درس یازدهم: اشغال ایران توسط متفقین و آثار آن PDF

‫درس یازدهم‬ ‫اشغال ایران توسط متفقین و آثار آن‬ ‫در این درس به موضوع جانشینی محمدرضا پهلوی‪ ،‬آثار حضور متفقین‬ ‫در ایران‪ ،‬تشکیل حزب های سیاسی‪ ،‬و تصاحب امکانات و منابع ایران به وسیلة‬ ‫اشغالگران در جنگ جهانی دوم‪ ،‬پرداخته می شود‪.‬مذاکره های نفت و تالش برای‬...

‫درس یازدهم‬ ‫اشغال ایران توسط متفقین و آثار آن‬ ‫در این درس به موضوع جانشینی محمدرضا پهلوی‪ ،‬آثار حضور متفقین‬ ‫در ایران‪ ،‬تشکیل حزب های سیاسی‪ ،‬و تصاحب امکانات و منابع ایران به وسیلة‬ ‫اشغالگران در جنگ جهانی دوم‪ ،‬پرداخته می شود‪.‬مذاکره های نفت و تالش برای‬ ‫تجزیة ایران‪ ،‬به رسمیت شناختن رژیم اشغالگر فلسطین از دیگر مباحث این درس‬ ‫است‪.‬‬ ‫نخستین سال های حکومت محمدرضا پهلوی‬ ‫پس از عزل رضاشاه توسط انگلیسی ها‪ ،‬محمدرضا شاه با حمایت انگلستان به سلطنت رسید‬ ‫(‪ 26‬شهریور ‪.)1320‬‬ ‫رضاشاه قبل از خروج از ایران توانست وکالت انتقال اموال فراوان و امالک زیادی را که در‬ ‫طول سلطنت خود از مردم غصب کرده بود‪ ،‬به پسرش‪ ،‬واگذار کند‪.‬و خود همراه با جواهرات سلطنتی‬ ‫جزیره «موریس»‪ ،‬تبعید شد ودر پی آن‪ ،‬کشور میدان جوش و خروش‬ ‫ٔ‬ ‫که در حقیقت ثروت ملی بود‪ ،‬به‬ ‫درباره حوادث بیست‬ ‫ٔ‬ ‫و بحث های سیاسی شد؛ و در فرصت و آزادی به وجود آمده‪ ،‬همگان‪ ،‬به بحث‬ ‫سال گذشته پرداختند‪.‬مردم و مطبوعات‪ ،‬در مورد هزاران قتل‪ ،‬شکنجه‪ ،‬زندان و تبعید آزادی خواهان‪،‬‬ ‫و غصب اموال و تجاوز به حقوق عمومی‪ ،‬سؤال های بسیاری داشتند‪.‬یکی از مسائل جدی این‬ ‫دوران‪ ،‬محاکمه های جنجالی عوامل جنایت های دوران استبداد رضاشاه بود‪.‬خشم عمومی‪ ،‬سبب‬ ‫شد که معدودی از آن افراد‪ ،‬نظیر سرپاس رکن الدین مختاری‪ ،‬رئیس شهربانی تهران‪ ،‬مصطفی راسخ‪،‬‬ ‫رئیس زندان قصر و پزشک احمدی‪ ،‬پزشک زندان قصر که در جنایت های رضا شاه مشارکت داشتند‪،‬‬ ‫بازداشت و محاکمه شوند‪.‬‬ ‫‪106‬‬  ‫تصاحب امکانات و منابع ایران توسط متفقین‬ ‫متفقین با تصاحب کلیه وسایل حمل و نقل خصوصی و دولتی‪ ،‬بخش قابل توجهی از امکانات‬ ‫کشور را در اختیار گرفتند‪.‬‬ ‫در حالی که مردم ایران دچار قحطی شده بودند‪ ،‬مایحتاج عمومی از جمله گندم و برنج تولیدی‬ ‫داخلی به شوروی ارسال و یا توسط نیروهای اشغال گر مصرف می شد و کارخانه ها در اختیار متفقین‬ ‫‪1‬‬ ‫قرار گرفت‪.‬‬ ‫از طرف دیگر‪ ،‬مجلس سیزدهم‪ ،‬در آبان ‪ 1321‬اختیار تنظیم امور مالی و اقتصادی کشور را به‬ ‫ِ‬ ‫«آرتورمیلسپو»‪ ،‬مستشار آمریکایی‪ ،‬سپرد‪.‬میلسپو عالوه بر امور مالی‪ ،‬قدرت وضع مقررات و قوانین‬ ‫و تغییر قیمت ارز (در جهت منافع متفقین) را نیز یافته بود و بر امور مالی ارتش و شهربانی هم نظارت‬ ‫می کرد‪.‬‬ ‫تشکیل حزب های سیاسی و دخالت بیگانگان‬ ‫انگلستان‪ ،‬سیدضیاءالدین طباطبایی‪ ،‬عامل سیاسی کودتای سوم اسفند ‪ 1299‬را‪ ،‬که در‬ ‫فلسطین به کار واسطگی خرید زمین از مسلمانان برای یهودی ها و کمک به اشغال آن اشتغال‬ ‫«اراده ملی» را تشکیل داد‪.‬شوروی نیز به کمک جمعی‬ ‫ٔ‬ ‫داشت‪ ،2‬به ایران بازگرداند و او‪ ،‬حزب‬ ‫از کمونیست های سابق‪ ،‬حزب «توده» را تشکیل داد‪.‬سپس‪ ،‬با نفوذ در ارتش‪« ،‬سازمان نظامی»‬ ‫فرقه «دمکرات» را سازمان داد‪.‬از‬‫آن حزب را تأسیس کرد‪.‬هم چنین‪ ،‬در آذربایجان و کردستان‪ٔ ،‬‬ ‫طرف دیگر‪ ،‬قوام السلطنه‪ ،‬حزب «دمکرات» را ایجاد کرد‪ ،‬که گاهی متمایل به امریکا و زمانی متمایل‬ ‫به شوروی بود‪.‬‬ ‫برخی از احزاب و دسته جات سیاسی نیز برای پیشبرد اهداف و مقاصد شاه و دربار تأسیس شدند‪.3‬‬ ‫جریان های مذهبی نیز چندین تشکل سیاسی و فرهنگی به وجود آوردند‪ ،‬جمعیت فدائیان اسالم به‬ ‫رهبری شهید نواب صفوی از آن جمله است‪.‬‬ ‫‪1‬ــ پهلوی‪ ،‬محمدرضا‪« ،‬پاسخ به تاریخ»‪ ،‬ترجمه حسین ابوترابیان‪ ،‬ص ‪.100‬‬ ‫‪2‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬طیرانی‪ ،‬اسناد احزاب سیاسی ایران (‪1320‬ــ ‪ ،)1330‬ج‪ ،2‬ص ‪ 30‬به بعد؛ فوران‪ ،‬مقاومت شکننده‪ ،‬ص ‪401‬؛‬ ‫فردوست‪ ،‬ظهور و سقوط سلطنت پهلوی‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪ 140‬ــ ‪142‬؛ گذشته چراغ راه آینده است‪ ،‬ج‪151 ،2‬؛ عظیمی‪ ،‬بحران دمکراسی در ایران‪،‬‬ ‫ج‪ ،2‬ص ‪31‬ــ‪.36‬‬ ‫‪٣‬ــ در این باره می توان از حزب «آریا» و «حزب سوسیالیسم ملی کارگران» که به اختصار «سومکا» نامیده می شد‪ ،‬نام برد‪.