τους». Πολύβιος, Ιστορίες 3. Τμήμα των τειχών της Κωνσταντινούπολης από το μέρος της στεριάς, όπως είναι σήμερα. 27 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 28 Β Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία μεταμορφώνεται 4. Θρύλοι για το χτίσιμο της Πόλης α. «Όταν ο Κωνσταντίνος αποφάσισε να κάμει τη νέα πρωτεύουσα, δε διάλεξε αμέσως το Βυζάντιο. Η προσοχή του στράφηκε πρώτα στην Τροία, την πόλη του Αινεία, ο οποίος, όπως λέει η παράδοση, είχε έρθει από εκεί στην Ιταλία και θεμελίωσε τη Ρωμαϊκή πολιτεία. Ενώ όμως βρισκόταν στην Τροία και ρύθμιζε τα όρια της μελλοντικής πόλης, κάποιο βράδυ παρουσιάστηκε στο όνειρό του ένας άγγελος και τον προέτρεψε να διαλέξει μια άλλη τοποθεσία για την πρωτεύουσά του. Μετά από αυτό ο Κων- σταντίνος διάλεξε τελικά το Βυζάντιο». β. «Πριν από το χτίσιμο της νέας πρωτεύουσας ο Αυτοκράτορας φρόντισε να γίνουν τα σχέδια της πόλης όπως αυτός ήθελε. Με ένα ακόντιο στο χέρι χάραζε ο ίδιος τα όρια της πόλης. Οι αυλικοί και οι μηχανικοί του, εντυπωσιασμένοι από την αντοχή του αλλά και από την έκταση της μελλοντικής πο- λιτείας, τον ρώτησαν: -Πόσο θα προχωρήσεις ακόμη, Κύριέ μας; Κι εκείνος τους απάντησε: -Θα προχωρήσω μέχρις ότου σταματήσει αυτός που προχωρεί μπροστά μου. Και όλοι κατάλαβαν ότι κάποια θεία δύναμη οδηγούσε τον Κωνσταντίνο». Σωζομενός, Εκκλησιαστική Ιστορία 5. «Έλληνες συναντούν τον Χριστό, μετά τη διδασκαλία του», Ιωάννης, ΙΒ', 20-23. (Βυζαντινή μικρογραφία, Εθνική Βιβλιοθήκη Παρισίων) 28 10-0118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL_100118 ISTORIA E DHMOTIKOY_TELL 3/1/13 7:06 PM Page 29 Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία μεταμορφώνεται Β 8. Ο Χριστιανισμός γίνεται επίσημη θρησκεία Ο Χριστιανισμός διαδίδεται και επικρατεί σε όλη την αυτοκρατορία. Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός υπερασπίζεται την αρχαία λατρεία. Λίγο αργότερα όμως, ο Θεοδόσιος Α' επι- βάλλει τον Χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία του κράτους. Γέννηση Χριστού Διάταγμα των Μεδιολάνων Κατάργηση Ολυμπιακών Αγώνων 313 μ.Χ. 392 μ.Χ.. Τ μ.Χ ο διάταγμα των Μεδιολάνων και η στήριξή του από τον αυτοκρά- τορα Κωνσταντίνο βοήθησαν στην καθολική εξάπλωση του Χρι- στιανισμού. Ο Κωνσταντίνος μετά το 313 μ.Χ.: Προτιμούσε τους Χριστιανούς στις δημόσιες θέσεις και τον στρατό. Συγκάλεσε Οικουμενική Σύνοδο1 στη Νίκαια (325 μ.Χ.) και βοήθησε τους χριστιανούς να λύσουν τις θεολογικές τους διαφορές. Βαπτίστηκε ο ίδιος Χριστιανός, λίγο πριν τον θάνατό του (337 μ.Χ.) Την ίδια θετική στάση για τους Χριστιανούς τήρησε και ο γιος του Κων- στάντιος, που τον διαδέχθηκε. Η πολιτική αυτή διακόπηκε όταν, το 361 μ.Χ., ανέλαβε αυτοκράτορας ο ανιψιός του Κων- 1. Ο σταυρός ήταν σταντίνου, Ιουλιανός. Ο Ιουλιανός είχε σπουδάσει σύμβολο της θρησκείας αρχαία ελληνική φιλοσοφία στην Αθήνα και την και του κράτους. Αντιόχεια. Οι σπουδές και η ζωή του στην Αθήνα (Μουσείο Βατικανού) τού προκάλεσαν τον θαυμασμό για τον ελληνικό πολιτισμό, τους ολύμπιους θεούς και τη λατρεία τους. Γι' αυτό, όταν έγινε αυτοκράτορας, προσπάθησε να επαναφέρει τη λατρεία της παλαιάς θρησκείας και να περιορίσει τη χριστιανική. Η αρχαία θρησκεία όμως βρισκόταν πλέον στη δύση της και η νέα στην ανατολή της. Έτσι, τα μέτρα αυτά δεν είχαν τα αποτελέσματα που περί- μενε ο αυτοκράτορας και δε βρήκαν ανταπόκριση στον λαό. Ο Ιουλιανός άλλωστε κυβέρνησε την αυτοκρατορία μόνο για δύο χρόνια (361-363 μ.Χ.) και σκοτώθηκε πολεμώντας τους Πέρσες, σε ηλικία 32 ετών. Η προσπάθεια αυτή του Ιουλιανού, παρότι δεν είχε άμεσα αποτελέσματα, δημιούργησε σοβαρές αντιδράσεις