Studia nad rozwojem ekonomii (PDF)

1. Problemy z nazewnictwem1 j. ang.: development economics, developmental economics, economics of development, economic development; j. franc.: l’économie du développement; j. polski – terminy używane czasem jako synonimy: - ekonomia polityczna zacofania gospodarczego (T. Szentes), - ekonomia polityczna krajów rozwijających się (S. Tiulpanow), - makroekonomia krajów mniej zaawansowanych (J. Nowicki), - ekonomia zacofania i rozwoju (Z. Kozak). 2. Zakres badawczy ekonomii rozwoju2 - Pojęcie węższe: teoria rozwoju (ang.:development theory, fr.: la théorie du développement) - obejmuje swym zasięgiem różne teoretyczne koncepcje rozwoju ekonomiczno-społecznego; - Niekiedy ekonomia rozwoju pojmowana bywa w sensie uniwersalnym, dotycząc wszystkich krajów świata, niezależnie od poziomu ich zaawansowania gospodarczego; - Często zakres badawczy ekonomii rozwoju odnoszony jest jedynie do krajów rozwijających się - Ekonomia rozwoju obok aspektów teoretycznych obejmuje też badania empiryczne i stosowane: formułuje zalecenia pod adresem praktyki życia ekonomiczno-społecznego, tj. zawiera elementy rekomendowanych strategii rozwoju i pożądanej polityki gospodarczej. - Według M.P. Todaro zakres zainteresowań ekonomii rozwoju jest szerszy niż tradycyjnej makro- i mikroekonomii, bo zajmuje się ona nie tylko optymalizacją procesów produkcji, ale też właściwą dystrybucją wytworzonych dóbr, usług i dochodów między poszczególne grupy społeczne; - Zdaniem Z. Kozak – ekonomię rozwoju można nazwać też „ekonomią i teorią życia ludzi biednych, a jej tematem jej badań jest głównie „analiza istoty i przyczyn masowego ubóstwa oraz czynników, kierunków i narzędzi pobudzania rozwoju”; zajmuje się ona również „analizą, doskonaleniem i upowszechnianiem strategii rozwoju, opracowywanych i stosowanych przez rządy i organizacje międzynarodowe” w krajach ubogich. - Czyli: ekonomia + wątki społeczne (dość często stosowane pojęcie: socjologia rozwoju) - Większość autorów podręczników do ekonomii rozwoju rezygnuje z precyzyjnego definiowania tego przedmiotu wykładów i dyscypliny badawczej – zwykle podaje się pytanie badawcze i zakres zagadnień - Przykład: japońscy ekonomiści Y. Hayami i Y. Godo we wstępie Development Economics: From the Poverty to the Welth of Nations (Oxford/New York 2005, Third Edition) wskazują, że podstawowym zadaniem ekonomii rozwoju jest analiza możliwości przezwyciężenia ubóstwa przez kraje o niskim dochodzie; - Ekonomia rozwoju powinna starać się udzielić odpowiedzi na pytanie jak w warunkach dzisiejszego świata gospodarki o niskim dochodzie mogą wejść na ścieżkę rozwoju gospodarczego. - Odmienne definicje development economics można znaleźć w encyklopedii ekonomii (Bell C. "development economics", The New Palgrave: A Dictionary of Economics, 1987) - ekonomia rozwoju została określona jako „gałęź ekonomii zajmująca się aspektami gospodarczymi procesu rozwoju w krajach o niskim dochodzie.” - Podkreślając dalej, że „koncentruje się ona nie tylko na metodach wspierania wzrostu, lecz także na sposobach wykorzystania indywidualnego potencjału szerokich warstw ludności”, autor cytowanego hasła stwierdza, że powstające w ramach development economics teorie i modele powinny być użyteczne dla polityków gospodarczych w wewnętrznym życiu ekonomicznym i w stosunkach krajów rozwijających się z zagranicą. 1 MSc Karina Jędrzejowska (Globalisation and Development Institute of Victoria University of Manchester) 2 MSc Karina Jędrzejowska (Globalisation and Development Institute of Victoria University of Manchester) 1|Stro na 3. Studia nad rozwojem3 Studia nad rozwojem (development studies,les études du développement) Relatywnie nowy (około 20-30 lat) interdyscyplinarny kierunek działalności naukowo-badawczej i kształcenia w zakresie nauk społecznych, zajmujący się problematyką krajów rozwijających się; Obok ekonomii rozwoju development studies obejmują takie dyscypliny jak: socjologia i antropologia rozwoju, historia gospodarcza, geografia, ekologia, demografia, strategie industrializacji, problemy rozwoju rolnictwa i kwestie wyżywienia, zarządzanie projektami rozwojowymi, systemy polityczne krajów rozwijających sie, kraje rozwijające się wobec procesów globalizacji administracja publiczna, polityka oświatowa, etnografia… Główne ośrodki akademickie to m.in.: Institute of Development Studies (IDS), University of Sussex, Brighton Institute of Developmenet and Policy Management (IDPM), University of Manchester Development Studies Institute (DESTIN), London School of Economics Institut des Etudes du Développement Economique et Social (Sorbona) Institut de Hautes Etudes Internationales et du Développement (Genewa) Od połowy lat 70. XX wieku aktywnie działa Europejskie Stowarzyszenie Instytutów ds. Rozwoju (EADI – European Association of Development Research and Training Institutes); Od 1984 badania prowadzone są w ramach mandatu Uniwersytetu Narodów Zjednoczonych (UNU – United Nations University): World Institute for Development Economics Research of the United Nations University (UNU-WIDER) bada kwestie związane z rozwojem gospodarczym i ubóstwem w skali świata i ewentualne rozwiązania problemów krajów rozwijających (nastawienie na praktykę). W Wielkiej Brytanii działa Development Studies Association (DSA) grupujące zarówno placówki badawcze jak i badaczy rozwoju. 4. Geneza ekonomii rozwoju jako dyscypliny badawczej4 Ekonomia rozwoju powstała w ośrodkach uniwersyteckich krajów Zachodu w II połowie lat 40. XX wieku; Awansowała do rangi odrębnej dziedziny badawczej nauk ekonomicznych i przedmiotu wykładów w latach 50., natomiast upowszechniła się szerzej w latach 60. i 70. XX wieku. Przyczyny wyodrębnienia się ekonomii rozwoju: ◦ dostrzeżenie rosnących dysproporcji rozwojowych i głębokich różnic ekonomiczno- społecznych między poszczególnymi państwami; ◦ konieczność wyeliminowania groźby światowej „eksplozji demograficznej”, braku żywności (kryzysu żywnościowego) i wyczerpania się zasobów naturalnych; ◦ powojenne sukcesy w odbudowie ze zniszczeń krajów Europy Zachodniej (dzięki Planowi Marshalla); 3 MSc Karina Jędrzejowska (Globalisation and Development Institute of Victoria University of Manchester) 4 J.w. 2|Stro na 5. Wczesne nurty ekonomii rozwoju5 Za pierwszą książkę poświęconą ekonomii rozwoju uważa się opublikowaną w 1947 r. pracę K. Mandelbauma: „Uprzemysłowienie terenów zacofanych” („The Industrialization of Backward Areas”). Od lat 50-tych do połowy lat 70-tych w ekonomii rozwoju dominowały - jak podkreślają Z. Kozak i R. Piasecki – następujące kierunki badawcze: ◦ nawiązujące do dorobku ekonomii neoklasycznej modele wzrostu kumulatywnego i ortodoksyjne teorie rozwoju (akcentujące kluczową rolę niedoboru kapitału, wykorzystania nadwyżek siły roboczej, wyboru technik produkcji i metod industrializacji), ◦ opisowe teorie modernizacji (o rodowodzie socjologicznym), ◦ powiązane z keynesizmem strukturalne teorie rozwoju, ◦ radykalne i marksistowskie teorie rozwoju gospodarczo-społecznego, Od połowy lat 70-tych zaczęła się faza kryzysu i przewartościowań, kiedy to D. Seers - jeden z pionierów ekonomii rozwoju – ogłosił jej upadek („śmierć”) jako samodzielnej i twórczej dziedziny badań. 6. Ekonomia rozwoju od lat 80. XX wieku6 W latach 80. „ekonomia rozwoju zaczęła opowiadać się za wolnym rynkiem w gospodarce, a także za ograniczeniem roli państwa w życiu gospodarczym” (R. Piasecki); Upowszechnienie poglądów liberalnych i reform prorynkowych (liberalizacji, prywatyzacji i deregulacji) oraz programów dostosowań strukturalnych, realizowanych przez KSR w ramach ich współpracy z MFW i Bankiem Światowym, zgodnie z tzw. konsensusem waszyngtońskim. Od połowy lat 90. XX wieku – „nowe spojrzenie” na ekonomię rozwoju – nacisk na likwidację ubóstwa (MDGs), dominacja poglądów o kluczowej roli instytucji w rozwoju gospodarczym. 5 MSc Karina Jędrzejowska (Globalisation and Development Institute of Victoria University of Manchester) 6 J.w. 3|Stro na 7. Dualizm rozwojowy we współczesnym świecie7 Definicja pojęcia „Kraje rozwijające się” : W literaturze przedmiotu występuje wiele nazw określających biedne kraje świata: ◦ Kraje słabo rozwinięte ◦ Kraje zacofane ◦ Kraje nieuprzemysłowione ◦ Trzeci Świat ◦ Południe Terminy te stosowane są w odniesieniu do grupy około 140 państw Afryki, Ameryki Łacińskiej, Azji i Oceanii Najpopularniejsza, najczęściej przywoływana jest Klasyfikacja Banku Światowego (na podstawie poziomu współczynnika „GNI” - dochodu narodowego brutto) per capita w 2008 roku. Wg niej aby państwo zaliczone zostało do grupy państw rozwijających się musi spełniać następujące warunki: low income, $975,00 lub mniej; lower middle income, $976,00 $3`855,00; upper middle income, $3`856,00 $11`905,00; high income, $11`906,00 lub więcej. „Kraje rozwijające się są ogromnie zróżnicowane pod względem stopnia rozwoju cywilizacyjnego i wysokości PKB brutto na mieszkańca. Wg Banku Światowego (World Development… 2004) dzieli się je na grupę o niskim dochodzie (USD 510) oraz grupę krajów o średnim niskim dochodzie(USD 4770). Charakteryzują się one 8 głębokimi kontrastami dochodowymi, społecznymi o regionalnymi.” Wyszczególnić można następujące cechy charakterystyczne państw rozwijających się: - Rozwarstwienie dochodów, niski poziom PKB per capita - Ubóstwo i niedożywienie - Rolniczy charakter gospodarki - Dualizm gospodarczy i technologiczny - Silna presja demograficzna - Szybkie tempo urbanizacji - Niepełne wykorzystanie siły roboczej - Niewystarczający rozwój instytucji - Degradacja środowiska naturalnego - Dziedzictwo kolonialne - Niekorzystne warunki geograficzne 8. Wzrost i rozwój gospodarczy WZROST GOSPODARCZY: Zwiększenie globalnej produkcji dóbr i usług wytworzonych przez dane społeczeństwo w określonym czasie ◦ Produkcję zazwyczaj wyraża się poprzez PKB lub PNB ◦ Ani PKB, ani PNB nie są doskonałe… ◦ Rozwiązanie: PKB lub PNB per capita ROZWÓJ GOSPODARCZY: Pojęcie szersze od W.G., uwzględniające postęp społeczno-techniczny, wzrost dobrobytu ludności, przemiany strukturalne w gospodarce 7 MSc Karina Jędrzejowska (Globalisation and Development Institute of Victoria University of Manchester) 8 Ryszard Piasecki 4|Stro na Miary wzrostu i rozwoju gospodarczego. Miary czynników ekonomicznych. PKB (per capita) Najpopularniejszy miernik. Choć niedoskonały, obrazuje zwykle również sytuację w pozostałych kategoriach społeczno-gospodarczych; naturalnie na