Aardrijkskunde Examen H1 en 2 PDF

**Thema 1 de Kosmos** [H2: De structuur van het heelal] 1. [Wat is het heelal;] - **Heelal**= kosmos, universum, ruimte =\> bevat alle bestaande energie en materie - Grafie= beschrijven, vastleggen - **Kosmische ruimte** = deel van het heelal dat zich meer dan 100 km van de aarde...

**Thema 1 de Kosmos** [H2: De structuur van het heelal] 1. [Wat is het heelal;] - **Heelal**= kosmos, universum, ruimte =\> bevat alle bestaande energie en materie - Grafie= beschrijven, vastleggen - **Kosmische ruimte** = deel van het heelal dat zich meer dan 100 km van de aarde bevindt - **Kosmografie**= de wetenschap waar kosmos beschreven wordt - **Kosmografie = astronomie ≠ astrologie** - **-nomie** : bestuderen sterren + op eclipticavlak - -logie: hemellichamen + sterrenbeelden - **Verschil** tussen **astrologie** en **astronomie**; Bij astrologie wordt er extra betekenis toegevoegd [Waar bevinden wij ons?] [aarde] Heelal **Het universum observeren, hoe?** - Met de oog - Telescoop, - Satellieten en ruimtevaart **M**aan -\> maan die wij kennen maan -\> de manen van Jupiter [2.Planetenstelsels: zonnestelsel] De universele gravitatiekracht: Formule =\> F1 = F2= G. m1.m2 r² Afbeelding met tekst, diagram, schermopname, cirkel Automatisch gegenereerde beschrijving Uitleg; Als m groter wordt, neemt de kracht F toe en als r kleiner, neemt de kracht F ook toe [2.1 Ontstaan van de zon] **[2.Zon]** **[1.2.1kenmerken]** straal van de Aarde; 6371km Hoeveel keer kan de Aarde in de Zon in breedte; 109x **2** Chemische samenstelling zon: 70,6% H, 27,4% He, 2% andere stoffen Kernfusie: gevolg is ontstaan van hoge temperaturen, vind plaats bij ⬆p en ⬆T **Massaverlies:** tijdens de fusie wordt er gedurende dit proces massa verloren. Deze massa is de omgezette energie. H + H ⮕ He + Energie\ 1 1 1,5 **[2.2.2 Onderdelen van de zon: ]** +-----------------------------------+-----------------------------------+ | 1\. kern | - **Produceert energie door | | | middel van kernfusie** | | | | | | - **in het midden van de zon** | +===================================+===================================+ | 2\. stralingszone | - producent van gammastraling | | | en X-stralingen die de | | | hitte-energie van de kern | | | naar de oppervlakte | | | verplaatsen | | | | | | - **energie wordt doorgegeven | | | door fotonen, die voortdurend | | | worden uitgestraald en | | | geabsorbeerd door deeltjes in | | | de zon** | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | 3.Convectiezone | - **Bestaat uit kolkende | | | plasma, die hitte zendt naar | | | de oppervlakte** | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | 4.fotosfeer ? | - Geeft zon witgele kleur | | | | | | - **Uitbarstingen (zoals | | | zonnevlammen) door grote | | | drukte en temperatuur -\> | | | zonnematerie komt los van de | | | atmosfeer** | | | | | | - Zonoppervlakte | | | | | | - Oppervlakte van licht dat de | | | zon bedekt | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | 5.chromosfeer | - **onderste laag** van | | | zonneatmosfeer + sluit aan | | | bij fotosfeer (temperatuur | | | hoger dan fotosfeer) | | | | | | - roodachtige kleur | | | | | | - kan je zien bij eclips | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | 6.corona | - **buitenste laag** | | | zonneatmosfeer | | | | | | - Kan je zien tijdens eclips | | | | | | - **Bestaat uit gloed van hete | | | en ijle gassen die een | | | helderwitte kleur hebben** | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | 7.zonnevlek | - Donkere plekken op fotosfeer | | | | | | - Relatief koude plekken | | | | | | - **Oorzaak van Poollicht, | | | wanneer geladen deeltjes naar | | | de aarde wordt geslingerd** | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | 8\. granulatie | - **Structuur van fotosfeer** | | | | | | - Donkere delen (koudere | | | massa's) zullen dalen | | | | | | - Lichtere delen (warmere | | | massa's) afkomstig van de | | | convectie zone | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | 9\. protuberans/ zonnevlam | **Protuberans:** | | | | | | - **Na uitbarsting, zal materie | | | worden teruggetrokken naar de | | | zon** | | | | | | | | | | | | - Lus vormig, omdat | | | zwaartekracht van de zon de | | | zonnematerie naar zich toe | | | trekt | | | | | | **Zonnevlammen:** | | | | | | - **Krachtige uitbarsting, | | | waarbij er zonematerie- de | | | ruimte in wordt geslingerd | | | (materie weg van de zon)** | +-----------------------------------+-----------------------------------+ | 10\. zonnewind | - **Stroom van de geladen | | | deeltjes of zonnematerie | | | (afkomstig