‬‬ ‫‪107‬‬  ‫فکر کنید و پاسخ دهید ‪:‬‬ ‫علت افزایش فعالیت احزاب سیاسی در سال های اولی ٔه سلطنت محمدرضاشاه‬ ‫چه بود؟‬ ‫مذاکره های نفت و سیاست موازنۀ منفی‬ ‫در سال ‪ 1323‬ش‪.‬چندین شرکت نفتی انگلیس و آمریکا خواستار امتیاز نفت مناطق جنوب‬ ‫شرقی ایران (بلوچستان) شدند‪.‬اعضای حزب توده در مجلس با اعطای امتیاز نفت به طور جدی مخالفت‬ ‫کردند‪.‬هم زمان دولت شوروی نیز درخواست امتیاز نفت شمال ایران را کرد‪ ،‬اما این بار حزب توده‬ ‫از اعطای امتیاز نفت شمال به شوروی حمایت کرد‪ 1.‬دولت شوروی برای تحمیل امتیاز نفت شمال با‬ ‫استفاده از اهرم هایی چون حزب توده و عوامل داخلی اش و هم چنین قوای مسلح شوروی که به رغم‬ ‫‪2‬‬ ‫پایان یافتن جنگ هم چنان در خاک ایران حضور داشتند‪ ،‬دولت و مجلس را تحت فشار گذاشت‪.‬‬ ‫سرانجام با تصویب طرحی در مجلس مبنی بر ممنوعیت دولت در مذاکره با نمایندگان رسمی و‬ ‫غیررسمی دولت های خارجی برای امتیاز نفت بدون تصمیم و تأیید مجلس‪ ،3‬این بحران فروکش کرد‪.‬‬ ‫این طرح به همت دکتر مصدق به مجلس ارایه شد و با اکثریت آرا به تصویب رسید‪.‬این اقدام به ٔ‬ ‫منزله‬ ‫‪4‬‬ ‫اتخاذ سیاست موازنۀ منفی بود‪ ،‬یعنی ممنوعیت واگذاری امتیاز نفت به قدرت های شرق و غرب که‬ ‫در برابر سیاست موازنۀ مثبت که اعطای امتیاز نفت به دو قدرت شرق و غرب بود‪ ،‬اتخاذ گردید‪.‬‬ ‫شکست تجزیه طلبان و تخلیۀ ایران از نیروهای شوروی‬ ‫تخلیه سریع‬ ‫با وجود تعهدات دول متفق در طول جنگ مبنی بر احترام به حق حاکمیت ایران و ٔ‬ ‫خاتمه جنگ (حداکثر ظرف شش ماه)‪ ،‬دولت های آمریکا و انگلستان اقدام به خروج‬ ‫ٔ‬ ‫کشور پس از‬ ‫تخلیه ایران از سوی قوای شوروی مشاهده‬ ‫نیروهای نظامی خود از ایران کردند‪ّ ،‬اما هنوز نشانه ای از ٔ‬ ‫منطقه حائل‬ ‫ٔ‬ ‫حاشیه امنیتی و‬ ‫ٔ‬ ‫نمی شد‪.‬این دولت اهداف جاه  طلبانه ای را دنبال می کرد‪ ،‬از جمله ایجاد‬ ‫‪1‬ــ ن‪.‬ک‪.‬بهروز‪ ،‬شورشیان آرمانخواه‪ ،‬ناکامی چپ در ایران‪ ،‬ص ‪38‬ــ‪.39‬‬ ‫‪2‬ــ هوشنگ مهدوی‪ ،‬تاریخ روابط خارجی ایران‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪429‬ــ ‪.438‬‬ ‫موازنه منفی در مجلس چهاردهم‪ ،‬ص ‪.193‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ کی استون‪ ،‬سیاست‬ ‫روزنامه رسمی‬ ‫ٔ‬ ‫‪4‬ــ لسانی‪ ،‬طالی سیاه یا بالی ایران‪ ،‬ص ‪436‬؛ مذاکرات مجلس شورای ملی‪ ،‬جلسه‪ ،٧٩ ،‬مورخ ‪ ٧‬آذرماه ‪،١٣٢٣‬‬ ‫کشور‪.‬‬ ‫‪108‬‬  ‫تجزیه برخی از مناطق ایران (آذربایجان ایران و الحاق آن به آذربایجان شوروی) و دست یابی به‬ ‫ٔ‬ ‫از طریق‬ ‫امتیاز نفت شمال و …‪ ،‬زیرا از اوایل قرن بیستم امتیاز نفت جنوب در دست انگلیسی ها بود‪.‬بنابراین‬ ‫‪1‬‬ ‫فرقه دمکرات‪ ،‬مقدمات جداسازی آن را از ایران فراهم‬‫در آذربایجان که تحت اشغال شوروی ها بود‪ٔ ،‬‬ ‫کرد‪.‬این گروه از شوروی تجهیزات جنگی دریافت می کرد و با پشتیبانی نیروهای نظامی شوروی اقدام‬ ‫به تضعیف حاکمیت دولت مرکزی ایران و اشغال بخش هایی از آذربایجان کرد‪.‬‬ ‫به مدت کوتاهی پس از بحران آذربایجان‪ ،‬حزب دمکرات کردستان نیز در بهمن ماه ‪ 1324‬رسماً‬ ‫فرقه دمکرات به دلیل وابستگی اش به شوروی‬‫در مهاباد جمهوری خودمختار کردستان را اعالم کرد‪ٔ.‬‬ ‫پشتوانه مردمی بود‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫و تفکرات مارکسیستی فاقد‬ ‫تجزیه این‬ ‫ٔ‬ ‫غائله آذربایجان و کردستان که به بحران بزرگی تبدیل شد و ممکن بود باعث‬ ‫سرانجام ٔ‬ ‫دو بخش از خاک ایران شود‪ ،‬با رشادت و مقاومت مردم وطن خواه و مسلمان آذربایجان و کردستان و‬ ‫با همان سرعتی که آغاز شده بود‪ ،‬به پایان رسید‪.‬البته فشارهای بین المللی‪ 2‬و تالش های قوام السلطنه‬ ‫‪3‬‬ ‫وعده امتیاز نفت شمال را به شوروی داده بود در این ماجرا تأثیر داشت‪.‬‬ ‫که ٔ‬ ‫دولت های بی ثبات‬ ‫پس از خروج متفقین از ایران‪ ،‬دولت های بیثباتی یکی پس از دیگری روی کار آمدند‪.‬با سقوط دولت‬ ‫‪4‬‬ ‫قوام السلطنه‪ ،‬در طول سه سال ــ از آذرماه ‪ 1326‬تا اردیبهشت ‪ 1330‬ــ شش دولت بر سر کار آمد‪.‬‬ ‫دخالت های آشکار و پنهان بیگانگان و عوامل آن ها در امور داخلی ایران‪ ،‬ناهماهنگی میان‬ ‫مجلس و دولت و بحران های سیاسی و اقتصادی ناشی از آن نقش اساسی در تزلزل کابینه ها در آن‬ ‫دوره داشت‪.