obszarach (w krajach) o najniższych dochodach, mają miejsce następujące zjawiska: - Najkrótsza długość życia - Najwyższa śmiertelność dzieci - Wysoki przyrost naturalny - Niski poziom wydatków na naukę - Wysoki odsetek analfabetów w społeczeństwie PPP (purchase power parity) parytet siły nabywczej. Za jego pomocą przelicza się waluty w taki sposób, aby ustalić ich rzeczywistą siłę nabywczą. parytet siły nabywczej różni się od kursu walutowego - może być od niego 9 wyższy lub niższy. Głównymi przyczynami zróżnicowania kursu walutowego i wartości waluty według parytetu siły nabywczej są: - różnice cen towarów i usług w porównywanych krajach, wyrażające różnice kosztów poszczególnych czynników wytwórczych, w tym kosztów pracy - polityka kursu walutowego w porównywanych krajach (celowe zawyżanie lub zaniżanie kursu), - różnice kosztu dóbr publicznych i zakresu korzystania z nich. EVI (economic vulnerability index) indeks wrażliwości ekonomicznej. Pozwala on na ocenę podatności gospodarek światowych na zakłócenia. Jest wypadkową poziomu następujących zmiennych: - Wielkość populacji - Oddalenie (odległość od potencjalnych partnerów w wymianie) - Koncentracja handlu I eksportu - Udział rolnictwa I rybołówstwa w PKB, - Wielkość zjawiska bezdomności w wyniku katastrof naturalnych - Zmienność produkcji rolniczej 10 - Zmienność dochodów z eksportu dóbr I usług Pozostałe kryteria używane dla określenia wrażliwości ekonomicznej to PKB oraz HAI. Jedynie gospodarki krajów o wielkości ludności mniejszej niż 75 milionów mogą być rozpatrywane przy użyciu indeksu wrażliwości ekonomicznej. Miary czynników społecznych i kulturowych m.in.: HAI (human assets index) Indeks zasobów ludzkich. Jest wypadkową poziomu następujących zmiennych: - Odsetek odżywionych (zaspokojone podstawowe potrzeby żywieniowe) - Poziom opieki zdrowotnej - Poziom edukacji 11 - Poziom alfabetyzacji wśród dorosłych HDI (human development index ) Wskaźnik rozwoju społecznego. Jest miarą syntetyczną opartą na średniej wskaźników obejmujących trzy podstawowe sfery życia: - zdrowia (oceniana poprzez wskaźnik przeciętnej długości życia), 9 Błaszczyński A., "Słownik pojęć ekonomicznych Glossary of Economic Terms", Szkoła Zarządzania Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1995 10 UNCDF – United Nations Capital Development Found 11 UNCDF – United Nations Capital Development Found 5|Stro na - edukacji (wskaźnik alfabetyzmu, tj. umiejętności pisania i czytania ze zrozumieniem i wskaźnik skolaryzacji) - dochodu przypadającego na głowę mieszkańca (PKB per capita). Konstrukcja wskaźnika określa skrajne, docelowe wartości w każdej z wymienionych sfer. Informacje zawarte w HDI nie obejmują całości elementów zawartych w koncepcji rozwoju ludzkiego, ponieważ nie wszystkie jakościowe cechy rozwoju można zmierzyć, a dla wielu z kolei brakuje danych, bo nie są zbierane dane 12 źródłowe lub nie prowadzi się odpowiednich szacunków. Zróżnicowanie krajów pod względem wybranych wskaźników - Rozwój niekoniecznie jest tożsamy ze wzrostem - W biednych krajach wzrost jest warunkiem koniecznym lecz niewystarczającym do osiągnięcia celów rozwojowych - Brazylia do końca lat 90. XX wieku: przykład wzrostu bez rozwoju - Kostaryka: sukces rozwojowy (jedyny tego typu w Ameryce Łacińskiej) - Ale: ostatnie 10 lat – odwrócenie ról??? 9. Państwa najmniej rozwinięte (LDCs) Least Developed States by HDI1 LDC (Least developed state) Państwo najmniej Rank Country 2007 2006>>2007 rozwinięte to nazwa używana względem kraju, który 38 Etiopia 0.414 ▲ 0.012 w ocenie ONZ, wykazuje najniższe wartości 39 Mozambik 0.402 ▲ 0.005 40 Gwinea Bissau 0.396 ▲ 0.005 socjoekonomicznych wskaźników rozwoju, takich 41 Burundi 0.394 ▲ 0.007 jak HDI, spośród wszystkich krajów świata. Państwo 42 Chad 0.392 ▼ 0.001 może być zaklasyfikowane jako LDS o ile spełnia trzy 43 DRK 0.389 ▲ 0.018 13 następujące kryteria : 44 Burkina Faso 0.389 ▲ 0.005 45 Mali 0.371 ▲ 0.005 - Średnia dochodu per capita(PKB) z trzech 46 Rep. Środ. Afr. 0.369 ▲ 0.002 ostatnich lat nie przekracza 905 USD (musi 47 Sierra Leone 0.365 ▲ 0.008 przekroczyć 1086 USD aby państwo 48 Afganistan 0.352 ▲ 0.002 opuściło listę) 49 Niger 0.340 ▲ 0.005 - Niedobór zasobów ludzkich (opieka zdrowotna, szkolnictwo, alfabetyzacja) (HAI) - Duża wrażliwość ekonomiczna kraju (EVI) 14 Klasyfikacja na dzień dzisiejszy obejmuje 49 państw. (29 stycznia 2009) 12 Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie http://www.unic.un.org.pl/nhdr/nhdr2004/roz12_hdi.pdf 13 UN-OHRLLS The Criteria for the identification of the LDCs http://www.unohrlls.org/en/ldc/related/59/): – tłumaczenie Marek Kosiorek 14 UN-OHRLLS Least Developed Countries. (2009-01-29) 6|Stro na Ubóstwo i nierówności społeczne Ubóstwo to pozbawienie, ograniczenie dobrobytu. Niezdolność do uzyskania minimalnego standardu życia. Określenie używane dla określenia stanu osób, rodzin lub grup, których środki są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowalne minimum w kraju zamieszkania. Z uwagi na dysproporcje rozwojowe w różnych krajach, brak precyzyjnej i ogólnie akceptowanej definicji ubóstwa, można jednak wyróżnić dwa podstawowej jego typy: - Ubóstwo absolutne – stan warunków bytowych, który uniemożliwia lub w istotnym stopniu utrudnia realizację podstawowych funkcji życiowych. - Ubóstwo względne – poziom dochodów jednostki, który jest mniejszy niż przeciętny poziom dochodów lub wydatków, przyjęty w danej społeczności lokalnej lub w danym kraju. Linie względnego ubóstwa: Wartość realna zmienia się wraz z przeciętnym poziomem życia w danym kraju. Najczęściej 50% przeciętnych dochodów lub połowa mediany dochodów; Linie subiektywnego ubóstwa: wyznaczane wprost przez opinię społeczną. Pomiar ubóstwa to wybór wskaźnika dobrobytu/ubóstwa i odpowiedniej linii obrazującej wartość progową; Linie bezwzględnego ubóstwa. Zazwyczaj: pomiar dochodu lub pomiar wydatków konsumpcyjnych - pieniężne wskaźniki dobrobytu: - CBN (Cost-of-Basic Needs ) - koszyk dóbr, niezbędnych do podtrzymania funkcji życiowych człowieka i sprawności psychofizycznej. Uwzględnia on jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od tego poziomu prowadzi do biologicznego wyniszczenia i zagrożenia życia. W skład koszyka minimum egzystencji wchodzą potrzeby mieszkaniowe i artykuły żywnościowe. Łączny koszt nabycia (zużycia) tych dóbr określa wartość koszyka, która stanowi granicę ubóstwa skrajnego. - Minimum socjalne: taki poziom niskich dochodów, który pozwala normalnie uczestniczyć w życiu społeczeństwa i nie pozwala wpaść w ubóstwo - FEI (Food Energy Intake) Pomiar dziennego spożycia kalorii - alternatywna metoda pomiaru ubóstwa Granica ubóstwa Podstawową kategorią metodologiczną w badaniach nad ubóstwem jest jego granica. Jest ona kategorią praktyczną, na podstawie której ustalane są działania w dziedzinie zabezpieczenia społecznego. Można wyróżnić trzy podejścia do statystycznego określenia granic ubóstwa: - metoda obiektywna -na podstawie poziomu dochodów lub wydatków gospodarstw domowych - metoda subiektywna -na podstawie subiektywnych ocen gospodarstw domowych - przy zastosowaniu niepieniężnych wskaźników charakteryzujących warunki mieszkaniowe i zasobność gospodarstwa domowego. Zasięg ubóstwa Mierzy odsetek społeczeństwa, który znajduje się poniżej linii ubóstwa Łatwy do zmierzenia i interpretacji Problem: jak biedni są „biedni”? Jeśli biedni staną się biedniejsi, indeks nie pokaże Najłatwiejsza metoda na obniżenie wartości indeksu: wydobyć z ubóstwa ludzi tuż poniżej granicy ubóstwa Zwykle przeliczany z badań dotyczących gospodarstw domowych na jednostki – możliwe błędy i przeoczenia… 7|Stro na Luka dochodowa To różnica między kwotą, stanowiącą granicę ubóstwa a otrzymywanym dochodem. Suma luk ubóstwa dla wszystkich członków grupy (warstwy społeczeństwa poniżej granicy ubóstwa) pokazuje ile środków wystarczy, aby wyeliminować problem ubóstwa przy optymistycznym założenie, że środki byłyby dystrybuowane wyłącznie do ubogich. Wskaźnik luki dochodowej – relacja wysokości luki dochodowej do wysokości granicy ubóstwa wyrażona w %. Ukazujący, o ile procent przeciętne wydatki gospodarstw domowych z danej grupy są niższe od danej granicy ubóstwa. Wskaźnik luki dochodowej informuje o głębokości ubóstwa - ukazuje, o ile procent przeciętne wydatki gospodarstw domowych z danej grupy są niższe oddanej granicy ubóstwa. Wskaźniki ubóstwa społecznego Wskaźniki agregatowe HPI (Human Poverty Index) Wskaźnik Ubóstwa Społecznego. Opisuje standard życia w zakresie społecznego rozwoju intelektualno-ekonomicznego. Specjaliści ONZ postrzegają go za bardziej miarodajny niż PKB, czy HDI, bowiem brane są w jego przypadku, pod uwagę nie tylko zarobki w odniesieniu do struktury demograficznej, ale porównanie ze stopniem ubóstwa, i poziomem rozwoju intelektualnego: analfabetyzmem czy długoterminowym brakiem zatrudnienia. Wyróżnia się HPI-1 i HPI-2, które stosuje się zależnie od ogólnego poziomu rozwoju badanego państwa. HPI-1 dla państw rozwijających się: Im mniejsza wartość HPI tym poziom ubóstwa jest mniejszy P1: Prawdopodobieństwo niedożycia 40. roku życia, mierzone przy urodzeniu (x100) P2: Poziom alfabetyzacji wśród dorosłych P3: Średnia arytmetyczna populacji bez dostępu do ulepszonego źródła wody (pompy) oraz populacji dzieci z niedowagą w danym wieku α: 3 15 HPI-2 stosuje się dla krajów OECD o wysokich dochodach Kraje o najniższej wartości HPI-2: 1 Szwecja 6,3 2 Norwegia 6,8 3 Finlandia 8,1 P1: Prawdopodobieństwo niedożycia 60. roku życia, mierzone przy urodzeniu (x100) 5 Holandia 8,1 P2: Poziom wtórnego analfabetyzmu wśród dorosłych 6 Dania 8,2 P3: Populacja o dochodach poniżej progu ubóstwa (poniżej 50% mediany dochodów) 7 Niemcy 10,3 P4: Wskaźnik chronicznego bezrobocia (trwającego 12 miesięcy lub więcej) 8 Szwajcaria 10,7 α: 3 9 Kanada 10,9 10 Luksemburg 11,1 15 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju 8|Stro na Pomiar nierówności Krzywa Kuznetsa Graficzny obraz hipotezy Simona Kuznetsa, że nierówności ekonomiczne rosną na przestrzeni czasu, kiedy państwo jest w fazie rozwoju, r po czym po osiągnięciu przeciętnego poziomu zysków (PKB) nierówności zaczynają się zmniejszać. Współczynnik Simona Kuznetsa Miara wysokości dochodów płynących do najbogatszych (najbogatsze 20%) oraz dochodów płynących do najbiedniejszych gospodarstw domowych (najbiedniejsze 40%). Idealna wartość współczynnika jest wtedy gdy w tworzeniu zeniu PKB ma udział 20% najbogatszej