vanuit de | | | corona)die ontsnapt van de | | | zon** | +-----------------------------------+-----------------------------------+ **[2.2.3 zonnecyclus]** Zonnecyclus = 11 jaar Tijdens een cyclus neemt het aantal zonnevlekken toe en dan weer af. Een periode van de grote activiteit heet een **zonnemaximum**. **Wat betekent dit voor de Zon en de Aarde? :** - Meer protuberansen -\> meer zonnewind richting ons -\> meer kans op zonnestromen en poollicht - Er zijn veel zonnevlekken, protuberansen en zonnevlammen - Er komt veel zonnematerie richting de aarde - Er is veel kans op poollicht Periode van **weinig activiteit** wordt een **zonneminimum** genoemd. We zitten **vandaag** in een **zonnemaximum** **[2.3 Planeten= hemelichaam]** **4 voorwaarden voor planeten:** 1. Revolteert (draait) rond een ster 2. Heeft voldoende massa (en dus Fz) om een bolvorm aan te nemen 3. Haalt geen energie uit kernfusie 4. Heeft een opgeruimde baan (= de omloopbaan is schoongeveegd van de andere objecten) Als het object niet voldoet aan de 4^de^ voorwaarde, dan kan het een dwergplaneet zijn Als het object niet voldoet aan de 1^ste^ voorwaarde, dan kan het een maan zijn **4** **(planeten in juiste volgorde kennen en het beeld (foto))** **zon** +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ | Mercurius | - - binnenplanete | Rotsplaneten = | | | n | terrestrische | | Venus | | planeten | | | - | | | Aarde | | (Hebben omloopbaan | | | | binnen de zon+ vast | | Mars | | oppervlakte) | +=======================+=======================+=======================+ | Jupiter | - - - buitenpla | Gasreuzen = Joviaanse | | | neten | planeten | | Saturnus | | | | | - - | (geen vast | | Uranus | | oppervlakte) | | | | | | Neptunus | | | +-----------------------+-----------------------+-----------------------+ **(Pluto)** **Bewoonbare zone ; mars en aarde** Rotsplaneten : rots, afstand van de zon is relatief dicht bij en zijn relatief klein, weinig manen (3) Gasreuzen: gas, relatief ver van de zon, zijn relatief groot en veel manen (216) **Kleinste** planeet: mercurius Planeet met grootste diameter: Jupiter **Draait het traagst** om haar as (doet het langst over 1 rotatie, rotatietijd): Venus Duidelijkste ringen: Saturnus Grootste **massa**: Jupiter Hoogste gemiddelde T: Venus Grootste **rode vlek**: Jupiter **Verst** gesitueerd van de **zon**: Neptunus Beschikken over water: **alle planeten beschikken over water** Beschikken over **vloeibaar water**: aarde Langste **omlooptijd**: neptunus **Pluto** is **geen planeet,** omdat er het nog geen opgeruimde baan heeft. Er vliegen ook nog andere objecten in zijn baan met dezelfde groottes en het is een **dwergplaneet** **5** **Maan**= natuurlijk object **Kunstmaan**= kunstmatig gemaakt door de mens **Gelijkenis:** vliegen rond planeten [2.4 andere objecten in ons zonnestelsel] [2.4.1 Maan] [Vergelijking 2 manen:] [ ] [Maan] [Europa] ------------------------------------------- ------------------------------------------------- ------------------------------------- [Draait rond...] [Aarde] [Jupiter] [Diameter (km)] [3 474 km] [3 121,6 km] [Oppervlaktetemperatuur (°C)] [-173 tot 127°C] [-160°C] [Kleur] [grijs] [Wit met bruine lijnen] [Atmosfeer] [Heel dun, He, Neon, waterstof, Ar] [Dun, O2] [Omlooptijd] [27,3 dagen] [3,5 dagen] Waarom kan je niet 1 waarde geven als oppervlaktetemperatuur voor onze Maan?; 1. De atmosfeer van de maan is dun -\> geen natuurlijke broeikaseffect =\> snelle opwarming + afkoeling 2. -Omlooptijd tijd (van de zon) zelfde tijd als de rotatietijd rond de aarde -1 maan-dag = 14 aardse dagen [2.4.2 puingordels] [4 grote puingordels die draaien rond de zon (in juiste volgorde)] **AE**= asteroïden eenheden= 150 000 000 km **6** [2.4.3 asteroïden = planetoïden ] **[Grootste planetoïden]** in de asteroïdengordel in ons zonestelsel: **Ceres** Asteroïden die het **[verst]** verwijdert is van de **[zon]**: **Hektor** [2.4.4 Kometen] Een **komeet** bestaat uit minsten 5 **bestanddelen**: - Water - Koolstofdioxide - Ammoniak - natrium - methaan schets komeet:  Staarten gaan in andere richtingen omdat ze uit andere deeltjes bestaan [Wanneer of waar op haar baan zijn de staarten van een komeet (meer) zichtbaar (dus het ontstaan)? Verklaar:] - Als de komeet de zon nadert, sublimeert het ijs en ontstaat er een gas en stofwolk. - Die wolken worden weggeblazen door de zonnewind - Dichterbij de zon is hardere zonnewind, dus grotere staarten **7** [ ] [2.4.5 meteoroïden, meteoren en meteorieten] Schets: meteoroïden, meteoren en meteorieten **In gent** in **1855** sloeg er een meteoriet ( dat is de **dichtste** meteoriet **bij** **Mechelen**) Vallende sterren= meteoroïden [66 miljoen jaar geleden grotere meteoriet ingeslagen in de golf van Mexico] **Gevolg-\> er ontstond plots meer vulkanisme** - minder zonlicht, minder planten, uitsterven van dieren (onder andere **dinosauriërs**) **[Waarom heeft de Maan veel inslagkater?]