‬‬ ‫‪  ١‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬هوشنگ مهدوی‪ ،‬تاریخ روابط خارجی ایران‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.428‬‬ ‫منطقه حساس خلیج فارس و ایران که منجر به اعمال‬ ‫ٔ‬ ‫‪٢‬ــ سیاست انگلستان و آمریکا برای جلوگیری از گسترش نفوذ روس ها در‬ ‫غائله آذربایجان‬ ‫فشار از طریق سازمان ملل گردید و همچنین توافق کنفرانس تهران (‪ )1322‬از جمله عوامل بین المللی بود که در پایان دادن به ٔ‬ ‫و شوروی مؤثر بود‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ روبین‪ ،‬جنگ قدرت ها در ایران‪ ،‬ص ‪45‬؛ فردوست‪ ،‬ظهور و سقوط سلطنت پهلوی‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪ 154‬ــ ‪158‬؛ ازغندی‪ ،‬روابط‬ ‫غائله آذربایجان‪ ،‬ص ‪174‬ــ‪175‬؛ گذشته چراغ راه آینده است‪ ،‬ص ‪33‬ــ‪271‬؛ اسکندری‪،‬‬ ‫خارجی ایران (دولت دست نشانده)‪ ،‬ص ‪143‬؛ بیانی‪ٔ ،‬‬ ‫خاطرات سیاسی‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪68‬؛ کشاورز‪ ،‬من متهم می کنم‪ ،‬ص ‪70‬؛ طبری‪ ،‬کژراهه‪ ،‬خاطراتی از حزب توده‪ ،‬ص ‪192‬ــ‪197‬؛ بهروز‪ ،‬شورشیان‬ ‫آرمانخواه‪ ،‬ص ‪40‬ــ‪.45‬‬ ‫‪٤‬ــ این کابینه ها عبارت بود از ‪1‬ــ ابراهیم حکیمی ‪2‬ــ عبدالحسین هژیر ‪3‬ــ محمد ساعد مراغه ای ‪4‬ــ علی منصور‬ ‫‪109‬‬  ‫به رسمیت شناختن رژیم اشغالگر قدس‬ ‫روی کار آمدن مجدد محمدساعد مراغه ای (در مهرماه ‪ ،)1327‬همزمان با اعالم موجودیت‬ ‫شده فلسطین بود‪.‬در این ارتباط‪ ،‬به دعوت آیت الله کاشانی و‬ ‫دولت صهیونیستی در سرزمین غصب ٔ‬ ‫سیدمجتبی نواب صفوی‪ ،‬رهبر «فداییان اسالم»‪ ،‬اجتماع هایی گسترده در حمایت از مردم فلسطین بر پا‬ ‫‪1‬‬ ‫شد و بیش از پنج هزار نفر فدایی‪ ،‬برای اعزام به آن سرزمین‪ ،‬ثبت نام کردند‪.‬‬ ‫ولی در اوج کشمکش های منطقه ای و التهاب های داخلی ناشی از اشغال فلسطین‪ ،‬محمد ساعد‬ ‫مراغه ای‪ ،‬پس از دریافت چهارصد هزار دالر رشوه از اسرائیل‪ ،‬ضمن تعویض وزیر خارجه‪ ،‬با موافقت‬ ‫‪2‬‬ ‫شاه‪ ،‬در دی ماه ‪ ،1328‬دولت اسراییل را به رسمیت شناخت‪.‬‬ ‫بیش تر بدانید‬ ‫پیدایش دولتی بر پایۀ صهیونیسم‬ ‫فکر ایجاد یک کشور یهودی در فلسطین برای اولین بار توسط هرتزل با انتشار کتاب دولت‬ ‫‪3‬‬ ‫یهود در سال ‪1896‬م به وجود آمد تا قبل از جنگ جهانی اول فلسطین جزو قلمرو حکومت عثمانی‬ ‫بود در جریان جنگ جهانی اول که این دولت به شدت ضعیف شده بود‪ ،‬انگلستان‪ ،‬فلسطین را به‬ ‫خارجه وقت انگلستان‬ ‫ٔ‬ ‫تصرف خود درآورد در سال ‪1917‬م ‪ 1336 /‬ق آرتور جیمز بالفور‪ 4‬وزیر‬ ‫منزله سنگ‬ ‫طی اعالمیه ای پشتیبانی انگلستان را از تأسیس کانون ملی یهودیان اعالم کرد این بیانیه به ٔ‬ ‫اعالمیه بالفور در فلسطین با مخالفت عمومی مواجه شد اما‬ ‫ٔ‬ ‫بنای رژیم اشغالگر فلسطین بود صدور‬ ‫سلطه نیروهای انگلستان بود‪ ،‬مردم فلسطین نـمی توانستند دست به‬ ‫چون در آن زمان فلسطین زیر ٔ‬ ‫اقدامی عملی بزنند‬ ‫جامعه ملل‪ ،‬قیمومیت فلسطین را به انگلستان سپرد بدین ترتیب راه برای‬ ‫ٔ‬ ‫در سال ‪ 192‬م‬ ‫گسترده یهودیان هموار شد که موجب نگرانی مسلمانان و ساکنان این سرزمین شد به ویژه آن که‬ ‫ٔ‬ ‫مهاجرت‬ ‫برخی از گروه های شبه نظامی یهودی‪ ،‬اقدام به آزار و اذیت و ترور مسلمانان به منظور بیرون راندن آن ها‬ ‫ازخانه و کاشانه شان می کردند‬ ‫در طول جنگ جهانی دوم‪ ،‬صهیونیست ها با تبلیغات گسترده اقدام به مهاجرت و کوچ دادن‬ ‫یهودیان به سرزمین فلسطین کردند و پس از جنگ در سال ‪ 1948‬م سازمان ملل متحد با اعمال نفوذ و‬ ‫حمایت قدرت های بزرگ غربی و روسیه رأی به تقسیم سرزمین فلسطین و تشکیل دولت صهیونیستی‬ ‫اسرائیل داد‬ ‫‪١‬ــ مدنی‪ ،‬ایران اسالمی در برابر صهیونیسم‪ ،‬ص ‪.24‬‬ ‫‪ ٢‬ــ والیتی‪ ،‬ایران و مسئل ٔه فلسطین بر اساس اسناد وزارت امور خارجه‪ ،‬ص ‪ 127‬ــ ‪.129‬‬ ‫‪ He ze‬ــ‪٣‬‬ ‫‪ Arthur. James Ba for‬ــ‪٤‬‬ ‫‪110‬‬  ‫تغییر قانون اساسی برای افزایش اختیارات شاه‬ ‫طرح الغای قرارداد نفت جنوب در مجلس‪ ،‬منافع دولت انگلستان را یکباره برهم زد‪.‬سوءقصد به‬ ‫همه پنهان کاری هایی که در پشت پرده انجام شد‪ ،‬برای این هدف طراحی‬‫حادثه ‪ 15‬بهمن ‪ 1327‬با ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫شاه در‬ ‫مبارزه ضد استعماری ملت ایران متوقف گردد‪.