i 40% najbiedniejszej ludności. Kuznets miał dwa względnie pokrywające się wytłumaczenia tego fenomenu: - migracja pracowników z sektora rolniczego do przemysłowego, przemysłowego - pracownicy sektora rolniczego podejmują prace p w mieście W obu przypadkach nierówności zaczną maleć po przejściu ponad po 50% pracowników do sektorów lepiej płatnych. Współczynnik Corrado Giniego Inaczej Wskaźnik Nierówności Społecznej, Społecznej stosowany do liczbowego wyrażania nierównomiernego rozkładu dóbr, w szczególności nierównomiernego erównomiernego rozkładu dochodu. Rozkład dochodów w społeczeństwach jest bardzo zróżnicowany, a przyczyny występowania nierówności bardzo złożone. Wysokość dochodów zależy od: - poziomu wykształcenia, - wykonywanego zawodu, - intensywności pracy, - miejsca zamieszkania, - wielkości rodziny, - predyspozycji fizycznych i umysłowych. Współczynnik Giniego należy interpretować w ten sposób, że im jest wyższy tym nierówności w dochodach w danym kraju są większe. Im większa jego wartość tym większa koncentracja kapitału a co za tym idzie dysproporcje dochodowe. Wizualizacją współczynnika jest Krzywa Lorenza. Krzywa nachylona pod o kątem 45 stopni przedstawia równomierny rozkład dochodów w społeczeństwie. Równomierny rozkład dochodów oznacza np., że 80% dochodów doc otrzymuje 80% społeczeństwa (punkt E). Przykładem nierówności może być fakt, że 80% ludności dysponuje zaledwie 50% dochodów (Punkt E'). Natomiast jeżeli dochody ludności zostaną opodatkowane punkt E' przesunie się w lewo. Co ciekawe w Polsce miara tego współczynnika jest większa niż np. w Mongolii … 9|Stro na Teorie wzrostu i rozwoju gospodarczego Wahania koniunktury Rodzaje wahań aktywności gospodarczej - Trend - reprezentuje on w sposób systematyczny i regularny długookresowe zmiany występujące w rozwój produkcji - Wahania cykliczne- powtarzające się ze względną regularnością zmiany aktywności gospodarczej, wyrażające się fluktuacjach wokół trendu - Wahania sezonowe- zmiany aktywności gospodarczej występujące w ciągu określonego okresu (np. w tych samych sam porach roku) - Wahania przypadkowe – spowodowane jednorazowymi zdarzeniami o charakterze losowym Cykle koniunkturalne wyróżniają się następującymi cechami odróżniającymi je od wahań sezonowych i przypadkowych: - obejmują swym zasięgiem całą gospodarkę - mają charakter krótko - a przede wszystkim średniookresowy - powtarzają się ze względną regularnością regularności - wahania te są wynikiem samo wzmacniających się mechanizmów wewnętrznych, występujących w gospodarce. Wyróżniamy następujące typy klasycznych cykli koniunkturalnych: Klasyczny cykl koniunkturalny ma 4 fazy Krótkie (Kitchina) - Ok. 3-4 lata - Główna przyczyna – zmiana stanu zapasów, cen hurtowych, jak również z rozliczaniem operacji bankowych. - Łagodne zakończenie Średnie (Jurgala) - Ok. 6-10 lat - Związane ze zmianami wydatków inwestycyjnych (zmiany wyposażenia wyposażenia technicznego produkcji), PKB,, inflacją i bezrobociem - Często kończą się gwałtownie, nagłym załamaniem rynku, paniką na rynkach Długie (fale Kondratiewa) - Ok. 45-60 lat - Związane z odkryciami lub ważnymi innowacjami technicznymi oraz procesem ich rozprzestrzeniania zprzestrzeniania się, zmiany na rynku pieniądza, wydarzenia polityczne. Oraz ich podstawowe cechy klasycznych cykli koniunkturalnych: koniunkturalnych 4 fazy - faza kryzysu - faza depresji - faza ożywienia - faza rozkwitu 2 punkty zwrotne - dno - szczyt 10 | S t r o n a Cykl współczesny Współczesny cykl koniunkturalny ma 2 fazy W cyklach ach współczesnych wyróżnia się dwie fazy: ożywienie (ang. Expansion) i recesję (Contraction). Cykle występujące w krajach wysoko rozwiniętych mają często własności różne w stosunku do właściwości cykli w gospodarkach, w których występują głębokie przemiany systemowe. Cechy cykli w krajach wysoko rozwiniętych: - długość cykli zawiera się w przedziale 5,5-9,0 5,5 lat - długość faz cykli jest zróżnicowana, tj. faza dużej dynamiki wzrostu jest nieco dłuższa (3-5 (3 lat) niż faza małej dynamiki wzrostu (2,5-4 (2,5 lat) - amplituda tuda cykli jest niewielka i dodatnia - intensywność cykli jest stosunkowo mała, przy czym jest ona większa w sytuacji, gdy cykle są wyodrębnione w szeregach produkcji sprzedanej przemysłu, a nie w danych PKB. Cykl klasyczny Cykl współczesny cykl dwufazowy: faza wysokiej i faza niskiej cykl czterofazowy: owy: ożywienie, rozkwit, kryzys, depresja aktywności gospodarczej punkty zwrotne gwałtowne, ostre punkty zwrotne łagodne - faza pomyślnej koniunktury 4-6 6 lat - faza pomyślnej koniunktury 2-3 3 lat - faza spadkowej koniunktury 4-6 6 lat - faza spadkowej koniunktury 1,5-22 lat - Cykl 8-12 lat - Cykl 3,5-5 lat niska częstotliwość zmian wysoka częstotliwość zmian Przyczyny zachodzenia cykli koniunkturalnych w formie współczesnej można zamknąć na poniższej liście: - wieloletnie i skuteczne oddziaływanie polityki stabilizacyjnej państwa - dynamiczna ekspansja sektora usług, który charakteryzuje się dużą odpornością na spadki koniunktury - istnienie bardziej wiarygodnych informacji o sytuacji gospodarczej i jej perspektywach - szybkość przepływu informacji - procesy globalizacji i internacjonalizacji - współczesny system bankowy i finansowy Są to powody dla których cykle klasyczne są charakterystyczne dla regionów mniej przewidywalnych, przewidywalnych niżej rozwiniętych i bardziej niestabilnych, niestabilnych zaś współczesne dla krajów rozwiniętych. 11 | S t r o n a Modele wzrostu Wzrost gospodarczy jest to stałe zwiększanie zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi. W dłuższym okresie czasu nie przebiega równomiernie. W gospodarce rynkowej przechodzi on różne fazy: przyspieszenia i zwolnienia tempa wzrostu. W pewnych okresach może wystąpić głębsze lub mniejsze załamanie gospodarcze. Wzrost gospodarczy mierzy się tempem wzrostu dochodu narodowego inaczej stopą wzrostu gospodarczego R - tempo wzrostu gospodarczego Delta Y - przyrost dochodu narodowego w ciągu roku Y - poziom dochodu narodowego osiągnięty w poprzednim roku Czynniki wzrostu gospodarczego - Postęp techniczny - zależy od poziomu innowacji i badań naukowych. Zwiększa rentowność kapitału i pozwala stawić czoła konkurencji rozwiniętych gospodarek. Jednak warunkiem wykorzystania innowacji technologicznych i wyników badań naukowych jest zaplecze finansowe. Tylko silny i bogaty kraj może sobie pozwolić na finansowanie badań naukowych, a następnie wdrożenie wyników tych badań. Jest to czynnik, który powoduje długoterminowy wzrost gospodarczy. - Praca - zarówno pod względem ilości, jak i jakości. Poziom wykształcenia polepsza jakość i zwiększa rentowność pracy. Bardzo duże znaczenie mają koszty pracy, czyli koszty, które musi ponosić pracodawca z tytułu zatrudnienia pracownika. Kolejnym czynnikiem wpływającym na efektywność pracy jest zakres jej automatyzacji oraz stopień rozwoju technologicznego kraju. Im on jest wyższy tym wyższy jest wskaźnik efektywności wykorzystania czasu pracy i potencjału pracowników. - Kapitał - to zasoby środków wykorzystane w procesie wytwarzania produkcji. Podstawowe formy kapitału produkcyjnego to kapitał rzeczowy, kapitał finansowy i kapitał ludzki. Kapitał rzeczowy jest tym większy, im większy jest kapitał finansowy w gospodarce. Kapitał rzeczowy stanowi bowiem formę lokowania (inwestowania) kapitału finansowego. W gospodarkach rozwiniętych wolnym kapitałem finansowym dysponują instytucje finansowe. Do instytucji finansowych zaliczamy banki, fundusze inwestycyjne czy emerytalne, pełniące funkcje instytucji pośrednictwa finansowego, ale także takie podmioty, jak giełda, Komisja Papierów Wartościowych i Giełd, czy inne wykonujące specyficzne funkcje na rynkach finansowych. Sposób organizacji tych instytucji, instrumenty finansowe, którymi dysponują, a także przyjęte w gospodarce zasady ich funkcjonowania tworzą system finansowy. System finansowy decyduje o zdolności gospodarki do efektywnego transformowania kapitału finansowego w kapitał rzeczowy. Słabo rozwinięty system finansowy ogranicza możliwości szybkiego powiększania rozmiarów kapitału rzeczowego. W ostatnich latach coraz większego znaczenia dla gospodarki nabiera kapitał intelektualny. - Otoczenie zewnętrzne - żaden kraj nie może rozwijać się sam. Gospodarka krajowa prowadzi ze światem zewnętrznym wymianę towarów, kapitałów, wyników badań naukowych. Rozwój gospodarczy jest pojęciem szerszym, obejmuje ono bowiem nie tylko wszystkie składniki wpływające na wzrost dochodu narodowego, ale także jakościowe przemiany zachodzące w dłuższym okresie w rzeczowej, własnościowej i instytucyjnej strukturze gospodarki narodowej w metodach wytwarzania i stosunkach ekonomicznych. Czynniki wzrostu i rozwoju Czynniki o charakterze ekonomicznym: Czynniki o charakterze techniczno – organizacyjnym: - Wielkość i efektywność zasobów ludzkich - Postęp naukowo –techniczny - Rozmiary kapitału - Postęp w dziedzinie organizacji pracy i produkcji - Zasoby bogactw naturalnych - Postęp w dziedzinie rozwoju technologii - Poziom infrastruktury Czynniki o charakterze społecznym: - Poziom oświaty i kultury - Ochrona zdrowia i opieka społeczna - Zabezpieczenia społeczne - Zasady podziału dochodu narodowego 12 | S t r o n a Warunki wstępne wzrostu i rozwoju - odpowiednia ilość i jakość pracy. Siła robocza powinna mieć odpowiednie właściwości, aby mogła okazać się użyteczna we wdrażaniu nowych technologii. Najważniejsze z nich to: wykształcenie, umiejętności zawodowe, nawyki produkcyjne i motywacje do systematycznej pracy, jej doskonalenia i angażowania tych umiejętności do pomnażania produkcji; - odpowiednia ilość i jakość kapitału w postaci maszyn, wyposażenia i surowców. Podaż kapitału zależy od udziału oszczędności w PKB. Im w danym kraju jest niższy PKB per capita, tym bardziej odczuwa się niedostatek kapitałów; - odpowiednia ilość i jakość zasobów naturalnych. We współczesnym świecie czynnik ten jest istotny, lecz nie decydujący. Japonia, która posiada niewielkie zasoby naturalne, osiągnęła wysoki poziom rozwoju i najwyższe wskaźniki wzrostu dzięki jakości posiadanej siły roboczej i niezwykle dużym skłonnościom do oszczędzania; - wysoki poziom techniki i technologii. Technologia to wiedza o tym, jak przekształcać zasoby w dobra i usługi. O jej poziomie decyduje rozwój nauki. Badania naukowe tworzą podstawy podnoszenia poziomu techniki i technologii; - sprzyjające czynniki socjokulturowe kształtujące etos pracy, wpływające