Amaliy Dars-3. Tarjimaning Leksik Semantik Muammolari PDF

va joy nomlari, korxona., tashkilot, muassasa, idora, kerna va mehmonxona nomlari va shu kabilar kiradi. Ekvivalentlar aksariyat hollarda monosernantik, ya'ni bitta ma'noga ega bo'lgan so'zlardir. Agar asliyatdagi so'zga tarjima tilida bitta so'z qisman to'g'ri kelsa, bunda biz qisman ekvival...

va joy nomlari, korxona., tashkilot, muassasa, idora, kerna va mehmonxona nomlari va shu kabilar kiradi. Ekvivalentlar aksariyat hollarda monosernantik, ya'ni bitta ma'noga ega bo'lgan so'zlardir. Agar asliyatdagi so'zga tarjima tilida bitta so'z qisman to'g'ri kelsa, bunda biz qisman ekvivalentlar haqida fikr yuritishimiz lozim. Tarjirna nazariyasida qisrnan ekvivalentIaming uch turi ham ajratiladi. Bunga sabab bir tilda boshqa tilga to'g'ri keladigan, ekvivalentdan tashqari yana bir nechta so'z ma'nolaridan iborat bo'lishi murnkin. Mazkur ko'p ma'noli so'zning binasi ekvivalent, qolganlari esa qO'shimcha ma'no sifatida namoyon bo'ladi. Masalan, ingliz tilidagi ko'p ma'noli "cover" so'zini oladigan bo'lsak. u o'zbek tiIi4agi "yopmoq", "solrnoq", "to'shamoq", "ustiga yozmoq", "bekitib (yopib) qo'yrnoq", "yashirmoq" hamda "(matbuotda, rnaqolada) yoritmoq" ma'nolariga ega.... Semantik rnunosabatning ikkinchi varianti qisman ekvivalent so'zga to'g'ri keladigan ma'noning kesishishi hodisasi. Bu degani ikki tildagi muayyan so'z bir xii ma'no yoki ma'nolarga ega bo'lishi mumkin va shunday bo'lsa ham ayni paytda ularning bir-biriga to' g'ri kelmaydigan ma'nolari ham be.'lishi rnumkin. So'zning bu ma'nolari turlicha bo'lishiga asliyat va tarjima tillari turli oilalarga rnansub bo'lganligi, o'zlashtirilgan so'zlar boshqa tillardan olingani va boshqa bir qator Iingvistik va ekstralingvistik omillar sabab ba'ladi. Masalan. ingliz tilidagi "ball" I va "ball"2 omonirn so'zlami oladigan bo'lsak, quyidagi farqlami ko'rish rnumkin: "ball"l "koptok, to'p" va ball"2 "bal (raqs kechasi)". O'zbek tilida "bal" so'zi faqat raqs manosiga ega. Demak, bu so'zlami muqobilini topish kontekstning ahamiyati katta. MunosabatlarninguchinchivariantiengmurakkabekvivalentIar turiga kiradi. Gap shundaki, turli xalqlar ob'yektiv reallikni turlicha qabul qiladi va uni tilda turlicha, o'ziga xos ravishda aks ettiradi. Ma'lumki, ingliz tilida "qoT tushunchasini ifodalashni bir necha turi mavjud. O'zbek tilida "qo'I" tushunchasi bitta so'z bilan ifodalanadi. lngliz tilida "hand" so'zidan tashqari bu tushunchani tilda ifodalash uchun yuqorida ko'rsatilgan so'z bilan birga ayni paytda "arm" so'zi 107  ham ishlatiladi. Bundan tashqari "hand" so'zi ko'chma ma'noda ham qo'lIanadi va ular ham o'zbek tilidagi ko'chma ma'nolarning aksariyatga to'g'ri ke\sa ham, farq qiladiganjihatlari ko'p. Xuddi shu narsaning teskarisi o'zbek tilida kuzatiladi. O'zbek tilidagi "amma, Kola" so'zlariga "aunt", "tog'a, amaki" sO"zlariga "uncle", "oIcha, gilos" so'zlariga "cherry" kabi bitta so'z to'g'ri keladi. Uchinchi guruhga tegishli so'zlar tarjimasi alohida e'tiborga molik, chunki shu va shu kabi so'zlar tarjima jarayonida muammolar tug'diradi. Masalan, They both married their cousins gapini tarjima qiladigan bo'lsak muammo paydo