‬پس از این واقعه‪ ،‬حزب توده‪ ،‬به عنوان عامل‬ ‫ٔ‬ ‫شده بود که‬ ‫نفوذ سیاست خارجی شوروی منحل و آیت الله کاشانی ابتدا به زندان فلک االفالک خرم آباد و سپس به‬ ‫اعالمیه شدیداللحنی درخواست لغو امتیاز نفت داده شده به انگلیس‬ ‫ٔ‬ ‫لبنان تبعید شد‪.‬آیت الله کاشانی طی‬ ‫در زمان رضاشاه را مطرح کرده بود‪.‬محمدرضا شاه توانست در پنجم اسفند ‪ 1327‬و در شرایط روانی‬ ‫به وجود آمده ناشی از ترورش ــ از جمله‪ ،‬برقراری «حکومت نظامی» ــ کار تغییر قانون اساسی را به انجام‬ ‫رساند‪.‬شاه که در قانون اساسی مشروطه غیرمسئول و فاقد اختیارات بود‪ ،‬در قانون اساسی جدید قدرت‬ ‫‪1‬‬ ‫انحالل دو مجلس‪ ،‬فرماندهی کل قوا‪ ،‬اعالن جنگ و صلح و نصب وزراء را به دست آورد‪.‬‬ ‫پرسش های نمونه‬ ‫‪1‬ــ در اوایل سلطنت محمدرضاشاه چه احزابی در ایران تشکیل شد؟‬ ‫‪2‬ــ دولت شوروی برای به دست آوردن امتیاز نفت‪ ،‬از چه راه هایی ایران را‬ ‫تحت فشار گذاشت؟‬ ‫تخلیه خاک ایران از نیروهای خود‪ ،‬خودداری‬ ‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ چرا دولت شوروی از‬ ‫می کرد؟‬ ‫‪4‬ــ محمدرضا شاه با تغییر قانون اساسی در پنجم اسفند ‪ ،1327‬چه اختیاراتی‬ ‫به دست آورد؟‬ ‫اندیشه و جست و جو‬ ‫زمینه حمایت دولت شوروی از فرقه های تجزیه طلب دموکرات در‬ ‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ در‬ ‫کردستان و آذربایجان مطلبی تهیه کنید‪.‬‬ ‫‪2‬ــ در مورد اولین مقاومت  های مجلس شورای ملی در مقابل واگذاری امتیازات‬ ‫نفتی به کشورهای خارجی مطلبی تهیه کنید‪.‬‬ ‫‪1‬ــ مدنی‪ ،‬تاریخ سیاسی معاصر ایران‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪.178‬‬ ‫‪111‬‬  ‫درس دوازدهم‬ ‫نهضت ملی شدن صنعت نفت‬ ‫در درس گذشته با مذاکرات نفت شمال و فرجام آن آشنا شدید‪.‬در این درس‬ ‫با چگونگی وحدت میان آیت اهلل کاشانی و دکتر مصدق و تالش های مردم ایران برای‬ ‫ملی    شدن صنعت نفت و پیامدهای آن آشنا می شوید‪.‬‬ ‫زمینه های شکل گیری نهضت ملی شدن نفت ایران‬ ‫دولت انگلستان که از محصول نفت ایران و سایر کشورهای خاورمیانه درآمد به سزایی کسب‬ ‫نماینده خود «نویل گس» را در چند مرحله برای انجام مذاکرات نفت به ایران فرستاد‪.‬او‬ ‫ٔ‬ ‫‪1‬‬ ‫می کرد‪،‬‬ ‫سرانجام در سال ‪ 1328‬پس از مذاکرات مفصل با گلشائیان وزیر دارایی‪ ،‬قرارداد الحاقی به قرارداد‬ ‫‪ 2 1933‬ایران و انگلستان را که به قرارداد «گس ــ گلشائیان» معروف شد‪ ،3‬امضا کرد‪.‬‬ ‫محمدساعد   که قول داده بود قرارداد الحاقی را به تصویب برساند‪ ،‬در پایان ٔ‬ ‫دوره پانزدهم مجلس‬ ‫‪4‬‬ ‫الیحه مذکور رأی ندادند‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫تصور او‪ ،‬نمایندگان مجلس به‬ ‫شورای ملی آن را به مجلس برد ولی بر خالف ّ‬ ‫این موضوع و هم چنین آگاهی مردم از ماهیت استعماری قراردادهای قبلی زمینه را برای مخالفت های‬ ‫بعدی و تالش برای ملی کردن صنعت نفت ایران فراهم کرد‪.‬‬ ‫دوره‬ ‫دولت ساعد به دلیل عدم تصویب قرارداد الحاقی استعفا کرد‪.‬دو ماه بعد از تشکیل ٔ‬ ‫الیحه قرارداد الحاقی را به‬ ‫ٔ‬ ‫شانزدهم مجلس‪ ،‬علی منصور‪ 5‬به نخست وزیری منصوب شد‪.‬او مجدد ًا‬ ‫مجلس ارائه کرد‪.‬‬ ‫‪1‬ــ تانزر‪ ،‬بحران انرژی‪ ،‬ص ‪.54‬‬ ‫‪2‬ــ این قرارداد استعماری در سال ‪   1312‬ش‪1933 /.‬م‪.‬بعد از لغو قرارداد «دارسی» در زمان رضاشاه منعقد شد‪.‬‬ ‫‪3‬ــ گلشائیان‪ ،‬گذشته ها و اندیشه های زندگی یا خاطرات من‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.832‬‬ ‫(دوره دوم) از مهرماه ‪ 1327‬آغاز و در فروردین ماه ‪ 1329‬پایان یافت‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪4‬ــ نخست وزیری محمد ساعد مراغه ای‬ ‫‪ 5‬ــ نخست وزیری علی منصور از فروردین ‪ 1329‬آغاز و در تیرماه همان سال به پایان رسید‪.‬‬ ‫‪112‬‬ ‫جبهه ملی به رهبری دکتر محمد مصدق که در سال ‪ 1328‬ش‪.‬تأسیس شد‪ ،‬در مجلس در اقلیت‬ ‫ٔ‬ ‫قرار داشت اما از محبوبیت برخوردار بود‪.‬این جبهه یک فراکسیون هشت نفره تشکیل داده بود که‬ ‫هدف آن مخالفت با قرارداد الحاقی ِ«گس ــ گلشائیان» بود‪.1‬‬ ‫در همین زمان آیت الله کاشانی بعد از حدود یک سال تبعید در میان استقبال با شکوه مردم به‬ ‫ایران بازگشت و روح تازه ای به مبارزات ضداستعماری دمید‪.2‬آیت الله کاشانی که از نفوذ و محبوبیت‬ ‫زیادی در میان مردم برخوردار بود‪ ،‬به حمایت از دکتر مصدق پرداخت‪.