** - Maan heeft geen beschermende sfeer (heel dun) = groter impact van meteorieten - Kraters blijven heel lang - Verdwijnt niet want er is geen wind [2.4.6 Poollicht] **[Waarom heeft het poollicht verschillende kleuren?]** Door de interactie van de geladen deeltjes uit de zonnewind met de verschillende gassen in de atmosfeer (zuurstof en stikstof) ontstaan de kleuren blauw en groen. **[Tussen welke breedtegraden is het poollicht het best en vaakst te zien?]** Noorderbreedte / 60° - 70° - In België is het **poollicht** **niet** frequent **zichtbaar**, omdat we **te zuidelijk** **liggen** - Het **poollicht** komt ook voor op **Mars en Jupiter** **8**  Vb van planeten stelsel: TOI-700 Kepler-186 Vb van exoplaneet TOI-700d Kepler-186b **Melkweg** is een **sterrenstelsel**, dus kan geen sterrenstelsels bevatten Tekening Melkweg: Bovenaanzicht zijaanzicht Afbeelding met Kinderkunst, schets, diagram, tekening Automatisch gegenereerde beschrijving 3 hoofdtypes vormen: - Ellipsvormige stelsels - Spiraalvormige stelelsels: gewone en balk - Onregelmatige stelslels **9** **[1.6 Clusters]** - Cluster = groep van 50 tot 1000 sterrenstelsels die door zwaartekracht samengehouden worden. Sterrenstelsel met **grootste diameter** in Lokale Groep: Andromedastelsel (152 000 diameter)\ twee andere grote stelsels: Messier 110, Leo A\ **dichtstbijzijnde sterrenstelsel** van **Melkweg**: Sagittariusdwergstelsel Supercluster waarin wij ons bevinden: lokale supercluster = Virgos supercluster Verklaar volgende quote: ! "Nevels zijn grote wolken interstellair gas. Nevels vind je in zowel de 'kraamkamer' als de 'graftomben' van sterren." **Hieruit ontstaan sterren en ze blijven over na dat een ster dood gaat**. **ER IS MAAR 1 STER (in ons zonnestelsel) -\> DE ZON** **10** **[DEFINITIES]** **Dwergplaneet** = een hemellichaam dat revolteert rond een zon, meestal rond is maar geen opgeruimde baan heeft. **Maan** **= natuurlijke satelliet** = een hemellichaam die revolteert rond een planeet, exoplaneet, dwergplaneet of een planetoïde. **Puingordel** = een regio in de ruimte waar grote hoeveelheid ruimtepuin (ruimteobjecten) zich bevind. Dit puin kan bestaan uit (brokken van) satellieten, asteroïden, kometen,... **Asteroïden = planetoïden** = kleine onregelmatige hemellichamen in een baan rond de zon. Doorgaande klein en steenachtig, ijsachtig of uit metaal bestaand materiaal. **Komeet** = een klein hemellichaam met een sterk elliptische baan dat vooral uit stof, gassen en ijs bestaan. **Meteoroïde = meteoride** = een brokstuk van steen en/of ijs dat door de ruimte zweeft. **Poollicht** = een natuurlijk lichtverschijnsel dat verschijnt als gekleurde lichtstralen in de lucht nabij de polen, veroorzaakt door geladen deeltjes uit de zon die botsen met deeltjes in de atmosfeer. **Planetenstelsel** = een verzameling van niet-stellaire objecten die zich in een baan rond 1 of meerdere ster(ren) bevinden. **Exoplaneet** = een planeet buiten het zonnestelsel. Moeilijk om te observeren aangezien ze niet goed zichtbaar zijn. **Sterrenstelsel** = galaxie = groep van sterren, stof en glas die door onderlinge Fz samengehouden. **Melkweg** = het sterrenstelsel waar het zonnestelsel deel uitmaakt. Het is een balkspiraalstelsel met naar schattig 250 miljard sterren. **Cluster** = groep van 50 tot 1000 sterrenstelsels die door zwaartekracht samengehouden worden. **Supercluster** = verzameling van clusters met daartussen lege gebieden zonder sterrenstelsels (= superholtes) Nevels = grote interstellaire gas-, plasma- en stofwolken **Ster** = een hemellichaam dat licht en warmte uitstraalt als gevolg van kernfusie in zijn interne kern **meteoor** = vlam streep van meteoroïde (vallende ster)\ **meteoriet** = klein deeltje van meteoroïde die van de atmosfeer op de Aarde is gevallen **Zonnestelsel =** geheel van planeten, asteroïden en kometen dat rond de zon draait.  **Plasma** = een aggregatietoestand die uit geïoniseerd gas bestaat **AFBEELDINGEN** **11** **[PLANETEN]** Mercurius  Venus (planeet) - WikipediaVenus Mars  Hubble levert adembenemend plaatje af van kleurrijk SaturnusSaturnus Jupiter Uranus (planeet) - Wikipedia Uranus neptunus **12**  Afbeelding met (kosmische) ruimte, Universum, astronomie, melkweg Automatisch gegenereerde beschrijvingCentauri A **andromedastelsel (blauw hieronder)**Afbeelding met (kosmische) ruimte, ruimte, Universum, astronomie Automatisch gegenereerde beschrijvingl Afbeelding met maan, natuur Automatisch gegenereerde beschrijving Afbeelding met komeet, ruimte, (kosmische) ruimte, Universum Automatisch gegenereerde beschrijvingmelkweg **5 verschillen tussen de zon en Jupiter** - Type: Zon is een ster; Jupiter een planeet. - Grootte: Zon is veel groter dan Jupiter. - Massa: Zon is veel zwaarder. - Samenstelling: Zon doet kernfusie; Jupiter niet. - Licht: Zon straalt licht uit; Jupiter reflecteert licht. Een **omloopbaan** van een planeet is het pad dat de planeet volgt terwijl hij rond een ster draait. De zwaartekracht van de ster trekt de planeet aan, terwijl de planeet tegelijkertijd zijwaarts beweegt. Deze combinatie van krachten zorgt ervoor dat de planeet niet rechtstreeks naar de ster valt, maar in een baan om de ster blijft bewegen. **5 verschillen tussen de Proxima Centauri en Mars**  **Proxima Centauri**: Een ster, zeer ver weg, enorm heet en massief, straalt licht en warmte uit, onleefbaar.  **Mars**: Een planeet, relatief dichtbij, koud, rotsachtig oppervlak, potentieel leefbaar voor toekomstige menselijke missies. **Nevel** ,**Zon**, **Aarde,** **Maan,** **Asteroïden** (op volgorde) **Cluster**, **Ster**, **Planeet**, **Planetoïde** (op volgorde) **Aardbaan**: De aarde blijft relatief dicht bij de zon. **Komeetbaan**: Kometen kunnen extreem ver van de zon verwijderd zijn in het grootste deel van hun baan, vaak voorbij de banen van Jupiter, Saturnus, of zelfs Neptunus. Bij het naderen van de zon, kunnen ze heel dicht in de buurt van de zon komen, soms zelfs binnen de baan van Mercurius. De **omlooptijd** is de tijd die een planeet nodig heeft om **één keer rond een ster** te draaien (zoals de aarde rond de zon in 365 dagen). De **rotatietijd** is de tijd die een planeet nodig heeft om **één keer om zijn eigen as** te draaien (zoals de aarde in 24 uur). **[9. Afstanden in het heelal]** **[Afstanden van klein naar groot:]** 1. Hoogte ISS t.o.v. aardoppervlak 2. Straal Aarde 3. maanafstand 4. Afstand Aarde-Zon 5. Afstand Aarde- Jupiter 6. Afstand Aarde tot Andromeda Dichtstbijzijnde ster van het zonnestelsel is de **Proxima Centauri** 1AE = 1AU = 150 000 000km Van km naar AE =\> vb; Afstand Aarde -- Neptunus = 4,5 miljard km / 150 000 000 km Van AE naar km =\> vb; afstand Zon -- Jupiter = 5,2 AE x 150 000 000 km **H3 Ontstaan en evolutie van het heelal** **1. Evolutie van het heelal** [Was de big bang (oerknal) een grote explosie?] Nee, het werd gebruikt als spotterm Het heelal is **13,8 miljard** jaar geleden ontstaan **[TIJDLIJN: ]** 1. Door hoge druk en temperatuur op het **[samengeperste punt van alle materie]**, ontstond de oerknal, wat leidde tot een fase van exponentiële uitbreiding (heelal werd groter) 2. Tijdens deze uitbreiding verspreidden deeltjes zich, waardoor er een hete soep van elektronen en andere deeltjes ontstond 3. Tijdens de uitzetting **[koelde het heelal]** af -\> [protonen en neutronen] gevormd, maar vrij rondzwevende elektronen en protonen maakten het heelal ondoorzichtig. 4. 100 seconden na de oerknal -\> temperatuur voldoende gedaald voor de eerste atoomkernen - Na 380.000 jaar vormden elektronen banen rond kernen, waardoor licht kon ontsnappen en het heelal transparant werd. **** 5. Zwaartekracht zorgde ervoor dat waterstof en helium zich tot gigantische wolken vormden (=nevels), waarin sterren en sterrenstelsels ontstonden. 6. De eerste sterrenstelsels, waaronder de Melkweg, ontstonden 500 miljoen jaar na de oerknal (vastgelegd door de James Webb-telescoop). 7. Terwijl [sterrenstelsels zich groepeerden onder invloed] van de zwaartekracht, stierven de eerste sterren in [een gas- en stofwolk] en stootten daarbij [zware elementen] zoals ijzer, koolstof en aluminium [de ruimte in.] - Dat zorgde voor een enorme aanmaak van nieuwe sterren. 8. Ongeveer 9 miljard jaar na de oerknal begon de expansie van het heelal te versnellen. 9. Ons zonnestelsel en de aarde ontstonden 9,2 miljard jaar na de oerknal, ongeveer 4,6 miljard jaar geleden. **[HET HEDEN:]** sinds de oerknal is er 13,8 miljard jaar verstreken **[DE TOEKOMST\ ]** 10. Over ongeveer 5 miljard jaar zullen de Andromedanevel en het Melkwegstelsel fusioneren. Vervolgens zal over 6 miljard jaar (ongeveer 20 miljard jaar na de oerknal) onze zon uitzetten of opzwellen. Ons zonnestelsel zal uiteindelijk een [stof- en gasnevel] vormen. 