bo'ladi.Tarjimada muammo tug'diradigan so'z "to marry" fe'li bo'lib, uning ikkita ma'nosi bor. Birinchi ma'nosi "uylan(tir)moq", ''tllnnushga chiq(ar)moq" tarjima uchun ikkinchi muammoli so'z "cousin"dir. Uning o'zbek tilidagi ma'nosi 'Jiyan". Bu yerda tabiiy savol tug'iladi gap qanday jiyan haqida borayotganini aniqlab olishimiz lozim. Ingliz tilida o'g'il jiyan va qizjiyan uchun bitta "cousin" so'zi qo'lIanadi: o'g'" jiyan (cousin), qizjiyan (nephew). YUqorid& berilgan gapni tarjima qilish juda mushlrul. Buning uchun kontekstni bilish lozim. Kontekstsiz bu gapni o'zbek tiliga tarjima qilib bo'lmaydi. Qisman ekvivalent bo'lgan so'zlar orasidan eng to'g'risini tan lash tarjimaning diqqat markazidagi hal etish zarur bo' Igan dolzarb.. - muammolaridan biri sanaladi. Bu tarjimada ekvivalenti (muqobili) sO'zlar tarjimasiga bevosita aloqadordir. Bu so'zlar boshqa davlatlarda qo'lIanmaydigan ismlar, geografik va joy nomlari hamda KOS so'zlar kiradi. Xos so'zlar tarjima nazariyasi adabiyotida realiylar sifatida qo'lIaniladi. Bunga, bir tomondan, ingliz tilidagi lobby, muffin, drugstore, ikkinchi tomondan o'zbek tilidagi tandir. somsa, qiz uzatish, uloq va shu kabi tushunchalar kiradi. §3. Leksik transformatsiyalar Tarjimaning leksik muammolarini hat etishda ikki tilli lug'atlar ma'lumjihatdan ahamiyati katta hisoblanadi. Biroq odatda 108 lug'atlarda so'z ma'nosining muqobillarigina beriladi. Tarjima lug'ati qanchalik mukammal bo'lmasin. unda so'zlaming barcha ma'nolari yoki ma'no :1ozikliklarini qamrab olishning i10ji yo'q, chunki lug'at ikki til tizimi unsurlari bilan ish ko'radi. Tarjima uchun til tizimlari emas, balki nutq. aniqroq qilib aytadigan bo'lsak, nutq mahsuli bo'lmish matn muhimroqdir. Tar:iima jarayonida tarjimon ko'p ma'noli so'zning qaysi ma'nosi qo'llanilganligini kontekst asosida o'li aniqlamog'i lozim. Tarjimada turli so'zma-so'z, g'aliz birikmalami qo'llashdan qochish, uning o'miga adabiy, hamma tushunadigan, yorqin so'zlami tarjimll qilish uchun leksik transformatsiyalardan foydalanijadi. Leksik tranfonnatsiyalar tarjima nazariyasida so'zlami kog.tekstda almashtirish deb ham yuritiladi. Bunday tranformatsiyalaming beshta turi mavjud..... l. Birinchi turdagi transformatsiyalar keng ma'noli yoki ma'nosinianiqlashqiyinbo'lganso'zlamitarjimaqilishdaqo'lIaniladi. Transformatsiyaning bu turi asliyat so'ziga aniqlik kiritish yoki uni konkretlashtirganda qo'lIaniladi. Bu aksariyat hollarda ingliz tilidagi f\!' lIami o'zbek tiliga tarjima qilish jarayonida ishlatiladi. Ingliz tilidagi fe'lIar odatda umumiy va noaniq ma'noda qo'lIaniladi. Bu ayniqsa i:arjimada yaqqol namoyon bo'ladi. O'zbek tilidagi fe'lIar aniq va konkret ish-harakatni ifodalaydi. Masalan, ingliz tilidagi "to geC ko'p ma'noli fe'lini tahlil qilib chiqaylik. Bu fe'lni tarjima qilish uchun kontekst albatta zarur bo'ladi. chunki uning ma'nolari bir-biriga bog'lig bo'lmagan jihatJari ham ma\jud. Uni o'zbek tiliga "olmoq", "ushlab olmoq". "tushunmoq", "o'ylantirmoq", "aloqa qilmoq", "yetib olmoq", "aylanmoq", "o'zgarmoq". "ketmoq" (masalan, "oqarib ketmoq") va boshqa bir qator ma'nolarini ingliz tilida predlog bilan qo'lIangan fe'l ma'nosi ham butunlay o'zgarib ketish