‬در نتیجه موجب پیوستن مردم‬ ‫و نیروهای مذهبی به مبارزات ضد استعماری شد‪.‬‬ ‫برگی از تاریخ‬ ‫آیت الله کاشانی (‪1261‬ــ‪ 1340‬ش)‬ ‫آیت الله کاشانی در ‪ 1261‬ش در تهران‬ ‫به دنیا آمد در شانزده سالگی راهی نجف شد‬ ‫در آن جا به تحصیل علوم دینی پرداخت پس از‬ ‫جنگ جهانی اول و اشغال عراق توسط انگلیس‬ ‫همگام با علمای مبارز به جهاد با انگلیس پرداخت‬ ‫انگلیسی ها او را دستگیر و به ایران تبعید کردند در‬ ‫زمان حضور او در ایران‪ ،‬نهضت ملی شدن نفت‬ ‫شروع شد او با رهبری نیروهای مذهبی به حمایت‬ ‫از نهضت ملی و دکتر مصدق پرداخت و نقش بسیار‬ ‫مؤثری در پیشرفت این نهضت داشت‬ ‫الیحه قرارداد الحاقی خودداری کرد‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫سرانجام بار دیگر مجلس با پشتیبانی مردم از تصویب‬ ‫در  نتیجه دولت منصور به طور غیر منتظره ای استعفا کرد و رزم آرا رئیس ستاد ارتش با تشکیل کابینه ای‬ ‫‪3‬‬ ‫جدید به نخست وزیری رسید‪.‬‬ ‫‪  ١‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬نجاتی‪ ،‬جنبش ملی شدن نفت‪ ،‬ص ‪    84‬ــ‪86‬؛ روزنامه های شاهد و ستاره ‪ 1328  /  7/21‬و ‪.1328  /  7/23‬سنجابی‪،‬‬ ‫خاطرات سیاسی‪ ،‬ص ‪107‬ــ ‪108‬؛ عراقی‪.‬ناگفته ها‪ ،‬ص ‪ 40‬و ‪41‬؛ یرواند‪ ،‬ایران بین دو انقالب‪ ،‬ص ‪.30‬‬ ‫‪٢‬ــ سمیعی‪ ،‬سی و هفت سال ‪ ،‬ص ‪.16‬‬ ‫‪٣‬ــ نخست وزیری حاج علی رزم آرا از تیرماه ‪ 1329‬آغاز و در اسفندماه همان سال با قتل وی به پایان رسید‪.‬‬ ‫‪113‬‬  ‫دولت رزم آرا مانعی بر سر راه ملی شدن نفت ایران‬ ‫با روی کار آمدن دولت رزم آرا که مورد حمایت انگلستان و آمریکا بـود‪ ،‬اتحاد نیروهای‬ ‫جبهه ملی اعالمیه ای علیه نخست وزیری رزم آرا‬ ‫ٔ‬ ‫مذهبی و ملی افزایش یافت‪ 1.‬آیت الله کاشانی و‬ ‫الیحه الحاقی در‬ ‫ٔ‬ ‫صادر کردند و تشکیل دولت او را شبه کودتا نامیدند‪ 2.‬رزم آرا می دانست که اگر‬ ‫دستور کار مجلس قرار بگیرد و بار دیگر رد شود‪ ،‬ایـن مـوضوع باعث حساسیت افکار عمومی‬ ‫فزاینده مـردم نسبت بـه سیاست هـای استعماری دولت انگلستان در قـبال مسائـل نفتی‬ ‫ٔ‬ ‫و آگاهی‬ ‫‪3‬‬ ‫ایران می شود‪.‬‬ ‫نمایندگان اقلیت مجلس طرح «ملی شدن صنعت نفت» را به مجلس ارائه کردند اما به دلیل کمبود‬ ‫امضا‪ ،‬این طرح درمجلس طرح نشد‪ 4.‬رزم آرا برای جلوگیری از ملی شدن صنعت نفت ایران به طور‬ ‫محرمانه وارد مذاکره با انگلستان شد و پیشنهاد جدیدی به جای قرارداد الحاقی که متضمن منافع‬ ‫اداره‬ ‫روحیه ملی اعالم کرد که ایرانیان حتی قادر به ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫انگلستان بود‪ 5،‬ارائـه کرد‪.‬عالوه بر این او با تحقیر‬ ‫کارخانه سیمان نیستند و ملی کردن صنعت نفت ایران را بزرگ ترین خیانت برشمرد‪ 6.‬در پی گسترش‬ ‫ٔ‬ ‫یک‬ ‫اعتراض های مردمی علیه رزم آرا در تهران گردهمایی های متعددی برگزار شد‪.‬مردم در این تظاهرات‬ ‫خواستار ملی شدن صنعت نفت بودند اما قدرت سیاسی و نظامی رزم آرا و تعداد کم نمایندگان مدافع‬ ‫نهضت ملی شدن نفت در مجلس‪ ،‬سبب بی نتیجه ماندن این فعالیت ها شد‪ 7.‬سرانجام خلیل طهماسبی‬ ‫برجسته فداییان اسالم رزم آرا را به قتل رساند‪.‬انگلستان که ٔ‬ ‫مهره قدرتمندی را در ایران‬ ‫‪8‬‬ ‫ٔ‬ ‫از اعضای‬ ‫از دست داده بود‪ ،‬کشته شدن رزم آرا را یک فاجعه توصیف کرد‪.‬بهای سهام شرکت نفت انگلستان‬ ‫‪١‬ــ عمید زنجانی‪ ،‬انقالب اسالمی و ریشه های آن‪ ،‬ص ‪.420‬‬ ‫‪٢‬ــ عاقلی‪ ،‬روز شمار تاریخ ایران‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.435‬‬ ‫‪٣‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬اقبال‪ ،‬نقش انگلیس درکودتای ‪ 28‬مرداد ‪ ،1332‬ص ‪.48‬‬ ‫ارایه یک طرح به مجلس ‪ 15‬نفر بود‪.‬‬ ‫‪  ٤‬ــ تعداد ‪ 11‬نفر از نمایندگان این طرح را امضا کردند در حالی که حد نصاب برای ٔ‬ ‫موافقتنامه شرکت نفت آمریکایی آرامکو با عربستان سعودی‪.‬ن‪.‬ک‪ :‬گذشته چراغ راه آینده‪ ،‬ص ‪.556‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪   ٥‬ــ مشابه‬ ‫‪٦‬ــ همان‪ ،‬ص ‪.461‬‬ ‫‪   ٧‬ــ لسانی‪ ،‬طالی سیاه یا بالی ایران‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.228‬‬ ‫‪ ٨‬ــ در مالقات میان اعضای فدايیان اسالم‪ ،‬آیت الله کاشانی و رهبران جبهه ملی‪ ،‬همگی به توافق رسیده بودند که با از میان برداشتن‬ ‫رزم آرا صنعت نفت ملی خواهد شد‪.‬در این باره ن‪.