11. Wanneer sterren aan het einde van hun leven komen, stoten ze (groot deel) materie af in stof- en gasnevels, de kraamkamers voor nieuwe sterren. Afhankelijk van hun oorspronkelijke grootte krimpt de rest tot een witte dwerg, neutronenster of zwart gat. 12. Door de enorme expansie van het heelal worden de brokstukken en gassen van de sterren steeds verder uit elkaar gedreven 13. 13.Over 1 000 miljard jaar zullen de laatste sterren uiteendrijven. 14. De gassen van de sterren zijn in het expanderende heelal zo verspreid dat ze niet meer samentrekken tot sterren of planeten. 15.Het heelal is een uitgestrekte en uiterst koude ruimte zonder sterren of planeten. **** **3. Bewijzen van de oerknaltheorie** **3.1 Roodverschuiving** Golflengte (**λ = lambda = golflengte)** 7 Analytische spectrometrie  Tekening van toekomst kennen -\> big rip, statisch, bolvorm - 1 golflengte is het stukje dat zich steeds herhaald Afbeelding met tekst, container, drinken, Frisdrank Automatisch gegenereerde beschrijving 3. **Fases:** **Het gesloten heelal** = **Big Crunch** - **Genoeg materie** → zwaartekracht stopt de uitdijing van het heelal - Heelal begint te **krimpen** → sterren en sterrenstelsels botsen - Alle materie concentreert zich in één punt → **nieuwe oerknal** - Proces herhaalt zich → **cyclisch heelal**. **Het open heelal** (niet genoeg materie om zwaartekracht te overwinnen en uitdijing te stoppen.) Gevolg -\> **[uitdijende heelal]**: - **Big Chill**: expansie gebeurt lineair, de uitdijing blijft dus aan hetzelfde tempo verdergaan - **Big Rip**: theorie waarbij de uitdijing van het heelal versnelt en het heelal uiteindelijk uiteenvalt **.2 Kosmische achtergrondstraling** - Eerste lichtdeeltjes van de oerknal reizen nog steeds door de ruimte → **kosmische achtergrondstraling** - Door de uitdijing van het heelal → **kosmologische roodverschuiving en afkoeling** - Oorspronkelijke lichtdeeltjes (die ooit in het UV, infrarood en zichtbaar lichtspectrum zaten) → **afgekoeld tot microgolven** - Deze straling wordt gezien als **\"restwarmte\" van de oerknal** - 1965: Straling voor het eerst gedetecteerd → **cruciale informatie over het vroege heelal** - Analyse van de straling helpt wetenschappers de **leeftijd, de beginwarmte en de samenstelling** van het heelal te bepalen.  - **PLANCK-satelliet** legde de **kaart van de kosmische achtergrondstraling** vast - Deze kaart toont het **oudste licht van het universum** - De kaart is een **bolvormige ruimte geprojecteerd op een plat vlak** - Als je de uiteinden aan elkaar zou plakken en opblazen → krijg je een **bolvormige weergave** van het universum in zijn **vroegste staat**. **[1. Hemelkoepel bestuderen]** **[1.1 overdag]** **** Start (Zon op) Ch (culminatie hoogte) (Zon onder) -------------- ---------------- ------------------------ ------------- zomer 21/06 NE (noordoost) S (zuiden) (63° 26') NW herfst 23/09 E (oost) S W winter 22/12 SE S (16° 34') SW lente 20/03 E S W - De **schijnbare** bewegingen van de Zon gaat het hele jaar door van **E**, via **S** naar **W.** - De dagboog is langer in de zomer, daarom zijn de dagen dan ook langer - De dagboog is korter in de winter, daarom zijn de dagen ook korter - De **zon culmineert** op voorgaande tekening altijd in het **S** (op een hoogte van 40°) - De Zon culmineert ten zuiden van de Steenbokskeerkring altijd in het noorden. - Aardrotatie =\> van **W** naar **E** - Denkbeeldige aardas loopt doorheen de Noord- en de Zuidpool. - **Etmaal** = volledige omwenteling duurt 24 uur (tijd die de aarde nodig heeft voor één volledige omwenteling om haar as) **[Waarom is het de 'schijnbare beweging' van de zon?] (zie tekening op p28)[:]** Doordat we de aardrotatie niet rechtstreeks waarnemen, lijkt het alsof de hele koepel beweegt, in plaats van de aarde. De aarde roteert van west naar oost, daarom lijkt alles van oost naar west te draaien. **(zie tekening op p28)** **[1.2 s' Nachts]** 's Nachts kan je je niet oriënteren op basis van de Zon. In het noordelijke halfrond kan je je oriënteren met behulp van de Poolster. Deze geeft het noorden aan. **[Waarom?]** - Sterren draaien in tegenwijzerzin rond de Poolster =\> dat komt doordat de Poolster zich in het verlengde van de aardas bevindt en dus (schijnbaar) niet meedraait met de aardrotatie. **[Waarom kan je de poolster niet zien in het zuidelijk halfrond?]