ÇALIŞMA ORTAMINDA PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ PDF

ÇALIŞMA ORTAMINDA PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ İşyerinde Sağlığı Olumsuz Etkileyebilecek Psikososyal Risk Etmenleri: Giriş Uzm. Dr. Gözde AVCI BÜYÜKDOĞAN Sağlık Bilimleri Üniversitesi Sultan II. Abdulhamit Han Eğt. Arş. Hastanesi fgozdeav...

ÇALIŞMA ORTAMINDA PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ İşyerinde Sağlığı Olumsuz Etkileyebilecek Psikososyal Risk Etmenleri: Giriş Uzm. Dr. Gözde AVCI BÜYÜKDOĞAN Sağlık Bilimleri Üniversitesi Sultan II. Abdulhamit Han Eğt. Arş. Hastanesi [email protected] 1 Bireyin sahip olduğu iş;  Toplumsal konumunu,  Doyum düzeyini,  Ailesine sağladığı olanaklarını belirler. İş yaşamı, insanların yalnızca çalıştıkları zaman dilimi içerisine sıkıştırılamaz, yaşamın her alanına yayılan bir öneme sahiptir. 2 İş sağlığı  Çalışanların fiziksel , ruhsal ve sosyal tam iyilik hallerinin sağlanmasını ve sürdürülmesini,  İş ortamında kullanılan zararlı maddelerin çalışanların sağlığına verebileceği zararın önlenmesini,  Çalışanın fizyolojik ve psikolojik niteliklerine uygun yerlere yerleştirilmesini,  İşin insana, insanın işe uyumunun esas alınmasını kapsar. 3 Çalışma hayatı Çalışanlar iş yaşamı boyunca sayısız tıbbi, sosyal ve psikolojik sorunlarla yüz yüzedir. Bu etkenler sonucunda çalışanlarda:  Meslek hastalıkları  İş kazaları  Yorgunluk  Erken yaşlanma görülebilir. 4 RİSK ETMENLERİ  BİYOLOJİK  BİYOMEKANİK  KİMYASAL  FİZİKSEL  PSİKOSOSYAL 5 6  İŞYERİ RİSK ETMENLERİ  İş sağlığı ve güvenliğini tehlikeye sokan risk etmenlerine bakılırsa bu etmenler şu şekilde sıralanabilir;  Fiziksel risk etmenleri: Gürültü, titreşim, aydınlanma, ısı, nem, tozlar, radyasyon, basınç vb.  Kimyasal risk etmenleri: Madenler, solventler, zehirli gazlar, asit ve alkaliler, pestisitler, plastik maddeler, tozlar vb.  Biyolojik risk etmenleri: Bakteriler, virüsler, parazitler, brusella, şarbon, veba, tularemi vb.  Ergonomik risk etmenleri: İşin fizyolojisi, ağır yük taşıma ve kaldırma vb.  Psikososyal risk etmenleri: İŞ GÜVENCESİ, GELECEK KAYGISI, UZUN ÇALIŞMA SÜRELERİ, İŞ STRESİ, ŞİDDET, ZAMAN BASKISI, İŞ MEMNUNİYETSİZLİĞİ, MONOTON İŞ, DİNLENME MOLALARININ AZLIĞI vb. 7 8  PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ  Dünyada yaşanan dönüşüme bağlı olarak çalışma hayatında da birtakım değişimler yaşanmaya başlamıştır.  Özellikle elektronik, haberleşme ve biyoteknoloji alanındaki gelişmeler ile birlikte üretim sürecinde artan oranda robot vb. teknolojik donanımlarla çalışılması nitelikli emek gücüne olan ihtiyacı arttırmıştır. İşletmeler küçülerek daha az işçi çalıştırır hale gelmiştir.  Bu dönemde yeni çalışma biçimleri ortaya çıkmıştır.  “Kısmi süreli çalışma”,  “esnek çalışma”,  “esnek süreli çalışma”,  “farklı saatlerde çalışma”,  “kısaltılmış haftalık çalışma günü”,  “geçici çalışma”,  “tele çalışma”, 9  “evde çalışma” gibi çalışma türleri bu dönemde ortaya çıkan yeni çalışma türleridir.  PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ  Çalışma yaşamında ortaya çıkan bu değişimler, iş sağlığı ve güvenliği alanında da yeni risk faktörlerinin ortaya çıkmasına neden olmuş ve fiziksel, kimyasal, biyolojik risklerin yanında psikososyal risklerin oluşmasına neden olmuştur.  Bireysel yaşam koşulları, yaşanılan çevre ve yapılan iş, bedensel, ruhsal ve sosyal sağlığın temel belirleyicileridir.  Bedensel, ruhsal ve sosyal sağlığın önemli bir bölümü de çalışma koşullarından etkilenmektedir.  Üretim biçimlerinin işçilerin fiziksel sağlığı yanında psikolojik sağlığını da bozan etkileri bulunmaktadır.  Fiziksel ve psikososyal risklere maruziyet ise kişilerin psikolojik ve fiziksel sağlığını olumsuz yönde etkilemektedir. 10  PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ  Psikososyal risk terimi birden çok bileşeni bünyesinde barındırması ve bu risklerin nedenleri ve doğurduğu sonuçların çoğu kez iç içe geçmiş olması ve bu özellikleri nedeniyle salt hukuki bir kavram olmayıp, konunun tıp, çalışma psikolojisi, sosyoloji, ve ergonomi bilimlerini de ilgilendirmesi nedeniyle literatürde terim farklılıkları da söz konusu olabilmektedir.  Nitekim bu kapsamda, ”psikososyal risk(ler)” terimi yerine, bazen de bu terimin yanında,  “yeni ortaya çıkan riskler”,  “psikolojik ve sosyal riskler”,  “psikososyal faktörler”,  “psikososyal tehlikeler”,  “işe bağlı stres” gibi terimler de kullanılmaktadır. 11  PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ  Psikososyal risk terimi, 2000’li yılların başından itibaren özellikle, iş sağlığı alanında çok kullanılan bir kavram olarak karşımıza çıkmaya başlamıştır.  Günlük konuşma dilinde psikososyal risk deyimi ile çoğu kez stres, taciz kavramları anlatılmak istenmektedir.  Psikososyal riskleri sadece bu iki kavrama indirmek doğru olmayacaktır.  Stres de psikososyal bir risk olmasına rağmen, stres psikososyal risklerin görünüm şekillerinden sadece birisidir. 12  PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ  Psikososyal terimi; psiko ve sosyal kelimelerinden oluşmaktadır.  psiko kelimesi kişinin ruhsal durumunu  sosyal kelimesi de onun işteki durumu ile olan karşılıklı ilişkisini ve etkileşimini ifade etmektedir.  Psikososyal riskler ise ilk planda kişinin psikolojisi ile onun işteki karşılıklı etkileşimi sonucu ortaya çıkan ve kişinin ruhsal sağlığını etkileyen risklerdir.  Bu nedenle de işe bağlı psikolojik riskler, çalışanların zihinsel sağlığına ve fiziksel bütünlüğüne zarar verebilecek mesleki riskler olarak nitelenebilir. 13  PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ Psikososyal Tehlikeler Kronik Stres Fiziksel sağlık Ruh Sağlığı Sorunları Sorunları Davranışsal Sorunlar 14 PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ Fiziksel Psikososyal Tehlikeler Tehlikeler Doğrudan Yol Dolaylı Yol / Stres İşçi Fiziksel Etkiler Psikososyal Etkiler (Sağlık Sorunlar) (Sağlık Sorunlar) 15 Psikososyal risk Yapılan işin gerekleri  çalışanın bilgi, beceri ve ihtiyaçlarıyla çatıştığında (nicel aşırı yük, nitel düşük yük) ve  çalışanın yaptığı işi üzerindeki denetimi ve işi ile ilgili sosyal desteği yetersiz olduğunda ortaya çıkan psikososyal tehlikeler stres yapıcı özellik kazanır ve sağlığı etkilemeye başlar. 