xususiyatiga ega. Masalan, shu fe'lning o'zi "to get out" shaklida ham bir nechta.ma'nosi mavjud. U "chiqmoq". "chiqib olmoq", "tushmoq" ma'nolariga ega. Xuddi shu fikmi boshqa bir qator ingliz tilidagi fe'lIar haqida ham aytish mumkin. Bular sirasiga "to be", "to have", "to make", ''to become" va boshqa fe'lIami kirtish 109  mumkin. Gap faqat ko'p ma'noli fe'lning umumiy em as, balki aniq ma'nosini tarjimada berish haqida borishi mumkin. Yuqorida keltirilgan "to be" fe'lini olsak, uning quyidagi xususiyatlarini aniqlash mumkin. Bu fe'lnipg asosiy ma'nosi o'zbek tilidagi "bo'lmoq" fe'Jiga to'g'ri keladi. Biroq bu fe'lning ma'nosi shunchalik kengki, o'zidan keyin kelgan so'zga qarah, ma'nolari turlicha tovlanadi. Fe'l ma'nosining kengligi uning qaysi so'z bilan kelishiga bevosita bog'liqdir. Yordamchi fe'l sifatida bu ingliz tilida eng ko'p qo'lIaniJadigan va keng ma'noli bo'lgani uchun turli transfonnatsiyalarga uchraydi. "He is in Hollywood" hamda "He is in Cambridge" gaplarining tarjimasini qiyoslasak, yuqorida aytilgan fikrlar o'z tasdig'ini topganining guvohi bo'lamiz. Shunday qilib, birinchi gap "U Holivudda ishlaydi" va ikkinchi gap "U Kembrijda o'qiydi., deb tarjima qilinadi. Aksariyat hollarda bu yordamchi fe'l o'zbek tilida tire (-) yoki -"dir" qo'shimchasiga to'g'ri keladi. Bu fe'l bilan ot, sifat, son, ravish va boshqa 'iO'Z hlrkumi qo'lIanishi mumkin va har gal fe'l ma'nosi shuriga qarab o'zgarib boraveradi. Tarjimada fe'lIaming bu xususiyatlarini hisobga olish tarjimaning muvaffaqiyatli chiqishga zamin yaratadi. Bundan tashqari semantik jihatdan neytral hisoblangan ''thing'', "matter", "stuff', "c.hallenge" va shu kabi keng ma'noli... so'zlami tarjima qilishda transfonnatsiyadan foydalanish tavsiya etilad., chunki bu so'zlar har gal kontekstdan kelib chiqilgan holda turl1c1ta tarjima qilinadi. Masalan, "thing" o'zbek tiliga kontekstga qarab, narsa, ne'mat, omil,jihat, tomon deb tarjima qilinishi mumkin. Ba"zan tarjimada butunlay tushib qolish holatlari ham uchraydi. Tarjimada bunday so'zlami tushib qolishini kontekst talab etadi va bu so'z tarjimada ortiqcha hisoblanadi. Masalan, "I don't know this thing" gapini ikki xiI tarjima qilish mum kin - "Men bu narsani bilmayman" yoki "Men buni bilmayman". Tarjimadan ko'rinib turibdiki, ''thing'' so'zini tushirib qoldirish bilan tarjima mazmuniga putur yetgani yo'q. Tarjirnada so'zlaming nafaqat denotativ, balki konnotativ ma'nosini ham inobatga olish lozim. Ingliz tilidagi ''to employ" fe'li llO odatda ishga olmoq, ishga yollamoq ma'nolariga ega. Bu fe'l ijobiy ma'noga ega bo'lishi bilan bir qatorda kontekst taqozosi bilan salbiy ma'noga ega bo'lishi mumkin. Salbiy ma'noga ega bo'lgan fe'llar odatda o'ta umumiy fe'l bilan tarjima qilinadi. Ingliz tilidagi "you" so'zi alohida e'tiborga loyiq. U o'zbek tiliga bir-biridan qo'lIanish uslub hamda ma'no jihatidan farq qiluvchi "sen" yoki "siz" olmoshi bilan tarjima qilinishi lozim. Bu so'zni tarjima qilishda so'zning kimga nisbatan ishlatilayotganini, uning yoshi, jinsi, jamiyatdagi tutgan o'rni, so'zlovchi bilan bo'lgan munosabati va so'zning qo'lIangan doirasi hisobga olinishi lozim. 