na sumienność, skłonność do rywalizacji i podejmowanie wyzwań, jakie tworzy środowisko, samoodpowiedzialność za własną pomyślność. Teorie popytowe Keynesowskie teorie wzrostu gospodarczego Keynes: inwestycje są podstawową siłą napędową w gospodarce Teoria Keynesa wiąże wzrost gospodarczy z interwencją państwa, - czynnikiem koordynacji koniecznej w sytuacji wysoko zaawansowanego uspołecznienia procesów produkcyjnych. Stanem normalnym gospodarki kapitalistycznej jest stan niepełnego wykorzystania zdolności wytwórczych. Czynniki określające stopień wykorzystania zdolności wytwórczych w gospodarce, a w konsekwencji także wytworzonej produkcji i dochodu narodowego, tworzą tylko pewną ramę, określającą górny, maksymalny poziom dochodu narodowego, ponieważ nie można wytworzyć więcej, niż pozwala na to istniejący zasób kapitału i istniejąca podaż siły roboczej. Dla wyjaśnienia tego problemu rozwija on tzw. Popytowa teoria kształtowania się dochodu narodowego. W krótkim okresie rozmiary produkcji i dochodu narodowego są określane przez rozmiary globalnego popytu społeczeństwa. Ten zaś określany jest przez wydatki społeczeństwa , które można sprowadzić do wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Keynes zależnościom między wielkościami gospodarczymi nadaje charakter przyczynowo-skutkowy. Kładzie jednocześnie nacisk na widzenie kwestii gospodarczych w krótkich okresach. Ten model wzrostu zbudowany jest z trzech głównych komponentów. - wielkości traktowane jako dane: zasoby siły roboczej, jej ilość i jakość , gusty, przyzwyczajenia konsumentów, struktura społeczna decydująca o podziale; istniejący stan techniki wraz z wyposażeniem kapitałowym, infrastrukturą, stanem wiedzy i nauki oraz polityka pieniężna lub podaż pieniądza. - zmienne niezależne, to jest czynniki psychologiczne (psychiczna skłonność do konsumpcji, przewidywanie przyszłej dochodowości kapitałowej); krzywa krańcowej wydajności kapitału oraz stopa procentowa. - zmienne zależne, którymi są dochód narodowy i zatrudnienie oraz agregatowe wielkości związane z tworzeniem i podziałem dochodu narodowego jak oszczędności, konsumpcja i inwestycje. Mechanizm napędzający działalność gospodarczą w przedsiębiorstwach jest związany nie z procesem wytwarzania i otrzymywania dochodów, lecz z procesem ich wydawania.Ekonomiczna logika gospodarki rynkowej wyraża się tym, że wydatki na konsumpcję i inwestycje decydują o wielkości produkcji i usług, oraz tym samym o dochodach przedsiębiorstw, pracowników i państwa. To rozumowanie opiera się na fundamentalnym założeniu, że co jeden wyda to drugi zarobi. Nikt nie będzie produkował, jeżeli nie znajdzie zbytu na wytworzone towary. Zmniejszenie się wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych oznacza spadek 13 | S t r o n a produkcji i tym samym spadek zysków. W ten sposób wydatki gospodarstw domowych, różnych instytucji i przedsiębiorstw wpływają na aktywność gospodarczą. Według Keynesa inwestycje są podstawową siłą napędową w gospodarce, gdyż są ściśle powiązane z ogólną aktywnością gospodarczą za pośrednictwem zmian w globalnym popycie. Wydatki inwestycyjne są powiązane ze wzrostem dochodu narodowego. Wzrost inwestycji zatem spowoduje zwielokrotniony przyrost dochodu narodowego, zaś zmniejszenie inwestycji spowoduje jego spadek. Inwestycje tworzą popyt na dobra kapitałowe rośnie więc produkcja, a wraz z nią zatrudnienie i rosną dochody zarobione przez pracowników. Wydane dochody na konsumpcję tworzą dodatkowy popyt, który wpływa na wzrost produkcji dóbr konsumpcyjnych, wzrost zatrudnienia i dalszy wzrost dochodów. Dochody nowo zatrudnionych pracowników znów są dzielone na bieżące wydatki konsumpcyjne i na oszczędności. W miarę jak nowo zatrudnieni pracownicy zwiększają swoją konsumpcję, wywołuje to wzrost dochodów i w określonej części wzrost wydatków innych osób. 16 Teorie neoklasyczne Gospodarka kapitalistyczna funkcjonuje w warunkach Przeciwdziałanie i usuwanie interwencji instytucji publicznych w działanie rynku, a także likwidację jej negatywnych konsekwencji. pełnego zatrudnienia i pełnego wykorzystania czynników wytwórczych, a o ogólnych rozmiarach inwestycji decydują oszczędności nagromadzone z dochodu narodowego. Jak już wspomniano, zrównanie tych dwóch wielkości zapewnia stopa procentowa, która w neoklasycznych teoriach wzrostu pełni funkcję głównego regulatora indywidualnych decyzji w zakresie zarządzania i inwestowania. O stopie wzrostu dochodu narodowego decydują czynniki leżące po stronie podaży, tj. stopa przyrostu naturalnego ludności oraz postęp techniczny, który określa tempo wzrostu wydajności pracy. Nie istnieje zjawisko niedostatecznego lub nadmiernego popytu efektywnego. W teorii tej zakłada się także nieograniczony zakres substytucji między kapitałem, będący skutkiem zmian ich względnych cen. O stopie wzrostu przesądzają głównie możliwości wzajemnego zastępowania czynników produkcji. Cechą modeli neoklasycznych jest dążenie do wewnętrznej doskonałości i logiki formalnej tworzonych konstrukcji oraz eksponowanie mikroekonomicznego mechanizmu kształtowania się cen. Tendencja do ogólnej równowagi dynamicznej jest rzeczywistą, a nie modelową cechą gospodarki kapitalistycznej. Wzrost gospodarczy zależy od trzech czynników: - oszczędności z bieżących dochodów, które prowadzą do wzrostu zasobów kapitałowych środków produkcji, - postępu technicznego umożliwiającego wzrost produkcji z danych zasobów - powiększania się produkcyjnej ludności kraju. - Akumulacja kapitału uważana za motor wzrostu gospodarczego - Stałe tempo długookresowego wzrostu Model Solowa Długookresowy wzrost jest zależny od oszczędności i inwestycji, określa go bowiem egzogenicznie dany postęp techniczny – wzrost stopy oszczędności (a zatem i inwestycji) prowadzi do przejściowego przyspieszenia tempa wzrostu dochodu, trwale zwiększa się tylko absolutny poziom dochodu. Na skutek malejących przychodów z dodatkowych nakładów kapitału stopa wzrostu dochodu dostosowuje się w czasie do stopy wyznaczonej egzogenicznie przez wzrost ludności oraz postęp techniczny. Tradycyjne modele wzrostu powstałe na podstawie modelu Solowa wskazywały, że oddziaływanie polityki ekonomicznej może dotyczyć jedynie poziomu dochodu, a nie tempa jego wzrostu w długim okresie – na przykład wyższe podatki mogą wpływać na obniżenie produktu, nie będą jednak stanowić negatywnych bodźców do poszukiwania bardziej efektywnych metod produkcji (czyli nie będą oddziaływać na postęp techniczny, od którego zależy długookresowy wzrost). Podobnie jest w warunkach obniżki podatków – choć spadek ten pobudza wzrost inwestycji w krótkim okresie, to nie będzie wpływać na wzrost w okresie długim, w związku z przyjętym przez tradycyjne modele założeniem o malejących przychodach z kapitału w miarę zwiększania nakładów inwestycyjnych. 16 Na podstawie pracy pod red. U. Kaliny-Prasznic, Leksykon Polityki Gospodarczej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 14 | S t r o n a Neoliberalizm Monetaryzm to doktryna ekonomiczna charakteryzująca się silnym poparciem i wiarą w skuteczność mechanizmów rynkowych i niechęcią do nadmiernej interwencji państwa w gospodarkę. Monetaryzm ogólnie biorąc jest powrotem do klasycznych, XIX-wiecznych poglądów w tej sprawie (choć jest on obecnie dużo bardziej subtelny i złożony) stojącym w ostrym konflikcie z inną szkołą ekonomiczną zwaną keynesizmem. Monetarystą jest w tym sensie zwolennik tej szkoły myślenia ekonomicznego. Monetaryzm w drugim sensie tego słowa charakteryzuje się silną wiarą w samoregulujące się mechanizmy rynkowe, odrzucaniem tych form interwencjonizmu państwowego, które wiążą się z dużym wypływem pieniądza z kasy państwa oraz postulowaniem prowadzenia stałej i przewidywalnej polityki "mocnego" pieniądza i co za tym idzie odrzucanie koncepcji "naprawiania" gospodarki przez zmiany podstawowych stóp procentowych. Trzeba jednak zauważyć, że nie każdego zwolennika wolnego rynku można określić jako monetarystę. 17 Nowa ekonomia klasyczna Wychodząc z założenia o doskonałej konkurencyjności rynków, oznaczającej możliwość natychmiastowego dostosowywania się popytu, podaży i ceny do nowej sytuacji, zarówno na rynkach produktów, jak i czynników produkcji oraz uwzględniając hipotezę racjonalnych oczekiwań, zwolennicy nowej szkoły klasycznej odrzucają możliwość skutecznego wpływu polityki gospodarczej państwa, zarówno w krótkim, jak i długim okresie, na kształtowanie się takich wielkości, jak produkcja czy zatrudnienie. Teoria racjonalnych oczekiwań Teoretyczny model rynkowych zachowań podmiotów gospodarczych, przyjmujący, że podmioty te, przewidując w toku podejmowania swoich decyzji gospodarczych poziom kształtowania się różnych wielkości ekonomicznych w przyszłości (stopy inflacji, płac, zysków), nie powtarzają błędów popełnianych w prognozach formułowanych uprzednio. Jest alternatywą dla modelu prognozowania ekstrapolacyjnego (opartego na kształtowaniu się określonej wielkości w przeszłości) i adaptacyjnego (polegającego na rewizji oczekiwań w przypadku ujawnienia się rozbieżności pomiędzy prognozą a rzeczywistością). W poglądach przeciwników interwencjonizmu państwowego hipoteza racjonalnych oczekiwań wykorzystywana jest jako jeden z argumentów podważających sens prowadzenia aktywnej polityki stabilizacyjnej, zmierzającej do zapewnienia równowagi gospodarczej i pełnego zatrudnienia. Zwolennicy aktywnej polityki gospodarczej państwa uważają, że nawet jeśli podmioty gospodarcze formułują swe oczekiwania racjonalnie to i tak istnieje szerokie pole aktywności państwa, związane z opóźnieniami czasowymi dostosowań popytu, podaży i cen. Ekonomia podaży Szkoła ekonomiczna, powstała w latach 70. XX w., współcześnie traktowana raczej jako część monetaryzmu; twórcy ekonomii podaży uważali, że najważniejsza jest podażowa strona gospodarki; postulowali obniżenie stóp podatkowych w celu pobudzenia inwestycji oraz powrót do tradycyjnych wartości: wolności i odpowiedzialności jednostki, nieskrępowanej przedsiębiorczości i ograniczenia roli państwa w gospodarce w celu zwiększenia podaży pracy; najbardziej znanym modelem ekonomii podaży jest krzywa Laffera. Nie jest zwartą koncepcją teoretyczną, jest to raczej zestaw propozycji pod adresem polityki ekonomicznej. Zyskała sławę, gdy jej postulaty uwzględniono w programie ekonomicznym r. Reagana. Do najbardziej znanych jej przedstawicieli należy zaliczyć: A. Laffera, G. Gildera, J. Wannisky,ego oraz I. Kristola. W myśl poglądów ekonomii podaży wszelkie trudności w funkcjonowaniu gospodarki wynikają stąd, że zewnętrzne czynniki zakłócają działanie mechanizmów rynkowych. Takim czynnikiem jest właśnie ingerencja państwa. Jego polityka, szczególnie polityka podatkowa, wpływa fałszująco na decyzje alokacyjne oraz na stopień aktywności gospodarczej. 