16  Psikososyal Risk Etmenleri ILO, psikososyal etmenleri; iş doyumu, iş örgütlenmesi ve yönetimi, çevresel ve örgütsel koşullar ile işçilerin uzmanlığı ve gereksinimleri arasındaki etkileşimler şeklinde tanımlamıştır. ILO(uluslar arası çalışma örgütü) 17 ILO: Psikososyal tehlike; İş tasarımının, iş örgütlenmesinin ve yönetiminin ve işin gerçekleştirildiği toplumsal ve çevresel koşulların psikolojik, toplumsal veya fiziksel hasara yol açma potansiyelidir. AB (Avrupa Birliği): Stres, şiddet, taciz ve zorbalık gibi psikososyal risklerin önemi giderek artmaktadır. Psikososyal risklerin yönetimi yeni ve zor bir alandır. 18  PSİKOSOSYAL RİSK PSİKOSOSYALETMENLERİ TEHLİKE VE RİSK ÖRNEKLERİ PSİKOSOSYAL TEHLİKELER Koşullar PSİKOSOSYAL RİSKLER a) Uzun Çalışma b) Sürekli fazla mesai Stres yapma c) Son anda belli olan İş ve iş dışı yaşam vardiyalar d) İş güvencesinin dengesizliği olmayışı Yıldırma İşin İçeriği a) Monotonluk Tükenmişlik b) İzole çalışma 19 c) İnsanların memnuniyeti için çalışma (Duygusal  İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler 1. Çalışanlar arasındaki ilişkileri içermekte 2. Çalışanın, ruhsal ve sosyal iyilik durumunu doğrudan etkilemektedir; Bu etmenler; Çalışma ortamı Çalışma süresi Ücretler Yönetsel ve çalışanlarla ilgili faktörler Sendikalaşma vb 20 Dersin alt başlıkları  İşyerinde sağlığı olumsuz etkileyebilecek psikososyal risk etmenleri:  Çalışma ortamı  Çalışma süresi  Ücret  Yönetsel ve çalışanlarla ilgili faktörler  Sendikalaşma  Kreş, gündüz bakımevi vb.  Gebe ve emziren çalışanlar  Genç çalışanlar  Ayrımcılık, baskı ve taciz  Stres 21 Dersin işlenme planı  İşyerinde sağlığı olumsuz etkileyebilecek psikososyal risk etmenlerinin  Çalışma ortamı, çalışma süresi  Yönetsel ve çalışanlarla ilgili sorunlar  Çalışanların sosyal ve ekonomik hakları (sendikalaşma, kreş, gündüz bakımevi vb.) gibi faktörlerle ilişkisinin incelenmesi  Özel yaklaşım gereken çalışma grupların tanımlanması  Ayrımcılık, baskı ve mobbing gibi psikososyal sorunların tartışılması  Stres kaynakları ve stres yönetimi  Psikososyal risk etmenlerine maruziyetin yüksek olduğu iş kolları  Çalışanların ruhsal ve bedensel sağlıklarının korunmasında ekip çalışması ve psikolojik danışmanlığın önemi  İlgili mevzuat 22  Temel bazı kavramlar  İşyerinde Stres: Çalışanın, iş organizasyonu, çevresi, işin zararlı ve çekinilecek yönlerine duyusal, bilişsel, davranışsal ve fiziksel reaksiyonu. (Avrupa Komisyonu)  İşyerinde Psikolojik Taciz (mobbing): İntikamcı, acımasız, şeytanca ve onur kırıcı eylemler aracılığı ile bir işçiye ya da işçi grubuna zarar vermeyi amaçlayan saldırgan davranış. (küçük düşürücü ya da yıkıcı, sürekli