** - Je kunt de Poolster niet zien op het zuidelijk halfrond omdat die boven de Noordpool staat. Vanaf het zuidelijk halfrond kijk je de andere kant op, dus de Poolster blijft altijd onder de horizon en is onzichtbaar. **(zie tekeningen op p29)** **** **[De poolster geeft niet alleen het noorden aan maar door poolshoogte te nemen, kan je de breedtegraad van je plaats bepalen.:]** - **Poolshoogte** is de hoek tussen de horizonlijn (op de plaats van de waarnemer) en de Poolster. - Hoe dichter bij de Noordpool -\> hoe hoger de Poolster aan de hemel staat/ hoe dichter de Poolster bij het zenit staat - Hoe zuidelijker je gaat -\> hoe dichter Poolster zich bij noordelijk horizon bevindt. - **Poolshoogte = breedtegraad** - **Zie tekening op p30** **[1.2.1 Sterrenkaarten]** Ook 's nachts lijkt het alsof de hemel roteert in de plaat van de Aarde zelf. Aangezien de Aarde draait van W naar E, lijken de sterren te draaien- van E naar W. Dit wil zeggen dat: - In het **zuidelijk** halfrond de sterren **wijzerzin** draaien - In het **noordelijk** halfrond de sterren **tegenwijzerzin** draaien. **[Waarom draaien de sterren in het noordelijk halfrond schijnbaar rond de Poolster?]** - de **Aarde** draait om haar **eigen as**, en de **Poolster** ligt bijna recht boven de **Noordpool**. Dit betekent dat de **Poolster praktisch stil staat aan de hemel**, terwijl de andere **sterren eromheen draaien** als gevolg van de rotatie van de Aarde. Dus, vanaf het noordelijk halfrond lijkt het alsof de sterren in cirkels om de Poolster bewegen. 1 (schijnbare) rotatie rond de Poolster duurt **24 uur**, aangezien de Aarde 24 uur nodig heeft om eenmaal om haar eigen as te draaien. In het zuidelijk halfrond is er geen equivalent van de poolster. **[hoe zie je de sterren draaien op de evenaar: ]** - op de evenaar lijkt het alsof de sterren recht over de hemel bewegen van oost naar west (niet in cirkels), in een rechte lijn langs de horizon. =\> evenaar zit precies tussen de Noordpool en de Zuidpool. **[Niet alle lichtpuntjes aan de hemel zijn sterren =\> Ook planeten zijn als lichtpuntjes aan de hemelkoepel, waarom?]** - De maan reflecteert het zonlicht **Circumpolaire sterren** = sterren die boven de horizon een volledige rotatie maken / sterren die dicht bij de Poolster staan, zie je de hele nacht en het hele jaar Circum = rond (rondom, omheen), polair = de polen van de aard **Zie p32 tekening** sterrenkaart (met zenit, horizonlijn, poolshoogte en Poolster) **[Kan je de Poolster ook zien op een sterrenkaart van het zuidelijk halfrond?]** - Nee, de poolster is enkel te zien op het noordelijk halfrond, omdat de poolster boven de Noordpool ligt. **[Waarom staan west en oost omgekeerd op deze kaart?]** - Dat komt door het ander perspectief. **[1.2.2 Sterrenbeelden]** Sterrenbeelden -\> altijd met hoofdletter **Eclipticavlak** = het denkbeeldige vlak waarin de Aarde om de Zon draait **(zie tekening op p33)** **Het sterrenbeeld geldig op een bepaalde datum is op dat moment niet zichtbaar aan de hemelkoepel, omdat de Zon op dat moment in dat sterrenbeeld staat. Leg uit.** - Omdat een sterrenbeeld van een bepaalde datum, achter de zon staat in het eclipticavlak (EV). De Aarde is daardoor enkel overdag naar dat sterrenbeeld gericht, waardoor we dit niet kunnen zien. **[Astronomisch]** verwijst de dierenriem naar de specifieke regio van de hemel waar de zon, de maan en de planeten zich bevinden gedurende het jaar. **[Astrologisch]** wordt de dierenriem gebruikt om voorspellingen te doen over persoonlijkheid en toekomst, gebaseerd op de positie van de hemellichamen ten opzichte van de 12 tekens op het moment van iemands geboorte. - **Precessie van de aardas** → sterrenbeelden verschuiven langzaam over duizenden jaren - **Gevolg**: Werkelijke positie van sterrenbeelden ≠ traditionele astrologische datums. **Tekening met het grootste voordeel van een ruimtetelescoop op p35** - Allesbehalve aarde (en aarde atmosfeer) -\> kosmische ruimte - Minder energie zorgt voor scherper beeld (bij botsingen) **** **[3.2 Satellieten]** [**Voorbeeld van natuurlijke** satelliet]: onze Maan **[Hoe herken je een satelliet aan de hemelkoepel?]** Een lichtpunt dat met een constante snelheid, in een rechte lijn beweegt. **[Wanneer is een satelliet het best zichtbaar?]** Wanneer het zonlicht reflecteert **[Hoe kan een satelliet blijven vliegen?]