2. Transformatsiyaning ikkinchi turi umumlashtirish oomi bilan ataladi. Tarjimada aksariyat hollarda asliyatda verilgan ma'noda tarjima tili normalarida ortiqcha hisoblangani bois ba'zi aniqliklar umumlashtiriladi. Ingliz tilida odamning bo'yi. og'irligi ' aniq raqamlarda berilishi qabul qilingan. O'zbek tilida bo'y balandligi novcha. baland, daroz so'zlari, vazn esa og'ir, yengil kabi aniqlovchilar bilan beriladi. O'zbek tilida bo'y va vaznga nisbatan ishlatilgan turli raqamlar ortiqcha hisoblanadi. Umumlashtirish so'zrnng farq qiluvchi ma'nolami tarjima qilishda ham keng qo'lIaniladi. Tarjima amaliyoti. aksariyat hollarda umumlashtirish tarjimaning pragmatik xususiyatlariga ham bevosita bog'liqligini ko'rsatadi. Masalan, asliyat matnidagi atoqli otlar o'sha tilda so'zlovchilar uchun informativ ahamiyatga ega bo'lishi mumkin, lekin tarjima tilida bular hech qanday informativ ahamiyatga ega bo'lmaydi. Bulae sirasiga firr.la nomlaei. do'konlae nomi, mahsulotlar nomi kiradi. O'zbek kitobxoniga bu nomlar, birinchidan, noma'lum, ikkinchidan yuqoridan aytib o'tganimizdek, hech qanday informativ qiymatga ega emas. Shuning uchun bu nomlarni tushirib qoldirib. ularning o'miga firma qanday mahsulot ish lab chiqarishi, do'kon nomi egasining nomiga nima munosabat bilan bog'liqligi haqida ma'lumot berib, tarjimada so'zlami umumlashtirib berish lozim bo'ladi. Xalqaro bamjamiyatga ma'lum bo'lgan nomlami transkripsiya va transliteratsiya yo'li bilan berishning o'zi kifoya. Masalan, "Coca Cola", "Pepsi Cola", "Chevron", "Tayota" shular j umlasidandir. III  3. Uchinchi turdagi transformatsiya ikki hodisa o'rtasidagi mantiqiy aloqaga asoslanadi. Ulardan bittasi asliyat matnini atasa, ikkinchisi uning tarjima varianti deb hisoblanadi. Bu transformatsiya matnda tasvirlangan vaziyatning semantik hamda mantiqiy tahlilini talab etadi. Matndagi vaziyat o'z navbatida semantik jihatdan rivojlantiriladi. Agar vaziyat semantikjihatdan to'g'ri rivojlantirilsa, ya'ni asliyat matni va tarjima matnidagi fikrlar bir-birlarini semantik jihatdan sabab va natija sifatida bog'lasa, transformatsiya tarjima tili normalariga rioya qilgan holda, matndagi mazmunni berishga xizmat qiladi. Tarjimada sabab natija bilan alrnashtiriladi. Bunda eng asosiysi tarjimada til normasiga putur yetmasligi hisoblanadi. Arnaliyotda natija sabab bilan almashtiriladigan hollar ham uchrab turadi: "t not only shared a cabin with him and ate three meals a day at the same table.. :' gapining o'zbek tiliga tarjirnasida xuddi shu narsa kuzatiladi. Bu gapni o'zbek tiliga "men u bilan bir kunda bitta stol atrofida uch marta uchrashar edim" deb tarjima qilish yuqoridagi fikrimizga yorqin misol ho'la oladi.·lnglizcha gapni so'zma-so'z tarjirna qilish o'quvchiga hech qanday ma'lumot bermasligi aniq. Bu gapning so'zrna-so'z tarjimasi "Men u bilan nafaqat bir kupedarniz, balki u bilan bir stol atrofida uch mahal uchrashar edik ham". Ko'rinib turibdiki, "men u bilan nafaqat bir kupedamiz" gapi bu.. yerda ortiqcha. 