ya da tekrarlayan davranışlar) (ILO) 23  Temel bazı kavramlar İşyerinde Şiddet: Çalışanların işle ilgili ortamda saldırı, istismar, tehdit ve diğer şiddet davranışlarına maruz kalmaları. (cinayet, tecavüz, hırsızlık, yaralamak, dövmek, fiziksel saldırı, tekmelemek, taciz, yumruk atmak, zorbalık, şantaj, ayrımcılık, tehdit, gözdağı vermek, küfür etmek, vb.) (İşyerinde Şiddet, Türk-iş yayınları, 2011)  İşyerinde Cinsel Taciz: Arzu edilmeyen, çalışanın onurunu zedeleyebilecek ve işi için tehlike oluşturabilecek cinsel ilgi. (Her türlü cinsel nitelikte sözlü, sözlü olmayan, aşağılayıcı, utandırıcı ve saldırgan davranış – fiziksel temas, çimdikleme, laf atma, sarkıntılık, cinsel içerikli sözler, şakalar, gözetleme, vs.) (İşyerinde Psikolojik Taciz, Türk-iş yayınları, 24 2010) Psikososyal tehlikeleri belirleyen koşullar İŞİN YAPILDIĞI KOŞULLAR VE İŞ ÇEVRESİ KATEGORİ AÇIKLAMA Örgütsel kültür İletişim, sorun çözme, kişisel gelişim ve işlev olanakları yetersiz, örgütsel amaçlar belirsiz. Örgütsel rol Rol belirsizliği, rol çatışması, rol yetersizliği, aşırı sorumluluk yüklenmek. Kariyer gelişimi Kariyer durgun ve belirsiz; düşük ya da aşırı statü tanınması; düşük ücret, güvencesiz iş; liyakate önem verilmemesi; işe verilen toplumsal değer yetersiz. Karar serbestisi Karar verme sürecinde yetersiz katılım ve /Denetim iş üzerinde denetimin olmaması. İşte kişiler arası Sosyal ve fiziksel yalıtılmışlık, kişiler arası ilişkiler çatışma, işte şiddet, üstlerle yetersiz ilişki, yetersiz sosyal destek. 25 İş / ev çatışması İş ve evdeki beklentilerin çatışması, evde Psikososyal tehlikeleri belirleyen koşullar İŞİN İÇERİĞİ KATEGORİ AÇIKLAMA İş çevresi ve Teçhizatın ve tesislerin güvenilirliği, donanımı uygunluğu, ulaşılabilirliği, bakım ve onarımı ile ilgili sorunlar. Görev tanımı Tekdüze, tekrarlayıcı iş, parçalanmış iş, anlamsız iş, vasıfsız iş, öğrenme fırsatı bulamama. İş yükü / iş hızı İşte aşırı ya da yetersiz yüklenme, hızı denetleyememe, yüksek zaman baskısı. Çalışma Saatleri Vardiyalı çalışma, değişmez çalışma saatleri, uzun, belirsiz, asosyal iş saatleri. 26  KONULAR SEKTÖR (AB-27 ortalaması) İnşaat (%90) İş kazaları Sağlık ve (%80) Elektrik, gaz ve su dağıtımı (%87) güvenlik Sağlık ve sosyal çalışma sorunları İşle ilgili stres (%91) (%79) ile Eğitim (%84) bunların Kas iskelet Elektrik, gaz ve su dağıtımı (%87) en yüksek sistemi hastalıkları Sağlık ve sosyal çalışma olduğu (%78) (%86) sektörler Madencilik ve taş ocağı Gürültü ve (%84) titreşim (%61) İnşaat (%82) Elektrik, gaz ve su Tehlikeli dağıtımı27 (%75) maddeler (%58) Madencilik ve taş ocağı Psikososyal riskleri tetikleyen faktörler 28 Psikososyal risklerle mücadeleye yönelik prosedürler AB-27 ülkelerindeki işletmelerin üçte birinden daha azı, zorbalık ve taciz (%30), işle ilgili şiddet (%26) veya stres (%26)konuları ile ilgili resmiyet 29 arz eden prosedürleri olduğunu belirtmiştir.  