** Een satelliet blijft vliegen omdat hij heel snel gaat en steeds \"naast\" de Aarde valt. De **zwaartekracht** trekt hem naar beneden, maar omdat hij zo snel is, mist hij de Aarde steeds. Er is bijna geen lucht in de ruimte, dus geen wrijving om hem af te remmen. Daardoor blijft hij in een baan rond de Aarde draaien. **[5 functies (voordelen) van satellieten:]** - **Communicatie**: Satellieten zoals Starlink maken internet, bellen en live-tv wereldwijd mogelijk, zelfs op afgelegen locaties. - **Het weer**: Satellieten volgen wolken en weersystemen om nauwkeurige voorspellingen te maken en stormen te monitoren. - **voor en na\"** in de context van het weer, wordt bedoeld dat satellieten zowel het **huidige** weer kunnen monitoren als het **weer in de toekomst** kunnen voorspellen - **Observatie** **van landschap**: Satellieten maken beelden van de Aarde om veranderingen in bossen, rivieren en stedelijke gebieden te volgen. - **Spionage**: Satellieten worden gebruikt voor informatie te verzamelen over mogelijk vijandige landen, om zo de veiligheid van het eigen land te garanderen. - **Navigatie** (= gps -\> soortnaam) - **Voorbeeld navigatiesatelliet** = **Galileo** = Het civiele wereldwijde satellietnavigatiesysteem **(GNSS)** van de Europese Unie in samenwerking met de Europese Ruimtevaartorganisatie **(ESA).** De belangrijkste **bestaansreden** van **Galileo** is politiek van aard; **Europese onafhankelijkheid**. **Soorten satellieten op basis van;** - Functie - Vorm - Satellietbaan **** **p34 niet vergeten te leren!!!!** **[Ruimtesondes]** = onbemande ruimtevaartuigen - reizen verder dan satellieten (soms zelfs buiten zonnestelsel) - Voyager 1 en 2 in 1977 gelanceerd, ondertussen ons zonnestelsel verlaten **[Nadelen van ruimtevaart:]** - Enorme kostprijs - Gebrek aan duurzaamheid - Niet altijd veilig - Niet goed voor het milieu (brandstof,..) - Ruimte-afval **** **[EXTRA INFORMATIE]** - **1 astronomische eenheid** = gemiddelde afstand van de zon tot de Aarde. - **1 lichtjaar (lj)** = de afstand die het licht aflegt in 1 jaar (met snelheid c = 300 000 km/s) - **Big Bang = oerknaltheorie** = theorie die zegt dat alles ontstaan vanuit 1 heel heet, dicht punt en sindsdien is aan het uitdijen. - **Sterrenkaart** = plattegrond van de sterrenhemel - **Sterrenbeelden** = verzameling van sterren die vanaf de Aarde gezien een bepaalde vorm of figuur lijken te vormen. - **Eclipticavlak** = het denkbeeldige vlak waarin de Aarde om de Zon draait - **Satelliet = kunstmanen** = een object dat in een baan om een ander hemelobject beweegt. - **Horizon**: zier aarde en hemelkoepel samenkomen (met zichzelf in het midden van een cirkel) - **Zenit**: boven waarnemer (punt recht boven je hoofd) - Door de rotatie van de Aarde zien we de **hemellichamen** in tegenstelde zin, van **oost over zuid naar west bewegen.** - Alle sterren (incl. de zon) draaien in tegenwijzerzin rond de Poolster, na 6 uur hebben ze een kwart van hun schijnbare baan afgelegd. - **Noordelijke hemelpool = Poolster** - Verder van Poolster staan de niet-circumpolaire sterren - Zon in het snijpunt van de eclipticavlak en de hemelevenaar =\> Ram als startpunt van dierenriem (later =\> vissen) - Zichtbare licht is de straling waar je je het meest van bewust bent op aarde, omdat je ze met het blote oog kunt zien. - **Stralingsvensters** van het elektromagnetisch spectrum: deel van infraroodstraling en een gedeelte van de microgolven en radiogolven. - Om informatie te verzamelen over het heelal gebruiken we **teledetectie** of **remote sensing** **** - Wanner het licht van een ster door een wolk van materiaal gaat, wordt een deel van het licht geabsorbeerd en verschijnen er absorptielijnen in het spectrum. Dat materiaal kan de buitenste lagen van een ster zijn, een interstellaire gaswolk of een stofwolk. - **Fraunhoferlijnen**= zwarte absorptielijnen Hoe korter de golflengte, hoe hoger de temperatuur wordt -\> kleur ster verschuift van rood naar geel naar blauw **[Satellieten sturen signalen naar jouw toestel:]** - Hun eigen positie rond de aarde - Exacte tijdstip van verzending - Tijdverschil wordt gebruikt om de afstand tot de satellieten en hoogte van satelliet te berekenen 380 000 jaar na oerknal -\> eerste **atomen + waterstof + helium** vormen samen =\> ruimte doorzichtig en ontkoppelde de straling zich van materie Gevolg van **Dopplereffect**: - Roodverschuiving: lichtbron gaat steeds verder weg van waarnemer (golflengte langer, frequentie lager) - Blauwverschuiving: lichtbron steeds dichter bij de waarnemer (golflengte korter, frequentie hoger - Geen verschuiving: afstand tussen waarnemer en lichtbron blijft constant **Dagboog** = schijnbare beweging van de zon aan de hemelkoepel Zon komt op en gaat onder aan de horizon **Horizon** = de lijn waar de aarde en de hemel elkaar schijnbaar raken Culminatiehoogte = de zon heeft haar grootste hoogste bereikt boven de horizon (ronde de middag) Elke plaats op aarde heeft een andere zenit. Bij ons op 50° N verandert de dagboog van de zon elke dag een beetje **Zonnetijd** = tijd die gebaseerd is op het moment van de culminatiehoogte (=het tijdstip gebaseerd op de hoogte van de zon.) - Zon culmineert 12 minuten later in Oostende dan in Eupen **Conventionele** tijd: tijdzones aangepast aan landsgrenzen **Corioliseffect**: zorgt ervoor dat wind en water door de draaiing van de aarde afbuigen **** Dagboog van zon =\> gevolg van aardrotatie Begin januari bevindt aarde zich het dichts bij de zon, in het **perihelium (bij ons is het dan winter)** Begin juli staat aarde het verst van de zon, in het **aphelium (bij ons dan zomer)** **Equinox** = overal op aarde duren de dag en de nacht precies 12 uur **[Welke ligging bepaalt op welk moment een punt zich in het belichte of donkere deel bevindt?]