17 PWN 15 | S t r o n a Zalecana polityka podażowa, czyli polityka zorientowana na podnoszenie poziomu potencjalnej produkcji, obejmuje takie środki, jak redukcja podatków zmierzająca do pobudzenia inwestycji, obniżka podatków od dochodów osobistych, ulgi podatkowe lub subsydiowanie kosztów szkolenia zawodowego w celu zwiększenia podaży pracy oraz ograniczenie sektora publicznego. Środki te powinny wpływać na sprawniejsze funkcjonowanie rynku i ograniczenie zakłóceń w gospodarce. 18 Teoria wzrostu endogenicznego Przez długie lata w teorii ekonomii dominowała teoria egzogenicznego wzrostu. Analiza rozwoju gospodarczego świata w ostatnim trzydziestoleciu XXw pokazała jednak, że modele egzogenicznego wzrostu w niezadowalającym stopniu oddają złożoność problematyki rozwoju. Wzrost gospodarczy w krajach rozwijających się był wprawdzie w latach 1960-1997 o 1,5 punktu wyższy niż w krajach rozwiniętych, jednak prawidłowość ta nie odnosiła się do wszystkich regionów. Generalnie rzecz biorąc, wynik ten był sprzeczny z oczekiwaniami formułowanymi przez teorię egzogenicznego wzrostu. W końcu lat 80-tych powstał konkurencyjny model endogenicznego wzrostu. Tłumaczył on dziwny fenomen: USA, najbogatsza gospodarka świata rozwijała się w bardzo szybkim tempie, podczas gdy ubogie kraje Afryki radziły sobie bardzo słabo. W modelu endogenicznego wzrostu zauważono trzy zjawiska: - postęp techniczno-organizacyjny nie jest wcale egzogeniczny. Na tempo rozwoju technologii wpływa polityka państwa (np. zachęcanie do wydatków na badania i rozwój, czyli B+R), ostra konkurencja rynkowa i wysoki rozwój rynku kapitałowego, sprzyjający innowacyjnym formom finansowania ryzykownych inwestycji; - kapitał ludzki akumuluje się tak samo jak fizyczny, wymaga więc inwestycji. Pracownik wcale nie jest równy pracownikowi: o jego produktywności decyduje zdrowie, edukacja, doświadczenia, zdolność do dostosowania się do nowych technologii; - kapitał ludzki i fizyczny może być wykorzystywany w sposób bardziej lub mniej efektywny. Jeśli ludzie nie mają właściwych motywacji, wysokie inwestycje mogą być marnowane, np. w systemie gospodarczym, który nie tworzy zachęt do przedsiębiorczości, lub w którym nie stworzono dostatecznie stabilnych ram - Główną rolę w wahaniach cyklicznych spełniają prawnych regulujących działalność gospodarczą, kapitał czynniki realne, które oddziałują na gospodarkę losowo ludzki nie będzie w pełni wykorzystywany (działo się tak - Po szoku produkcja nie powraca do wielkości w przypadku gospodarek komunistycznych). wyznaczonej przez trend!!! - Rola pozytywnych efektów zewnętrznych i W modelach endogenicznych wzrost gospodarczy opisany aktywnej polityki ekonomicznej - Postęp techniczny jest endogeniczny jest procesem inwestowania w rozwój czynników produkcji z jednej strony, z drugiej zaś procesem „uczenia się” sposobów najbardziej efektywnego wykorzystania tych czynników. W takiej sytuacji tzw. realna konwergencja (tzn. zbliżenie poziomów PKB na mieszkańca) nie może być zagwarantowane w każdym przypadku - kraj ubogi, lecz stosujący złą politykę gospodarczą i nie inwestujący w rozwój kapitału ludzkiego, może rosnąć wolniej od kraju bogatszego. Na gruncie empirycznym, nowa szkoła myślenia o wzroście spowodowała ustalenie tzw. consensusu waszyngtońskiego, czyli listy zaleceń dla polityki gospodarczej umożliwiających osiągnięcie szybkiego tempa wzrostu. Należą do nich m.in. niski poziom deficytów budżetowych i inflacji, kierowanie wydatków publicznych na oświatę, naukę i rozwój infrastruktury, niskie stopy podatkowe oraz szeroka baza poboru podatków, liberalizacja sektora finansowego, liberalna polityka kursu walutowego i handlu, tworzenie zachęt do napływu kapitału zagranicznego, stabilne i sprzyjające prywatnej przedsiębiorczości prawo, prywatyzacja i dobra ochrona praw własności. Ważną rolę w zapewnieniu warunków dla stabilnego wysokiego wzrostu ma też stabilność społeczna i polityczna. 18 Na podstawie NBPortal.pl 16 | S t r o n a Strategie rozwoju - ekstensywny wzrost gospodarczy, osiągany przez zwiększanie zasobów, np. wzięcie pod uprawę nowych areałów ziemi - typ wzrostu, którego podstawą są rosnące nakłady i stosunkowo wolne zmiany w wydajności czynników produkcji - intensywny wzrost gospodarczy, osiągany przez zwiększenie efektywności wykorzystania zasobów, np. przez zwiększenie wydajności z hektara gruntów ornych. (zwiększająca się wydajność pracy, malejące wskaźniki materiałochłonności, energochłonności, kapitałochłonności) Koncepcje rozwojowe Błędne koło ubóstwa Wysoki wzrost gospodarczy przy niskim poziomie PKB per Błędne koło ubóstwa capita determinuje wzrost rodności, te zaś obniżają poziom - Niski poziom produkcji (mała wydajność pracy) kapitału ludzkiego, co ogranicza w przyszłości stopę wzrostu - Niski poziom przeciętnych dochodów gospodarczego i utrwala ubóstwo Jest zagrożeniem w - Niskie oszczędności i inwestycji dużych krajach rozwijających się - Indie, Tajlandia itp. W - Niskie tempo akumulacji kapitału krajach tych występuje wysoki PKB ogółem oraz duża liczba - Niski poziom konsumpcji mieszkańców, co indukuje spadek PKB per capita. 19 Teoria Whitmana Rostowa Jest jedną z teorii rozwoju gospodarczego, stworzona przez amerykańskiego ekonomistę Walta Whitmana Rostowa opublikowana w 1971r. Według Rostowa każdy kraj przechodzi przez pięć następujących po sobie stadiów rozwoju gospodarczego, który swoim zakresem obejmuję jakościowe i strukturalne zmiany w gospodarce narodowej będące następstwem wzrostu gospodarczego. Teoria ta jest utrzymana w tradycji starszej szkoły historycznej, której przedstawicielami byli m.in. Friedrich List, Wilhelm Roscher oraz Bruno Hildebrand. Stadia rozwoju wg Rostowa: 1. gospodarka tradycyjna (słabe rolnictwo, prosta reprodukcja) pierwsze studium rozwoju gospodarczego, charakteryzujące się tym, że większość zasobów (ludzie, kapitał, praca) skoncentrowana jest w rolnictwie. W takim stadium nie występuje tzw. samoczynny proces postępu materialnego, który jest charakterystyczny dla społeczeństw industrialnych i postindustrialnych. Inne charakterystyczne przesłanki dla tego typu społeczeństwa to niska mobilność, osiadły tryb życia oraz uzależnienie szacunku społecznego od odziedziczonej pozycji. 2. tworzenie warunków do „startu” – (handel, przemysł, nowe technologie i struktury instytucjonalne); w tym stadium dostrzec można szereg zmian w porównaniu do stanu pierwotnego. Zmiany te jednak dotyczą tylko części społeczeństwa, jednak stanowią przesłankę do trwałych i systematycznych przemian. Uznanie społeczne staje się uzależnione od osiągnięć ekonomicznych i statusu materialnego niż od pochodzenia. Dlatego pojawiają się przedsiębiorcy, którzy są skłonni ponieść ryzyko w działalności finansowej i produkcyjnej. W takim społeczeństwie uwidacznia się w końcu sektor wiodący (np. górnictwo, wydobycie ropy naftowej), który musi zainicjować dynamiczny start. 3. gospodarka zrywu (odkrycia naukowe);START jest następstwem przemian, które zaszły w drugim stadium. Czas jego trwania to średnio 20-30 lat. W tym czasie dochodzi do gwałtownych przemian nie tylko w sferze ekonomicznej ale i społecznej, poprzez zmianę form i metody zarządzania oraz ewolucję instytucji ekonomicznych. Proces wzrostu jest w tym stadium zasilany przez przeznaczenie części produktu na oszczędności/inwestycje. 4. gospodarka dojrzała (dominacja przemysłu ciężkiego); w tym stadium wzrost gospodarczy prowadzi do wzrostu produktu narodowego brutto (PNB) zarówno w wymiarze absolutnym jak i w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Czas trwania tego okresu określono na 60 lat. W tym czasie przemysł dzięki przyswajaniu najnowocześniejszych osiągnięć technicznych jest w stanie dostarczyć wszelkiego rodzaju towary, a produkcja ich jest jedynie ograniczona poprzez limity rynkowe i dostępność surowców. 5. gospodarka masowej konsumpcji. jest to stadium masowej konsumpcji dóbr i usług. Ich produkcja pozwala większości społeczeństwa osiągnąć wysoki standard życia. 19 Historia myśli ekonomicznej, Landreth H., Colander D., PWN, Warszawa 2005., str. 349-350 17 | S t r o n a Teoria Williama Artura Lewisa Teoria Lewisa „samonapędzający się” dzięki uprzemysłowieniu, rozwój, Model rozwoju dwusektorowego, duża część krajów ze względu na bardzo niską produktywność pracy ubytek najmniej rozwiniętych ma dualną gospodarkę. siły roboczej na wsi nie ogranicza produkcji żywności. Tradycyjne rolnictwo charakteryzujące się niską produktywnością, niskimi dochodami oraz nowoczesny przemysł, który jest dość zaawansowany technologicznie dzięki dużym inwestycjom. Rolnictwo rozwijające się na terenach wiejskich i miejski przemysł powodowały duże różnice w rozwoju między częściami kraju. Mieszkańcy miast dzięki oszczędnościom, które zdołali poczynić, a które są kluczowe dla inwestycji i rozwoju, wpływając przez konsumpcję na rozwój innych gałęzi gospodarki, powiększali różnice między biednymi mieszkańcami wsi. Nasilało to migrację do miast, co poprzez uprzemysłowienie, powodowało samonapędzający się rozwój. Ze względu na bliską zeru produktywność pracy (ubytek tek siły roboczej na wsi nie powodował proporcjonalnego ubytku w produkcji żywności). Teoria rozwoju stadialnego Liberalna strategia rozwoju Dąży ona do poprawienia alokacji zasobów dzięki zdaniu się na mechanizmy rynkowe oraz wskazówki, które on daje. Jej głównym polem zainteresowania są zagadnienia mikroekonomiczne. Ogromną rolę przypisuje sektorowi prywatnemu, a jej skrajne warianty przypominają zasady leseferyzmu. Nacisk kładziony jest na politykę pieniężną i budżetową oraz na reformy finansowe. Jej cele to: stabilizacja gospodarki, poprawa alokacji zasobów, dobre funkcjonowanie rynków, sprzyjanie wysokiemu poziomowi oszczędzania, zapewnienie bardziej efektywnego wykorzystania kapitału. Strategia gospodarki otwartej Podobnie jak strategia liberalna uwagę skupia na rynkowej alokacji zasobów, czy też na sektorze prywatnym. Najważniejsze znaczenie przypisuje eksportowi. W strategii tej usiłuje się uzyskać korzyści komparatywne oraz wzrost stopy oszczędności, co przyspiesza akumulację kapitału, a tym samym wzrost. Strategia ta opowiada się za aktywną rolą państwa. Strategia industrializacji: Ekspansję sektora przetwórczego. Jej celem jest podwyższenie stopy wzrostu gospodarczego, co można osiągnąć przez: rozwój produkcji dóbr przetwórczych, rozwijanie przemysłu dóbr kapitałowych oraz proeksportową orientację sektora przetwórczego. Opowiada się za interwencją władz publicznych. Strategia rozwoju rolniczego Osiągnięcie wzrostu produkcji rolnej. Kluczem do jej osiągnięcia jest postęp techniczny, co wiąże się z wprowadzaniem wysoko wydajnych kultur rolnych. Jest ona głównie stosowana w krajach Trzeciego Świata. Strategia redystrybucyjna Celem tej strategii jest poprawa podziału dochodu i bogactwa. Zaleca ona tworzenie miejsc pracy, redystrybucję części wzrostu dochodu narodowego na rzecz najuboższych, zwracanie uwagi na potrzeby podstawowe. 