İŞYERLERİNDE PSİKOSOSYAL RİSKLERLE MÜCADELE KONUSUNDA ALINAN ÖNLEMLER 30  Sektörlere göre çalışanların psikososyal riskler hakkında bilgilendirilmel eri İşletmelerin; %69’unda çalışanlar kime başvuracağını biliyor; %53’ünde psikososyal riskler ve etkileri hakkında bilgilendirilmiş. 31 Çalışanların katılımı Çalışmaya katılanların; % 54’ü psikososyal risklerle mücadele konusunda çalışanlara danışıldığını; % 67’si ise önlemlerin uygulanması ve değerlendirilmesi konusunda aktif şekilde katılım için teşvik edildiklerini bildirmiştir. 32 Firma büyüklükleri arttıkça çalışanlardan gelen talepler daha artan oranda görülmektedir. 33  Psikososyal risklerle mücadeleyi Faktör zorlaştıran faktörler Konunun Hassasiyeti % 53 Farkındalık Eksikliği % 50 Zaman, personel ve finansal kaynak % 49 eksikliği Eğitim ve/veya uzmanlık eksikliği % 49 Teknik destek ya da rehberlik eksikliği % 33 İşletme içerisindeki kültür % 30 Temel: psikososyal risklerle mücadelenin diğer risklere kıyasla daha zor olduğunu belirten işletmeler Konunun hassasiyeti, farkındalık eksikliği ve kaynak eksikliği maddelerinin bir engel olarak en çok 34 bildirildiği ülke Türkiye’dir (% 76, % 75 ve % 75)  İŞ İLE İLGİLİ STRES SEVİYESİ Sizce (ülkenizde) iş ile ilgili stres yaşayan insanların sayısı önümüzdeki beş yıl boyunca artacak mı azalacak mı aynı mı kalacak? (%) Bilmiyorum cevabının hariç bırakılması sonucu %100'e kadar fark; Ortam: 18 yaş ve üstü nüfus İŞYERLERİNDE STRES KAYNAKLARI 36  İŞ, İŞ ÇEVRESİ VE AKIL SAĞLIĞI SORUNLARI İş (İş Dışı) Çevresi İşyerindeki İşyeri Dışındaki Psikososyal Riskler Kişisel Özellikler  Yaş  Cinsiyet  Kişilik  Stresi Algılama Biçimi (+) (+)  Motivasyon Düzeyi (–) (–)  Stresle Başa Çıkma Tarzı Kısa Dönemli ASS Semptomatik Uzun Dönemli ASS  Tükenme Sendromu  Duygudurum-Duygulanım Değişikliği  Travma Sonrası Stres Bozukluğu  Davranış Değişiklikleri  Psikozlar  Fizyolojik Yanıtlar  Bilişsel Bozukluklar  Madde Kötüye Kullanımı 37 PSİKOSOSYAL SAĞLIK KONTROLLERİ Mental durum muayeneleri  Uluslararası geçerli ve güvenilir ölçek ve formlar kullanılabilir:  Beck Anksiyete Ölçeği  Beck Depresyon Ölçeği  Maslach Tükenmişlik Ölçeği  Uyku düzeni sorgulama formu  Dikkat Dağınıklığı Testi 38 39 4857 SAYILI İŞ KANUNU MADDE 5. İş ilişkisinde dil, ırk, cinsiyet, siyasal düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayalı ayırım yapılamaz. Feshin geçerli sebebe dayandırılması MADDE 18. Otuz veya daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde en az altı aylık kıdemi olan işçinin belirsiz süreli iş sözleşmesini fesheden işveren, işçinin yeterliliğinden veya davranışlarından ya da işletmenin, işyerinin veya işin gereklerinden kaynaklanan geçerli bir sebebe dayanmak zorundadır. Özellikle aşağıdaki hususlar fesih için geçerli bir sebep oluşturmaz: …………. d) Irk, renk, cinsiyet, medeni hal, aile yükümlülükleri, hamilelik, doğum, din, siyasi görüş ve benzeri nedenler. e) 74 üncü maddede öngörülen ve kadın işçilerin çalıştırılmasının yasak olduğu sürelerde işe gelmemek. 40  Teşekkür ederim… 41