** - Lengteligging - Breedteligging De zon komt in het zuidelijk halfrond op in het oosten Starlink = satelliet **[Gemeenschappen en verschillen van satellieten en planeten:]** - Satellieten: - Draaien om planeet. - Kleiner en hebben geen eigen lichtbron. - Planeten: - Draaien om een ster - Groter en hebben een eigen lichtreflectie (zoals de zon). De 12 meest bekende sterrenbeelden bevinden zich lang de ecliptica Door grote- en kleine beer -\> Poolster vinden Als de lichtbron van ons verwijderd is, wordt de golflengte dat wordt ontvangen **langer**. Dit wil zeggen dat de lichtbron een eerder **rode** kleur krijgt. Dit fenomeen heet **roodverschuiving.** We zien dit ook als we door de telescoop kijken. Dit is een bewijs dat het **heelal uitdijt.** (bij **blauwverschuiving** -\> omgekeerd) Heelal: **13,8 miljard jaar oud** 1. Meteoroïde: Een klein rotsachtig of metalen object in de ruimte, kleiner dan een asteroïde. 2. Meteoor: Het lichtverschijnsel dat ontstaat als een meteoroïde de atmosfeer binnendringt en verbrandt, vaak een \"vallende ster\" genoemd. 3. Meteoriet: Een meteoroïde die de atmosfeer overleeft en op het aardoppervlak terechtkomt.  **** **[Wat gebeurt er nadat een satelliet inactief wordt]** Dichtbijzijnde satellieten =\> beetje laatste brandstof gebruiken om af te remmen, zodat het uit de baan valt en in de atmosfeer verbrandt Verder satellieten =\> nog verder van Aarde gestuurd, deze hoogte noemt de '**Graveyard orbit'** of het '**ruimtekerkhof'** **3.2.4 Ruimtestations** Bemand Vliegen rond een planeet Bv. ISS= International Space Station - Vliegt 27 000 km/u - Ontstond uit een grote internationale samenwerking om wetenschappelijke onderzoek te doen in de ruimte - Vliegt op 400 km -\> buiten ons zonnestel - Doet proeven zonder zwaartekracht 4. **Ruimtevaart** NASA Prizesamenwerken met de overheid van VS (niet Amerika) European Space Agency: verschillende Europese landen China National Space Administration - WikipediaChina Elon Musk (VS) -\> enige dat van een persoon zelf is Roskosmos - Wikipedia"Roscosmos" **ISS** is uitzonderlijk project, omdat het een samenwerking is van verqchillende ruimtevaartorganisaties **4.2.2 Mensen** **Kosmonaut** = Rusland (nog nooit op maan geweest) **Spationauts** = Frankrijk **Taikonauts** = China **Astronaut** = VS, Europa (behalve Fr.) en Canada  Dirk Frimout: - Eerste Belg in de ruimte (1992) - Aantal keer om de aarde - Onderweg gebeld met rpins Filip Frank De Winne - WikipediaFrank De Winne - 2x in ISS geweest - 2^de^ Belgische astronaut - Eerste commandant die niet uit Rusland of de VS kwam Raphaël Liégois - Mag in 2026 naar ISS - Derde astronaut (van België) **4.3 Voordelen** Spin-offs (van de ruimtevaart) = concept dat op Aarde wordt gebruikt maar dat is ontstaan in de ruimtevaart 5 voorbeelden: Oor thermometers Rookmelders Zakrekenmachine Isolatiedeken Kruimeldief **4.4 Nadelen** Het kost veel geld Gewonden en doden Zorgt voor conflicten tussen landen Duurzaamheid (materialen worden niet gerecycleerd) **4.5 Belangrijkste gebeurtenissen** 1957: eerste hond in baan rond Aarde: **Laika** 1961: eerste chimponaut in de ruimte: **Ham** 1961: eerste man en mens in de ruimte: **Yuri Gagarin** 1961: eerste astronaut in de ruimte: **Alan Shapard** 1963: eerste vrouw in de ruimte (kosmonaut): **Valentina Teresjkova** 1965: eerste ruimtewandeling: **Aleksej Leonov?** 1965: detectie kosmische achtergrondstarling 1969: eerste man op de Maan: **Neil Armstrong**, **Edwin Aldrin** en **Michael Collins** (M.C nooit een voet gezet op de maan) 1992: **Dirk Frimout** 1998: **ISS** gelanceerd 2002: **Frank De Winne** 2009: **Raphaël Liégois** 2024: eerste commerciële ruimtewandeling ooit afgerond P49 nog In de papieren cursus staat er dat een atoom na 1 seconde ontstond, maar in het handboek staat er dat er na 1 seconde neutronen en protonen ontstonden en het te heet was voor een atoom en dat een atoom dus pas na 100 seconden ontstond BANE Me = Mercurius J = Jupiter P = Pluto V = Venus S = Saturnus A = Aarde + maan U = Uranus M = Mars N = Neptunus