18 | S t r o n a Consensus waszyngtoński Wiele krajów o gospodarce rynkowej przeżywało w II połowie XX wieku zaburzenia, kryzysy i załamania. Sposobem działania w nowych okolicznościach, zalecanym w celu przełamania recesji i przejścia do fazy wzrostu ekonomicznego, stał się właśnie Konsensus Waszyngtoński z roku 1989. Jego podstawą był pogląd o konieczności prowadzenia twardej polityki finansowej, połączonej z liberalizacją handlu i deregulacją gospodarki (zmniejszeniem zakresu ingerencji państwa w gospodarce). Działania takie - sądzono - powinny umożliwić, zwłaszcza krajom rozwijającym się, przełamanie stagnacji gospodarczej. Zalecenia twardej polityki finansowej kierowano głównie do krajów Ameryki Łacińskiej, ale wdrażano je także w innych krajach nie rozwiniętych. Z braku innych rozwiązań miały być one również użyteczne w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w trakcie transformacji systemowej ich centralnie planowanych gospodarek w kierunku rynku. John Williamson - dyrektor Instytutu Gospodarki Światowej w Waszyngtonie jest twórcą nazwy takiej strategii działania. W pierwotnej wersji 10 punktów: 1. Utrzymanie dyscypliny finansowej 2. Ukierunkowanie wydatków publicznych na dziedziny, które gwarantują wysoką efektywność poniesionych nakładów i przyczyniają się do poprawy struktury podziału dochodów 3. Reformy podatkowe ukierunkowane na obniżanie krańcowych stóp podatkowych i poszerzanie bazy podatkowej 4. Liberalizacja rynków finansowych w celu ujednolicenia stóp procentowych 5. Utrzymywanie jednolitego kursu walutowego na poziomie gwarantującym konkurencyjność 6. Liberalizacja handlu 7. Likwidacja barier dla zagranicznych inwestycji bezpośrednich 8. Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych 9. Deregulacja rynków w zakresie wchodzenia na rynek i wspierania konkurencji 10. Gwarancja praw własności 19 | S t r o n a Milenijne Cele Rozwojowe (MDGs) W latach `90 pod auspicjami Narodów Zjednoczonych zorganizowano szereg konferencji tematycznych dotyczących różnych dziedzin i aspektów rozwoju społecznego i gospodarczego. Konferencje te dotyczyły: - edukacji dla wszystkich (Jomtien, 1990 r.), - dzieci (Nowy Jork, 1990 r.), - środowiska i rozwoju (Rio de Janeiro, 1992 r.), - praw człowieka (Wiedeń, 1993 r.), - ludności i rozwoju (Kair, 1994 r.) - rozwoju społecznego (Kopenhaga, 1995 r.) - kobiet (Pekin, 1995 r.) - siedzib ludzkich (Stambuł, 1996 r.) - żywności (Rzym, 1996 r.). Rezultaty owych konferencji stały się przedmiotem prac Komitetu Pomocy Rozwojowej OECD (DAC) - głównego organu współpracy i koordynacji działań najważniejszych światowych dawców pomocy rozwojowej. Na ich podstawie Komitet opracował główne cele ludzkości w dziedzinie rozwoju międzynarodowego. Zostały one przyjęte podczas posiedzenia DAC na wysokim szczeblu w maju 1996 r. jako tzw. Międzynarodowe Cele Rozwoju (IDGs). Cztery lata zatwierdzili je wszyscy przywódcy państw i rządów zebrani na 55. sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, w tym Prezydent RP Aleksander Kwaśniewski. Tym samym weszły one do zbiorowej świadomości jako Milenijne Cele Rozwoju (MDGs) Milenijne Cele Rozwoju – MDGs 1. Wyeliminowanie skrajnego ubóstwa i głodu (zredukowanie do 2015 r. o połowę liczby ludności żyjącej za mniej niż 1 dolar USA dziennie oraz ograniczenie do 2015 r. o połowę liczby ludzi cierpiących głód); 2. Zapewnienie powszechnej edukacji dla wszystkich dzieci na poziomie podstawowym do 2015 r.; 3. Promocja równości płci i równouprawnienie kobiet (poprzez wyeliminowanie różnic między płciami w dostępie do edukacji podstawowej do roku 2005 i na wszystkich szczeblach edukacji do 2015 r.); 4. Ograniczenie śmiertelności dzieci poniżej 5 lat o dwie trzecie do 2015 r.; 5. Ograniczenie do 2015 r. liczby matek umierających przy porodzie o trzy czwarte; 6. Zredukowanie o połowę do 2015 r. liczby osób żyjących z HIV/AIDS, chorujących na malarię lub inne choroby zakaźne; 7. Poprawa stanu środowiska naturalnego Ziemi, poprzez integrację zasad trwałego rozwoju w programach i politykach poszczególnych krajów, odwrócenie tendencji wyczerpywania się zasobów, zmniejszenie o połowę do 2015 r. liczby ludzi żyjących bez dostępu do wody pitnej oraz znaczącą poprawę do 2020 r. w zakresie jakości życia ludzi żyjących w slumsach; 8. Rozwinięcie globalnej współpracy na rzecz rozwoju, poprzez rozwijanie otwartego, przewidywalnego nie-dyskryminacyjnego i przejrzystego światowego systemu handlowego, uwzględnienie specjalnych potrzeb krajów najmniej rozwiniętych, wyspiarskich i śródlądowych (zwłaszcza w zakresie dostępu do rynków krajów rozwiniętych, redukcji długów, zwiększenia pomocy rozwojowej), wszechstronne podejście do kwestii oddłużenia państw Południa, wypracowania strategii na rzecz zapewnienia pracy młodemu pokoleniu, zapewnienie dostępu do leków dla krajów rozwijających się oraz umożliwienie im korzystania z dobrodziejstw nowoczesnej technologii. 20 | S t r o n a Czynniki demograficzne w krajach rozwijających rozwijaj się Przyrost naturalny na przestrzeni wieków - 12000 BC Ziemię zamieszkiwało jedynie 5 milionów ludzie - 2000 lat temu: 250 milionów onów ludzi, mniej niż ½ ludności Chin! - Początek rewolucji przemysłowej: 750 milionów, mniej niż ¾ populacji dzisiejszych Indii… - 1750-1950: 1950: wzrost liczby ludności o 1,7 miliarda, a do 1990 o dalsze 2 miliardy - Około 6 miliardów na początku XXI wieku, w 2050 „tylko” 9 miliardów… Tempo przyrostu naturalnego Podwojenie się populacji świata (doubling time) - Od początku ludzkości do około 1700 roku wzrost demograficzny na poziomie około 0,02% rocznie - 1750: około 0,3% - 1950: 1% rocznie - 1970: 2,35% rocznie - 2008: 08: jedynie 1,2% rocznie, ale: Afryka: 2,4% - W rezultacie, czas podwojenie populacji: 36000 lat (1400 pokoleń) do XVII wieku, w XXI wieku: 58 lat Ludność świata wiata (charakterystyka poszczególnych regionów) W krajach rozwijających się: młode społeczeństwa, dzieci dzieci poniżej 15 roku to około 1/3 ludności Każdy dorosły pracuje w kraju rozwijającym się na dwukrotnie więcej „młodych” niż w zamożniejszych społeczeństwach W Stanach Zjednoczonych 68% społeczeństwa jest w wieku produkcyjnym i ma utrzymać 20% ludności w wieku przedprodukcyjnym, w Afryce sub-Saharyjskiej: Saharyjskiej: odpowiednio 53% i 45%! Dodatkowy problem: ukryty impet przyrostu demograficznego (hidden ( momentum of population growth) growth o Przyczyny i skutki wysokiego przyrostu demograficznego w krajach rozwijających rozwijaj się o Kontrola liczby urodzeń:: Chiny i Indie 21 | S t r o n a Urbanizacja w krajach rozwijających się 20 Urbanizacja Zespół przemian ekonomicznych, społecznych, kulturowych i przestrzennych, prowadzących do rozwoju miast, aglomeracji miejskich i układów metropolitalnych oraz do wzrostu liczby ludności miejskiej (albo liczby ludności żyjącej według wzorców miejskich) i jej udziału w ogólnej liczbie ludności kraju (regionu). Współczesne procesy urbanizacji prowadzą w szczególności do: - dalszego rozwoju istniejących miast i powstawania nowych miast; - tworzenia się aglomeracji miejskich o różnym charakterze; - łączenia się aglomeracji miejskich w wieloprzestrzenne układy metropolitalne, które integrując się funkcjonalnie, tworzą mega polis - mega miasta. - urbanizacji obszarów wiejskich, w której wyniku zanika dychotomia miasto – wieś. Procesy urbanizacji związane z przemianami społeczno – ekonomicznymi i demograficznymi współczesnego świata przebiegają na różnych płaszczyznach. Chcąc je ujmować całościowo, trzeba mówić o urbanizacji: - demograficznej, czyli wzroście liczby i odsetka ludności miejskiej w wyniku wzmożonych migracji do miast; - ekonomicznej, która polega na wzroście liczby i odsetka zatrudnionych w pozarolniczych działach gospodarki, najpierw w przemyśle i budownictwie, a następnie w usługach; - przestrzennej, która polega na upowszechnianiu się miejskiego stylu życia zarówno wśród ludności napływającej do miast, jak również pozostającej na obszarach wiejskich. Procesy urbanizacji zmieniają swój charakter oraz dynamikę w zależności od stopnia zaawansowania – fazy urbanizacji. Najczęściej wyróżnia się cztery fazy urbanizacji: - urbanizacja - suburbanizcja - dezurbanizacja - reurbanizacja W fazie urbanizacji i suburbanizacji zwiększa się koncentracja ludności – najpierw w miastach, a z czasem głównie w aglomeracjach miejskich oraz w ich strefach peryferyjnych – postępująca wraz z koncentracją przemysłu, urządzeń infrastruktury technicznej i usług. Pod koniec fazy dają się już zauważyć tendencje odśrodkowe, polegające na odpływie ludności z obszarów centralnych aglomeracji na ich peryferie, czemu sprzyja rozwój motoryzacji indywidualnej oraz ogólnodostępnych systemów komunikacji. W fazach dezurbanizacji i reurbanizacji nasila się dekoncentracja ludności, polegająca na intensywnym jej odpływie już nie tylko z obszarów centralnych aglomeracji, ale też z ich stref peryferyjnych na obszary bardziej oddalone. Sprzyja temu dalszy rozwój motoryzacji indywidualnej i ogólny wzrost dobrobytu. Nie mniej ważne są też procesy zachodzące w sferze produkcji materialnej, a zwłaszcza w przemyśle, który – modernizując się i automatyzując – uwalnia znaczne rezerwy siły roboczej, z czasem wchłaniane przez rozwijający się sektor usług. Wzrost zaludnienia w tym sektorze nie może jednak powstrzymać postępującej deglomeracji, gdyż instytucje świadczące usługi (w szczególności oświatowe i socjalne) zbliżają się do nowych miejsc osadnictwa. Powyższe zjawiska prowadzą nieuchronnie do przestrzennej ekspansji miast, ich łączenia się i powstawania wielkich obszarów zurbanizowanych. Z kolei wytworami procesów urbanizacji są rozwinięte układy miast, często funkcjonalnie ze sobą powiązanych oraz aglomeracje miejskie i wielkie zespoły metropolitalne o różnym charakterze, które integrując się, mogą utworzyć megapolis. 