‬ک‪ :‬حسنین هیکل‪ ،‬ایران کوه آتشفشان‪ ،‬ص ‪184‬؛ خوش نیت‪ ،‬سید مجتبی نواب صفوی‬ ‫اندیشه ها‪ ،‬مبارزات و شهادت او‪ ،‬ص ‪51‬؛ عراقی‪ ،‬ناگفته ها‪ ،‬ص ‪.45‬خسروشاهی‪ ،‬فدايیان اسالم تاریخ‪ ،‬عملکرد‪ ،‬اندیشه‪ ،‬ص ‪113‬ــ‪117‬؛‬ ‫خاطرات واحدی‪ ،‬مجله خواندنی ها‪ ،‬ش ‪ ،11‬سال ‪ ،16‬مورخ ‪1334/8/19‬؛ مدنی‪ ،‬تاریخ سیاسی معاصر ایران‪.‬ج ‪ ،١‬ص ‪.185‬‬ ‫‪114‬‬ ‫به سرعت تنزل کرد‪.‬فردای آن روز یعنی در ‪ 17‬اسفندماه ‪ 1329‬کمیسیون نفت مجلس پیشنهاد ملی‬ ‫‪1‬‬ ‫کردن نفت را تصویب کرد‪.‬‬ ‫تصویب ملی شدن صنعت نفت‬ ‫طرح ملی شدن صنعت نفت ایران در ‪ 24‬اسفند ماه ‪ 1329‬در مجلس به تصویب رسید و شادی‬ ‫و جشن سراسر کشور را فرا گرفت و ‪ 5‬روز بعد در ‪ 29‬اسفند ماه مجلس سنا همان مصوبه را تأیید و‬ ‫شاه نیز آن را امضا کرد‪ 2.‬دولت انگلستان برای جلوگیری از به خطر افتادن منافعش در ایران شاه را‬ ‫تحت فشار قرار داد‪.‬آن دولت قصد داشت با انتصاب حسین عالء به نخست وزیری مانع از اجرای‬ ‫‪3‬‬ ‫قانون ملی شدن نفت گردد‪.‬‬ ‫حسین عالء فردی بود که در ماجرای قرارداد ‪١٩٣٣‬م‪١٣١٢ /.‬ش‪.‬در زمان رضاشاه شرکت‬ ‫داشت و در کنار تقی زاده از عاقدین آن قرارداد ننگین بود‪.‬‬ ‫عالء‪ 4‬برای آرام کردن بحران و مناقشات نفتی در خوزستان و متعاقباً در سایر مناطق نفت خیز‬ ‫جنوب حکومت نظامی برقرارکرد‪.‬حسین عالء برای الغای قانون ملی شدن نفت تالش زیادی کرد ّاما‬ ‫اراده مردم ناکام ماند و سرانجام به علت ناتوانی در حل بحران نفت استعفا داد‪.‬‬ ‫در برابر ٔ‬ ‫دکتر محمد مصدق بر سریر قدرت‬ ‫دکتر محمد مصدق‪ ،‬در اردیبهشت ماه ‪ 1330‬مأمور تشکیل کابینه شد و مجلس های شورای‬ ‫ملی و سنا‪ ،‬طرح اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت را به تصویب رساندند‪.‬‬ ‫مصدق با شرط تصویب این طرح‪ ،‬نخست وزیری را پذیرفت‪.‬طبق این طرح‪ ،‬دولت می بایست‬ ‫اساسنامه شرکت ملی نفت را تنظیم‬ ‫ٔ‬ ‫به خلع ید شرکت نفت ایران و انگلیس از نفت کشور می پرداخت؛‬ ‫می کرد و نفت ایران را به مشتریان به نرخ عادالنه به فروش می رساند‪.‬‬ ‫‪١‬ــ نجاتی‪ ،‬جنبش ملی شدن صنعت نفت‪ ،‬ص ‪ 112‬و ‪.113‬‬ ‫‪  2‬ــ گذشته چراغ راه آینده است‪ ،‬ص ‪.532‬‬ ‫‪3‬ــ سفیر انگلستان در تهران در اولین واکنش به تصویب ملی شدن صنعت نفت اعالم کرد‪« :‬ایران نمی تواند این ظلم را در حق ما مرتکب‬ ‫شود»‪.‬ن‪.‬ک‪ :‬ماسلی‪ ،‬نفت‪.‬سیاست و کودتا در خاورمیانه از امتیاز دارسی تا کودتای ‪28‬مرداد‪ ،‬ج‪ ،1‬ص ‪.313‬‬ ‫‪  4‬ــ نخست وزیری حسین عالء از اسفندماه ‪ 1329‬آغاز و در اردیبهشت ماه ‪ 1330‬به مدت ‪ 2‬ماه ادامه یافت‪.‬‬ ‫‪115‬‬  ‫برگی از تاریخ‬ ‫دکتر مصدق (‪1261‬ــ‪ 1345‬ش)‬ ‫دکتر محمد مصدق در ‪ 1261‬در تهران به‬ ‫مدرسه علوم سیاسی به تحصیل‬ ‫ٔ‬ ‫دنیا آمد وی در‬ ‫پرداخت و بعدها برای تکمیل تحصیالت خود‬ ‫راهی سوئیس شد‬ ‫بعد از بازگشت به ایران عهده دار مناصب‬ ‫مهمی نظیر وزارت دادگستری و استانداری فارس‬ ‫دوره پنجم و چهاردهم از طرف مردم‬‫ٔ‬ ‫شد در‬ ‫تهران به نمایندگی مجلس انتخاب گردید وی از‬ ‫سال ‪ 1329‬ش رهبری نهضت مردمی برای ملی‬ ‫کردن نفت را به عهده گرفت دکتر مصدق در جریان این نهضت به نخست وزیری انتخاب شد اما در‬ ‫‪  28‬مرداد ‪ 1332‬در اثر کودتایی که از سوی آمریکا و انگلیس و طرفداران شاه بر پا شد‪ ،‬از نخست وزیری‬ ‫عزل و در احمدآباد تحت نظر قرار گرفت تا این که در سال ‪ 1345‬درگذشت وی یکی از پیشگامان‬ ‫نهضت ضد استعماری عصر ما بود که نه تنها در ایران بلکه در بین کشورهای جهان سوم هم از او‬ ‫به عنوان کسی که شجاعانه و با سرسختی تحسین برانگیزی مقابل استعمار انگلیس ایستاد‪ ،‬نام می برند‬ ‫در این دوره دولت با تقویت وحدت ملی‪ ،‬تالش برای ملی شدن صنعت نفت را پی گرفت و هیئت‬ ‫خلع ید از شرکت نفت‪ ،‬اقدام های خود در مورد انتقال شرکت را آغاز کرد‪.‬‬ ‫دولت انگلستان ضمن شکایت به دیوان دادگستری بین المللی الهه‪ ،‬تهدید کرد که «چهار هزار‬ ‫نقطه مقابل‪ ،‬آیت الله کاشانی اظهار‬ ‫چترباز و رزمناوهای خود را به مرز آبی ایران خواهد فرستاد»‪.‬اما در ٔ‬ ‫داشت که «اعالم جهاد خواهد نمود‪.»1‬‬ ‫با اقدام های دولت ایران در خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس‪ ،‬کارشناسان خارجی شرکت‬ ‫ادامه کار‪ ،‬به جایی نرسید‪.