4r. Transformatsiyaning to'ninchi turi antonimik tarjima hisabtanadi. Bu degani ba'zi hollarda asliyatda qo'lIanilgan so'z tarjimada antonim bilan almashtirilishini anglatadi, boshqa qilib aytadigan bo'lsak, agar gapda inkor so'zi bo'tsa, u tarjirnada tushirib qoldiriladi. "take it easy-tashvishlanaverma", "I don't want to cheat- Men to'g'risini aytarnan" deb tarjima qilinishi mumkin. Antonimik tarjimaga ehtiyoj paydo bo'lishining uchta asosiy sababi bor: 1) asliyat va tarjima tillari xususiyati; 2) kontekst talablari hamda 3) tarjima tilidagi an'anaviy normaning mavjudligi. Endi har bir sababni alohida- alohida ko'rib chiqamiz. I) Antonim so'zlar guruhi asliyat va tarjima tillarida bir-biriga to'g'ri kelishi shart bo'lmagan hollarda: "annament" -"disannarnent" 112 so'zlari o'zbek tiliga "qurollanish" hamda "qurolsizlanish" deb tarjima qilinadL 2) Ba'zan antonimlartarjimasi kontekstdagi ma'noni beradigan eng maqbul usul bo'Jib hisoblanishi mumkin: "a murder is only safe when he is in prison" - "qotil qamoqxonada bo'lsaginalbo'lgandagina xavfli em as'". Bu yerda alohida olingan "safe" so'zi "ishonchli", "x3vf-xatardan holi" deb tarjima qilinadi. Biroq kontekst asosida uni "xavfli emas" deb tarjimaqilish maqsadga muvofiqdir. Ba' zi hollarda yoki kontekst talabi bilan transformatsiya emotsional hamda stilistik bo'yoqdor matnlarni tarjima qilishda qo'l keladi. "Why don't you know he is dear?" - "U soqov-ku!". Bu gapni "Uning soqovligidan xabaring yo'qmi?" tarjima qilsa ham ammo gapning avvalgisiga nisbatan emotsionallik darajasi past. 3) So'nggi transformatsiya kompensatsiya yoki gapning tushirib qoldirilgan qismini to'ldirish deb ataladi. Bu odatda asliyatdagi stilistik usullarni tarjima tilida muqobili yoki ekvivalenti yo'q bo'lgan hollarda qo'lIaniladi. Matnning stilistik jihatdan to'laqonli bo'lishida bir stilistik usul o'miga iloji boricha uning o'mini to'liq bosadigan boshqa bir stilistik vositadan yoki stilistik usuldan foydalanish nazarda tutiladi. Kompensatsiyadan qahramon nutq xususiyatlarini tarjima qilishda, so'z o'yinini hamda qofiyadosh so'zlarni berish keng qo'lIaniladi. Buning qo'lIanishidagi asosiy fik!" nutq xususiyatlarini tarjimada saqlashga qaratilgan, chunki asliyat matnida berilgan stilistik ma'noga ega bo'lgan sO'zlarning doim ham ekvivalentini topish imkoni bo'lavermaydi. Matnda muallif tomonidan maxsus qo'lIangan fonetik, grammatik., stilistik vosita va usullar aksariyat hollarda tushirib qoldiriladi va uning o'mini qoplash va mazmun muvozanatini saqlash, stilistik yo'qotishni to'ldirish uchun kompensatsiyadan foydalanish maqsadga muvofiq bo'ladi. Bunda ayni stilistik usulning o'mini qoplay oladigan stilistik vosita va til unsurlaridan rarjimada keng foydalanish tavsiya etiladi. Masalan, o'zbek filmlaridan biri "Sevginator" deb ataladi. Bu so'ming qO'shimchasi amerikaliklaming "Terminator" - "Terminator" 113  filmiga qofiyadosh so'z sifatida olingan. Stilistik qatJamlardan og'zaki nutqqa oid bu so'z ayni paytda neologizm, ya'ni yangi so'z deb qabul qilinishi mumkin. Uni ingliz tiliga "Loveminator" deyish o'rniga "Love-abandant" deb tarjima qilisQ stilistikjihatdan muqobil va yuqoridagi o'zbekcha so'zning o'mini qoplaydigan birlik sifatida tanlanishi mumkin. Tarjima nazariyasida kompensatsiyaning yana bir turi mavjud bo'lib, u asliyatda ayni o'sha umumiy ta'simi tarjima tilida yaratishni nazarda tutadi. Masalan, aksariyat yozu\