20 Mgr Katarzyna Śniatkowska 22 | S t r o n a Aglomeracja miejska Zespół jednostek osadniczych, którego potencjał gospodarczy i ludnościowy oraz powiązania funkcjonalne ilościowo i jakościowo różnią się od innych elementów układu osadniczego kraju (regionu). Typy aglomeracji: Aglomeracja monocentryczna posiada jeden obszar centralny, o dominującej koncentracji ludności i funkcji społeczno – gospodarczych oraz niejednokrotnie kilka pierścieni zewnętrznych, wyraźnie podporządkowanych centrum. W aglomeracji tego typu gęstość zaludnienia oraz intensywność życia społeczno – gospodarczego wyraźnie maleją w miarę oddalania się od centrum (np. aglomeracje Paryża, Londynu, Berlina i Warszawy). Aglomeracja policentryczna – konurbacja (np. Górnośląski Okręg Przemysłowy, Zagłębie Ruhry, Zagłebie Donieckie) składa się z wielu równorzędnych pod względem potencjału demograficznego i gospodarczego obszarów centralnych, które podporządkowały sobie mniejsze ośrodki satelitarne. Konurbacje ukształtowały się w wyniku koncentracji przemysłu i ludności, głównie na obszarach wydobycia surowców mineralnych. W miarę postępujących zmian struktury ekonomicznej, wyrażających się modernizacji i automatyzacji przemysłu oraz we wzroście znaczenia usług najpierw trzeciego, a następnie czwartego sektora, a także w wyniku podnoszenia się stopy życiowej ludności oraz burzliwego rozwoju motoryzacji indywidualnej i systemów komunikacji publicznej, aglomeracje ekspandują przestrzennie, tworząc układy metropolitalne. Procesy integracyjne zachodzące w tych układach prowadzą z czasem do powstania nowych jakościowo struktur funkcjonalno - przestrzennych, które nazwano megapolis. Megamiasto - Megapolis Powstaje w wyniku łączenia się stref zabudowy jednorodzinnej i związanych z nią usług rozwijających się wokół poszczególnych metropolii i dużych miast. Obecnie na świecie wyróżnia się 4 różne obszary megalopolis: - Sansan Megalopolis (San Francisko, San Jose, Sacramento, Los Angeles, San Bernardino, Santa Barbara, San Diego). - Okręg Przyjeziorny w USA i Kanadzie (Milkwaukee- Chicago- Gary- South Bend- Toledo- Detroit- Cleveland- Buffalo- Hamilton- Tronto) - Jokohama i Osaka- Kioto- Kobe -W Japonii - Bruksela- Antwerpia, Breda, Rotterdam- Utrecht- Amsterdam -w krajach Beneluksu Zróżnicowanie procesów urbanizacji na świecie Procesy urbanizacyjne, przebiegają z różnym natężeniem. Świadczy o tym bardzo zróżnicowany wskaźnik urbanizacji. Generalnie największe różnice w dynamice procesu i jego formach występują miedzy krajami słabo i wysoko rozwiniętymi. 23 | S t r o n a Procesy urbanizacji w krajach słabo rozwiniętych Pod względem szybkości procesów urbanizacji kraje słabo rozwinięte gospodarczo dzielimy na 3 grupy: - kraje najsłabiej rozwinięte, - proces urbanizacji dopiero się rozwija –Kraje afrykańskie, oraz niektóre państwa poł i poł-wsch Azji : Pakistan, Neapol, Bangladesz, Wietnam (W strukturze gospodarki tych pastw dominuje rolnictwo, elektem jest to iż łatwiej znaleźć pracę na wsi niż w mieście. Migracja ze wsi do miast jest powolna) wskaźnik urbanizacji jest niewielki wynosi 30% - państwa w fazie suburbanizacji: Indie, Chiny, Egipt, Filipiny. - gwałtowny rozwój dużych miast, spowodowany napływem ludności wiejskiej w wyniku przeludnienia i eksplozji demograficznej. - kraje Ameryki Łacińskiej, - państwa o urbanizacji pozornej. Argentyna i Urugwaj- 86%, Brazylia- 77%, Meksyk- 71%, Peru- 70%, Wysoki wskaźnik urbanizacji tych krajów, jest skutkiem braku miejsc pracy na wsi. Ludność wiejska, na ogół wykwalifikowana , wędruje do miast, szukając jakiejkolwiek pracy. Pozornie zwiększa się wskaźnik urbanizacji, ale miasta tych krajów nie mają na tyle rozwiniętego przemysłu i usług, aby mogły zapewnić miejsca stałej pracy napływającej ludności wiejskiej. Procesy urbanizacji w krajach wysoko rozwiniętych Główną cechą tego procesu jest wyludnianie się regionów metropolitalnych. ( z miast ucieka przede wszystkim ludność biała, klasy średniej i wyższej, a napływa ludność kolorowa głównie czarna, o niższych kwalifikacjach i niższym statusie społeczno - ekonomicznym. Obszary silnie uprzemysłowione i zurbanizowane: - Europa – Zagłębie Ruhry, GOP, Lipsk-Halle , Zagłębie Donieckie, Nowa Ziemia; - Azja – Tokio-Jokohama, Osaka-Kobe, Pekin-Tiencin, południowy Ural, Zatoka Perska; - Ameryka Północna – Zagłębie Apallahijskie, obszary na południe od Wielkich Jezior, Los Angeles; - Ameryka Południowa – Itabira, jezioro Maracaibo i inne; - Afryka – Transwal, Katanga; - Australia – Broken Hill Deglomeracja Rozproszenie osadnictwa jest planową działalnością urbanistyczną mającą przeciwdziałać dalszemu rozrastaniu się wielkich aglomeracji miejskich. Może ona polegać na przenoszeniu istniejących zakładów pracy poza obręb aglomeracji – deglomeracja czynna – bądź też na kompleksowych działaniach sprzyjających lokowaniu Nawych zakładów w odległych strefach zewnętrznych aglomeracji – deglomeracja bierna. Pozytywne skutki procesów urbanizacji - możliwość uzyskania pracy i miejsca zamieszkania - urozmaicone oferty pracy - możliwości edukacyjne- podwyższanie lub zmiana zawodu - istnienie służby zdrowia, instytucji oświatowych, kulturalnych, naukowych, handlowych, finansowych i ubezpieczeniowych - szybkie komunikowanie się mieszkańców - Wymienione zjawiska powodują, że wielkie miasta są ośrodkami kulturotwórczymi i stanowią miejsce realizacji osiągnięć naukowo- technicznych w danym kraju. Negatywne skutki procesów urbanizacji - pogarszanie się warunków środowiska przyrodniczego i to nie tylko w centrum miasta i strefie podmiejskiej, ale również w dalszych regionach kraju, a nawet kontynentu, powodowane przemieszczaniem się wytworzonych w miastach pyłów, gazów i ścieków. - szerzenie się chorób nowotworowych, krążeniowych i sercowych - wzrost przestępczości i patologii społecznej (alkoholizm, narkomania) - znieczulica społeczna - nasilający się brak poczucia bezpieczeństwa ludności - wzrost liczby bezdomnych - przeciążenie komunikacji miejskiej i związane z tym utrudnienia w życiu mieszkańców (korki) - powstawanie dzielnic nędzy - brak miejsc parkingowych 24- | Swzrost t r okosztów n a związanych z budownictwem mieszkaniowym - powstawanie „subkultur” - gromadzenie wielkich ilości odpadów komunalnych i przemysłowych oraz trudności związane z ich składowaniem - deficyt wody 21 Rola państwa w procesie rozwoju o Rozwój gospodarczy w różnych systemach gospodarczo-politycznych System gospodarczy To ogólne zasady, według których organizowana jest aktywność ekonomiczna społeczeństwa, a w szczególności mechanizmy podejmowania decyzji gospodarczych, własność i sposoby wykorzystania czynników produkcji oraz najważniejsze zasady funkcjonowania gospodarki. Systemy gospodarcze zmieniały się w ciągu historii ludzkości. Po wielu wiekach istnienia prostej gospodarki rolniczej z czasem wykształcił się system gospodarki feudalnej, w której kluczowym elementem kapitału produkcyjnego stała się ziemia, a wykorzystanie czynnika pracy w znacznej mierze opierało się na stosowaniu pracy przymusowej. System ten ulegał stopniowym modyfikacjom, w miarę tego jak coraz większą rolę w rozwoju gospodarczym zaczął odgrywać handel, rzemiosło, a z czasem również przemysł. W ciągu ostatniego stulecia największe znaczenie miało ukształtowanie się dwóch konkurujących: - Gospodarka rynkowa (kapitalizm rynkowy) Zasadniczą rolę w mechanizmie podejmowania decyzji ekonomicznych odgrywają sygnały płynące z rynku, na którym panują zasady konkurencji. Umowy pomiędzy podmiotami gospodarczymi mają charakter dobrowolny i podejmowane są w zależności od kształtowania się zmiennych rynkowych: popytu, podaży i cen. Podobnie dobrowolne są decyzje na temat produkcji i kierunków inwestowania. Zasadniczą formą organizacji działalności jest prywatne przedsiębiorstwo, a zdecydowana większość kapitału produkcyjnego znajduje się w posiadaniu gospodarstw domowych. Państwo w zasadzie ogranicza swoją aktywność w gospodarce do działań regulacyjnych oraz do wpływu na pożądany przebieg procesów gospodarczych i podziału dochodów za pośrednictwem instrumentów pośrednich (np. podatków). - Gospodarka centralnie planowana (realny socjalizm) Znaczna część decyzji ekonomicznych podejmowana jest przez aparat biurokratyczny państwa. W rękach państwa znajduje się również zdecydowana większość kapitału produkcyjnego, a prywatna przedsiębiorczość jest ograniczana, a czasem wręcz zakazana. Nie istnieje praktycznie rynek finansowy i kapitałowy, a decyzje na temat kierunków i sposobów sfinansowania inwestycji podejmują urzędnicy. Nie działają podstawowe mechanizmy rynkowe: ceny są ustalane w sposób sztuczny, nie istnieje mechanizm równoważący popyt z podażą (prowadzi to do permanentnych braków towarów na rynku), zamiast konkurencji na rynku panuje monopol. Ponadto wyodrębnić można: - Centralnie planowana gospodarka kapitalistyczna tj. System Indywidualistyczno-planowy - Socjalizm rynkowy tj. System Kolektywistyczno kompletywny 21 Na podstawie NBPortal.pl 25 | S t r o n a Zalety i wady systemów neoliberalnych (rynku) i interwencjonistycznych (państwa) W systemie kapitalistycznym (teoretycznie rynkowym) występują dwa realnie zachodzące trzy typy systemów gospodarczych: Neoliberalizm (RYNEK) Docenia rolę państwa, ale tylko jako twórcy i strażnika ustroju. Odrzuca niemal w całości państwową gestię w gospodarce. Neoliberalizm jest reakcją na nadmierny interwencjonizm i jego ekonomiczne skutki - wzrost deficytu budżetowego, długu publicznego i inflacji. Hasłem neoliberałów jest: deregulacja, czyli powrót do samoczynności mechanizmów ekonomicznych, odchodzenie od modelu państwa opiekuńczego jako zmniejszającego aktywność i kreatywność ludzi. Gospodarka powinna być więc wolna od ingerencji państwa w mechanizm rynkowy, regulowana jedynie polityką pieniężno-kredytową banku centralnego i potrzebami budżetu państwa. Od strony teoretycznej współczesny neoliberalizm oparty jest na tzw. ekonomii podażowej Zadaniem państwa w tej koncepcji nie jest stymulacja popytu, ale tworzenie warunków sprzyjających wzrostowi podaży i aktywności wytwórców, zmuszonych konkurencją do obniżania kosztów produkcji i cen. Neoliberalny model gospodarki rynkowej nie jest realizowany w