‬‬ ‫به طور دسته جمعی استعفا کردند و تالش دکتر مصدق برای راضی کردن آنان به ٔ‬ ‫به دنبال آن‪ ،‬دولت کوشید از کشورهای دیگر نظیر آمریکا و هلند کارشناس استخدام کند اما به دلیل‬ ‫ِاعمال نفوذ انگلیس‪ ،‬موفق به این کار نشد‪.‬به همین سبب‪ ،‬تولید نفت‪ ،‬تا حد رفع نیاز داخلی‪ ،‬کاهش‬ ‫یافت‪.‬جز این‪ ،‬کشتی های نفتکش نیز‪ ،‬از بارگیری نفت ایران خودداری کردند‪.‬به این ترتیب در مرداد‬ ‫‪ ،1330‬آخرین واحد پاالیشگاه آبادان تعطیل شد‪.‬‬ ‫‪1‬ــ «تاریخ ملی شدن صنعت نفت»‪ ،‬ص ‪.133‬‬ ‫‪116‬‬ ‫با شکایت دولت انگلستان از ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد‪ ،‬دکتر مصدق‪ ،‬برای‬ ‫پاسخ گویی در مورد ملی کردن صنعت نفت و اخراج انگلیسی ها به نیویورک رفت‪.‬او اسنادی از دخالت‬ ‫دولت انگلستان در امور داخلی ایران را به سازمان ملل متحد عرضه کرد‪ 1.‬در همین زمان دولت آمریکا‬ ‫درباره کشمکش ایران و انگلیس ارائه داد‪.‬شورای امنیت نیز‪ ،‬به مسکوت ماندن شکایت‬ ‫ٔ‬ ‫طرح جدیدی‬ ‫‪2‬‬ ‫انگلیس رأی داد‪.‬در نتیجه رأی شورا به نفع ایران تمام شد‪.‬‬ ‫به علت قطع صادرات نفت و تحریم های اقتصادی و فشارهای دولت انگلستان‪ ،‬درآمدِ دولت‬ ‫به سرعت کاهش یافت و کشور دچار مشکالت شدید اقتصادی شد‪.‬در نتیجه دولت ناچار به فروش‬ ‫‪3‬‬ ‫اوراق قرضه شد‪.‬‬ ‫پرسش های نمونه‬ ‫‪1‬ــ رزم آرا در مقابل ملی شدن صنعت نفت چه رفتاری در پیش گرفت؟‬ ‫دوره اول نخست وزیری خود چه اقداماتی انجام داد و عکس العمل‬ ‫‪2‬ــ مصدق در ٔ‬ ‫دولت انگلستان در مقابل اقدامات او چه بود؟‬ ‫‪3‬ــ انگلستان از نخست وزیر شدن حسین عالء چه هدفی دنبال می کرد و او در‬ ‫این راستا چه کارهایی کرد؟‬ ‫اندیشه و جست و جو‬ ‫‪1‬ــ گزارشی از مذاکرات نمایندگان مخالف و موافق ملی شدن صنعت نفت در‬ ‫مجلس شورای ملی تهیه کنید‪.‬‬ ‫‪2‬ــ در مورد زندگی و اقدامات شهید نواب صفوی مطلبی تهیه کنید‪.‬‬ ‫‪١‬ــ مصدق‪ ،‬اسناد نفت‪ ،‬نطق ها و نامه های تاریخی‪ ،‬ص ‪.167‬‬ ‫‪٢‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬گازیوروسکی‪ ،‬سیاست خارجی آمریکا و شاه‪ ،‬ص ‪168‬؛ فاتح‪ ،‬پنجاه سال نفت ایران‪ ،‬ص ‪568‬؛ روحانی‪ ،‬تاریخ ملی شدن‬ ‫صنعت نفت در ایران‪ ،‬ص ‪222‬ــ‪.224‬‬ ‫‪٣‬ــ مکی‪ ،‬وقایع سی تیر ‪ ،1331‬ص ‪32‬ــ‪37‬؛ آبراهامیان‪ ،‬ایران بین دو انقالب‪ ،‬ص ‪.320‬‬ ‫‪117‬‬  ‫درس سیزدهم‬ ‫زمینه های کودتای ‪ 28‬مرداد‬ ‫در این درس‪ ،‬با علت های استعفای دکتر مصدق‪ ،‬قیام سی تیر و پیامدهای آن‪،‬‬ ‫نقش آیت اهلل کاشانی در سقوط دولت قوام السلطنه و روی کار آمدن مجدد دولت مصدق‪،‬‬ ‫زمینه های کودتا علیه دولت مصدق آشنا می شوید‪.‬‬ ‫قیام ‪ ٣٠‬تیر‬ ‫در تیرماه ‪ 1331‬دکتر مصدق برای مواجهه با مخالفان داخلی که در رأس آن دربار قرار داشت‪،‬‬ ‫از شاه خواست تا پست وزارت جنگ را در اختیار وی قرار دهد و چون شاه نپذیرفت‪ ،‬مصدق استعفا‬ ‫‪1‬‬ ‫کرد‪.‬‬ ‫بالفاصله پس از استعفای دکتر مصدق‪ ،‬شاه‪ ،‬قوام السلطنه را مأمور تشکیل کابینه کرد‪.‬‬ ‫اعالمیه شدیداللحنی به طرفداران نهضت ملی شدن نفت حمله کرد و تهدید به اجرای‬ ‫ٔ‬ ‫قوام السلطنه‪ ،‬طی‬ ‫«اعدام های دسته جمعی» کرد‪.‬در پی آن آیت الله کاشانی از مردم خواست تا برای مقابله با قوام به میدان‬ ‫بیایند و اعالم کرد‪« :‬به خدای الیزال‪ ،‬اگر قوام نرود‪ ،‬اعالم جهاد می کنم و خودم کفن پوشیده‪ ،‬با ملت‪،‬‬ ‫در پیکار شرکت می کنم‪ ».‬تالش های دربار و نمایندگان قوام السلطنه در متقاعد   کردن آیت الله کاشانی‬ ‫به نتیجه نرسید‪.‬آیت الله کاشانی اعالم کرد‪« :‬اگر در بازگشت دولت دکتر مصدق اقدام نشود آتش‬ ‫انقالب را متوجه دربار خواهم کرد»‪ 2.‬در اولین ساعات روز ‪ 30‬تیرماه ‪ 1331‬مردم تهران درحالی‬ ‫محاصره نیروهای نظامی و انتظامی و تانک ها و زره پوش ها قرار داشتند بی محابا به حرکت‬ ‫ٔ‬ ‫که در‬ ‫درآمدند و حماسه ای ملی و غرورآفرین خلق کردند‪.‬رشادت مردم تهران و سایر شهرهای کشور که‬ ‫‪1‬ــ کاتوزیان‪ ،‬مصدق و نبرد قدرت‪ ،‬ص ‪223‬؛ مدنی‪ ،‬تاریخ سیاسی معاصر ایران‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪237‬؛ نجاتی‪ ،‬جنبش ملی شدن صنعت‬ ‫نفت‪ ،‬ص ‪ 222‬ــ ‪.227‬بعدها دکتر مصدق گفت‪« :‬اکنون اعتراف می کنم که راجع به استعفا خطای بزرگی مرتکب شدم»‪.‬ن‪.‬ک‪ :‬مصدق‪،‬‬ ‫خاطرات و تألمات‪ ،‬ص ‪.259‬‬ ‫‪2‬ــ کاتوزیان‪ ،‬مصدق و نبرد قدرت‪ ،‬ص ‪.234‬‬ ‫‪118‬‬ ‫منجر به شهادت تعدادی از آن ها شد‪ ،‬موجب گردید تا شاه با برکناری قوام بار دیگر دکتر مصدق را به‬ ‫‪1‬‬ ‫نخست وزیری منصوب کند‪.