wielu krajach. Jednak tam gdzie koncepcje neoliberalne wprowadzono w życie efekt był tylko jeden: ogromny sukces gospodarczy! Model sprawdził się zarówno w krajach o słabym jak i o dużym poziomie rozwoju. Dzięki neoliberałom Chile z najbiedniejszego kraju Ameryki Południowej stały się najbogatszym krajem tego kontynentu, a 60% obywateli określa siebie jako "klasę średnią". Wytrąca to argumenty z ręki tych, co twierdzą, że neoliberalizm powoduje ubóstwo szerokich warstw społecznych i koncentrację bogactwa w rękach nielicznych. Spektakularne sukcesy neoliberalizm odniósł przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii, gdzie pierwsze reformy wdrożyli Ronald Reagan i Margaret Thatcher. Od początku lat 90. neoliberalizm realizuje również Nowa Zelandia. Interwencjonizm (PAŃSTWO) Czyli Socjaldemokratyczna gospodarka rynkowa. Korzyści społeczne wynikające z pewnego ograniczenia Argumenty ZA - Konieczność stworzenia ładu instytucjonalno- wolności gospodarczej będą większe niż straty. Państwa prawnego. realizujące ten model gospodarki rynkowej mają bardzo - Niedoskonałość rynku i konkurencji. wysoką stopę redystrybucji budżetowej, ogromne długi - Występowanie negatywnych efektów zewnętrznych publiczne, nadmierne świadczenia socjalne, wysokie (skutki uboczne działalności podmiotów). obciążenia fiskalne przedsiębiorstw. Powoduje to ogólnie - Istnienie ważnych społecznie sfer działalności, którymi spadek stopy inwestycji i wzrost kosztów produkcji, a co za nie jest zainteresowany sektor prywatny. tym idzie spadek konkurencyjności danej gospodarki. W - Produkcja dóbr szczególnie niekorzystnych lub sferze społecznej model ten powoduje demoralizację części korzystnych społecznie. społeczeństwa, tzw. kulturę bezrobocia, spadek aktywności - Występowanie dużych wahań koniunkturalnych. - Istnienie zjawisk starości, niedołężności, upośledzenia i i kreatywności. chorób. Model ten, realizowany w większości krajów Europy - Zbyt duże , nie akceptowane społecznie różnice Zachodniej odniósł jednak porażkę. Dlatego następuje dochodowe i majątkowe. powolne wycofywanie się z jego niektórych założeń. Napotyka to jednak na duży opór zarówno Argumenty PRZECIW przyzwyczajonego do świadczeń socjalnych społeczeństwa - Nieumiejętne ingerencje zakłócające równowagę jak i przywiązanych do mirażu państwa opiekuńczego rynkową. polityków. Czasami niektórzy teoretycy ekonomii wyróżniają - Zniekształcenie informacji płynących z rynku. również dodatkowy typ gospodarki rynkowej: gospodarka - Zmniejszenie elastyczności systemu gospodarczego. rynkowa "azjatyckich tygrysów". Cechuje się ona z jednej - Koszty interwencjonizmu. strony daleko posunięta wolność gospodarcza, a z drugiej - Niewielka skuteczność wielu działań. autokratyzmem państwa, także w sferze polityki - Osłabienie bodźców rynkowych. gospodarczej. Ingerencja państwa (w przeciwieństwie do - Subiektywizm podejmowanych decyzji (urzędnicy interwencjonizmu) preferuje przedsiębiorców, a nie działają w interesie pracowników najemnych, których niskie płace i wymagania - własnym a nie obywateli). - Ograniczenie wolności jednostki. powinny zapewnić sukces inwestycyjny i eksportowy. - Hamowanie oddolnej inicjatywy. Gospodarki "azjatyckich tygrysów" powinny ewaluować w kierunku jednego z trzech głównych typów gospodarki rynkowej. Można jedynie przypuszczać, że najbliżej krajom tym jest do gospodarki neoliberalnej. 26 | S t r o n a Cechy gospodarki rynkowej Mimo tak wielu modeli, mimo różnego stopnia interwencjonizmu państwowego, trzeba jednak stwierdzić, że wszystkie przedstawione wyżej typy gospodarki rynkowej zachowują istotne cechy ustrojowe i funkcjonalne, jak: dominacja prywatnej własności, rachunku mikroekonomicznego, praca na własny rachunek i odpowiedzialność, wymienialność pieniądza i mechanizm rynkowy jako główna forma funkcjonowania gospodarki. Tak więc mimo przeróżnych stereotypów nie możemy nazwać gospodarek krajów zachodnioeuropejskich socjalistycznymi. Proste porównanie wyników ekonomicznych wypada jednak druzgocąco: zarówno państwa neoliberalne jak i państwa realizujące model społecznej gospodarki rynkowej rozwijają się o wiele szybciej i powoli uciekają krajom zachodnioeuropejskim. Społeczna gospodarka rynkowa. Możliwość i konieczność pogodzenia twardej logiki zasad liberalnej gospodarki rynkowej, swobodnego działania jej mechanizmów z zabezpieczeniem określonego poziomu świadczeń socjalnych i zapewnieniem w ten sposób spokoju społecznego. Odrzuca się jednak zarówno własność państwową, jak i ingerowanie państwa w funkcjonowanie mechanizmów rynkowych. Teoretyczne źródła społecznej gospodarki rynkowej tkwią w tzw. ordo liberalizmie który odniósł ogromne sukcesy w Niemczech Zachodnich które pomimo rozbicia po wojnie szybko stały się najbardziej rozwiniętym krajem europejskim. Społeczna gospodarka rynkowa nie ma nic wspólnego z socjalizmem i interwencjonizmem państwowym, a dzięki bezkrytycznemu zaufaniu do mechanizmów rynkowych pozwala odnieść gospodarczy sukces. Mikrofinanse: Grameen Bank Organizacja mikrofinansowa oraz spółdzielczy bank rozwoju założony w Bangladeszu. Udziela on mikro pożyczek, tzw. Gram-kredytów lub mikro-kredytów. Bank działa w oparciu o przekonanie iż ludzie poza marginesem biedy posiadają umiejętności pozwalające na rozwój jednak są niedoceniani przez klasyczne instytucje finansowe. Dodatkowo charakterystyczny dla gramenbanku jest fakt iż pomimo funkcjonowania w warunkach bangladeskiego patriarchatu, główną grupę jego klientów stanowią kobiety. 27 | S t r o n a Problemy instytucjonalne w państwach rozwijających się - Efektywność systemu społeczno-gospodarczego może być oceniana przy użyciu wskaźników pokazujących stopę życiową ludności (poziom zaspokojenia potrzeb); - Wzrost gospodarczy (i rozwój) to główne cele funkcjonowania systemu społeczno-gospodarczego – w państwach rozwijających się niekiedy nie są one realizowane; - Jeden z głównych problemów wielu państw: brak stabilności ◦ Wewnętrznej (eliminacja wahań koniunktury, inflacji, bezrobocia, zapewnienie bezpieczeństwa); ◦ Zewnętrznej (sprostanie zobowiązaniom międzynarodowym, wzrost konkurencyjności gospodarki w handlu międzynarodowym) Instytucje w państwach rozwijających się - Zagadnienie analizowane w ramach m.in. nowej ekonomii instytucjonalnej (NIE), główny badacz D.C. North; - Krytyka paradygmatu neoliberalnego (consensus waszyngtoński); - Poszukiwanie czynników rozwoju również na poziomie instytucji instytucjonalnej (prawa własności, uwarunkowania kulturowe itd.); - Podział na instytucje formalne (reguły polityczne i prawne, ekonomiczne) i nieformalne (szeroko rozumiane dziedzictwo kulturowe); - Rozwój gospodarczy obejmuje wzrost gospodarczy i zmianę instytucjonalną (jakościową); - Większość instytucji w państwach rozwijających się jest nieefektywna i służy przede wszystkim grupom sprawującym władzę - Ważne dla rozwoju: inwestycje w kapitał ludzki; - Efektywny system praw własności jest kluczowy dla rozwoju gospodarczego, ale niestety szwankuje w wielu państwach rozwijających się; - G. Myrdal: „soft state” … Warunki wstępne wzrostu i rozwoju - odpowiednia ilość i jakość pracy. Siła robocza powinna mieć odpowiednie właściwości, aby mogła okazać się użyteczna we wdrażaniu nowych technologii. Najważniejsze z nich to: wykształcenie, umiejętności zawodowe, nawyki produkcyjne i motywacje do systematycznej pracy, jej doskonalenia i angażowania tych umiejętności do pomnażania produkcji; - odpowiednia ilość i jakość kapitału w postaci maszyn, wyposażenia i surowców. Podaż kapitału zależy od udziału oszczędności w PKB. Im w danym kraju jest niższy PKB per capita, tym bardziej odczuwa się niedostatek kapitałów; - odpowiednia ilość i jakość zasobów naturalnych. We współczesnym świecie czynnik ten jest istotny, lecz nie decydujący. Japonia, która posiada niewielkie zasoby naturalne, osiągnęła wysoki poziom rozwoju i najwyższe wskaźniki wzrostu dzięki jakości posiadanej siły roboczej i niezwykle dużym skłonnościom do oszczędzania; - wysoki poziom techniki i technologii. Technologia to wiedza o tym, jak przekształcać zasoby w dobra i usługi. O jej poziomie decyduje rozwój nauki. Badania naukowe tworzą podstawy podnoszenia poziomu techniki i technologii; - sprzyjające czynniki socjokulturowe kształtujące etos pracy, wpływające na sumienność, skłonność do rywalizacji i podejmowanie wyzwań, jakie tworzy środowisko, samoodpowiedzialność za własną pomyślność. 28 | S t r o n a Strategie wzrostu i rozwoju gospodarczego Ekstensywny wzrost gospodarczy Osiągany przez zwiększanie zasobów, np. wzięcie pod uprawę nowych areałów ziemi - typ wzrostu, którego podstawą są rosnące nakłady i stosunkowo wolne zmiany w wydajności czynników produkcji; Intensywny wzrost gospodarczy osiągany przez zwiększenie efektywności wykorzystania zasobów, np. przez zwiększenie wydajności z hektara gruntów ornych. (zwiększająca się wydajność pracy, malejące wskaźniki materiałochłonności, energochłonności, kapitałochłonności); Strategie wzrostu i rozwoju to w pewnym sensie odpowiedź na pytanie, jak przerwać błędne koło ubóstwa, najczęściej pojawia się 5 następujących strategii: - Liberalna strategia wzrostu Dąży ona do poprawienia alokacji zasobów dzięki zdaniu się na mechanizmy rynkowe oraz wskazówki, które on daje. Jej głównym polem zainteresowania są zagadnienia mikroekonomiczne. Ogromną rolę przypisuje sektorowi prywatnemu, a jej skrajne warianty przypominają zasady leseferyzmu. Nacisk kładziony jest na politykę pieniężną i budżetową oraz na reformy finansowe. Jej cele to: stabilizacja gospodarki, poprawa alokacji zasobów, dobre funkcjonowanie rynków, sprzyjanie wysokiemu poziomowi oszczędzania, zapewnienie bardziej efektywnego wykorzystania kapitału. - Strategia Gospodarki otwartej Podobnie jak strategia liberalna uwagę skupia na rynkowej alokacji zasobów, czy też na sektorze prywatnym. Najważniejsze znaczenie przypisuje eksportowi. W strategii tej usiłuje się uzyskać korzyści komparatywne oraz wzrost stopy oszczędności, co przyspiesza akumulację kapitału, a tym samym wzrost. Strategia ta opowiada się za aktywną rolą państwa. - Strategia Rozwoju rolniczego Dąży ona do osiągnięcia wzrostu produkcji rolnej. Kluczem do jej osiągnięcia jest postęp techniczny, co wiąże się z wprowadzaniem wysoko wydajnych kultur rolnych. Jest ona głównie stosowana w kraja

Studia nad rozwojem ekonomii (PDF)

Document Details

Tags

Related

Summary

Full Transcript

Upgrade to continue