‬‬ ‫دور دوم نخست وزیری دکتر مصدق‬ ‫با روی کار آمدن مجدد دکتر مصدق‪ ،‬آیت الله کاشانی به ریاست مجلس انتخاب شد و دکتر‬ ‫مصدق عالوه بر ریاست دولت‪ ،‬وزارت جنگ را نیز شخصاً بر عهده گرفت و از موقعیت مستحکمی‬ ‫‪2‬‬ ‫برخوردار شد‪.‬‬ ‫با وجود این در آن دوران حوادث عبرت انگیزی روی داد که زمینه های بروز اختالف میان‬ ‫توطئه خارجی و‬ ‫ٔ‬ ‫آیت الله کاشانی و دکتر مصدق را فراهم کرد‪ 3.‬این اختالفات با دسیسه چینی کانون های‬ ‫عوامل داخلی اش تشدید شد‪.‬انگلستان که از ملی شدن نفت ایران ضربه خورده بود‪ ،‬به توطئه هایی علیه‬ ‫دولت مصدق دست زد‪.‬تا زمانی که اتحاد و همبستگی در میان رهبران نهضت وجود داشت‪ ،‬نهضت‬ ‫از حمایت گسترده و پشتیبانی مردم و افکار عمومی برخوردار بود‪ ،‬توطئه های سهمگین خارجی و‬ ‫دسیسه های شاه و دربار که در رأس آن مخالفان داخلی قرار داشتند‪ ،‬مؤثر واقع نشد‪.‬با بروز اختالف‬ ‫ضربه سهمگین بر پیکر ملی شدن صنعت‬ ‫مبدل به ٔ‬‫و شکاف در میان رهبران نهضت‪ ،‬کوچک ترین توطئه ّ‬ ‫مهمی در رویارویی با استعمار خارجی به شمار‬‫نفت می شد و پایه های حمایت و پشتیبانی مردم که عامل ّ‬ ‫می رفت‪ ،‬سست می کرد‪.‬‬ ‫در چنین شرایطی رهبران نهضت که برای قطع دست استعمار از منافع ملی ایران تالش می کردند‬ ‫‪1‬ــ در این باره ن‪.‬ک‪ :‬ترکمان‪ ،‬قیام سی ام تیرماه به روایت اسناد‪ ،‬ص ‪  350‬ــ‪380‬؛ مکی‪ ،‬وقایع ‪ 30‬تیر‪ ،‬ص ‪ 93 ،17‬و ‪120‬ــ‪130‬؛‬ ‫نجاتی‪ ،‬جنبش ملی شدن صنعت نفت‪ ،‬ص ‪227‬؛ آبراهامیان‪ ،‬ایران بین دو انقالب‪ ،‬ص ‪ 334‬و ‪335‬؛ اقبال‪ ،‬نقش انگلستان در کودتای ‪ 28‬مرداد‬ ‫‪ ،1332‬ص ‪95‬ــ‪ ،97‬ص ‪.102‬‬ ‫‪2‬ــ به گفت ٔه فردوست‪ :‬شاه در این زمان بدون اجاز ٔه مصدق دست به اقدامی نمی زد‪ :‬ن‪.‬ک‪ :‬فردوست‪ ،‬ظهور و سقوط سلطنت‬ ‫پهلوی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.169‬‬ ‫‪3‬ــ از جمله اختالفات؛ موضوع سیاست مماشات‪ ،‬مسامحه و عدم تعقیب و مجازات مسبّبان کشتار مردم در سی ام تیرماه از سوی‬ ‫دولت و روی کار آمدن برخی از افراد که از حسن سابقه برخوردار نبودند و بعدها مسئل ٔه تمدید اختیارات به ویژه درخواست اختیارات فوق العاده‬ ‫از سوی دکتر مصدق و اقدام وی مبنی بر انحالل مجلس هفدهم از طریق رفراندوم و مراجع ٔه مستقیم به آرای عمومی بود‪.‬‬ ‫در این باره ن‪.‬ک‪.‬بیل‪ ،‬مصدق‪ ،‬نفت و ناسیونالیسم ایرانی‪ ،‬ص ‪156‬؛ مدنی‪ ،‬تاریخ سیاسی معاصر ایران‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪469‬ــ‪470‬؛‬ ‫گذشته چراغ راه آینده است‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ 562‬ــ ‪567‬؛ اخوی‪ ،‬نقش روحانیت در صحن ٔه سیاسی ایران ص ‪ 162‬و ‪ 163‬و ‪180‬ــ‪182‬؛ کاتم‪،‬‬ ‫ناسیونالیسم در ایران‪ ،‬ص ‪ 186‬و ‪.187‬‬ ‫‪119‬‬ ‫خانه خویش را خود بسازد‪ ،1‬در رویارویی با توطئه های خارجی و دسیسه چینی‬ ‫و می خواستند که ایرانی ٔ‬ ‫مخالفان داخلی نتوانستند اهداف نهضت را به ثمر برسانند‪.‬‬ ‫کابینه دولت‪ ،‬رقابت ها و قدرت طلبی ها‪ ،‬روند‬ ‫ٔ‬ ‫ضعف ساختاری و بی کفایتی برخی از اعضای‬ ‫صحنه‬ ‫ٔ‬ ‫جدایی و بروز شکاف و تش ّتت سیاسی مانع از آن شد که بار دیگر مردم هم چون ٔ‬ ‫واقعه ‪ 30‬تیر در‬ ‫مبارزه حاضر شوند‪.‬‬ ‫عوامل زمینه ساز کودتای ‪ 28‬مرداد‬ ‫الف ــ عوامل خارجی‪:‬‬ ‫‪١‬ــ آمریکا‪ :‬مواضع دولت آمریکا در قبال نهضت ملی شدن نفت از سیاست حمایت و میانجی گری‬ ‫بهانه مقابله با نفوذ کمونیست ها در ایران‪ ،‬تبدیل به مداخله گری و توسل به عملیات براندازی و‬ ‫به تدریج به ٔ‬ ‫کودتا شد‪.‬دولت آمریکا  ‪ 2‬در چارچوب رقابت های نفتی با انگلستان در خاورمیانه و سهم خواهی اش از‬ ‫نفت ایران‪ ،‬از قانون ملی شدن نفت پشتیبانی کرد؛‪ 3‬زیرا این اقدام به انحصار شرکت نفت ایران و انگلیس‬ ‫پایان می داد‪.‬شرط حمایت آمریکا از ایران در این دوران که در جنگ سرد‪ 4‬با شوروی به سر می برد‪ ،‬این‬ ‫بود که ایران به هر قیمتی متحد غرب باقی بماند‪.5‬عالوه بر این‪ ،‬آمریکاخواهان حفظ ثبات بازار نفت در‬ ‫جهان برای جلوگیری از بحران اقتصادی در کشورش بود‪.6‬این اهداف متضمن تضعیف دولت مصدق‬ ‫محرمانه انگلستان علیه‬ ‫ٔ‬ ‫متحده آمریکا از اقدامات‬ ‫ٔ‬ ‫و براندازی او نبود‪ 7.‬با این حال مقامات رسمی ایاالت‬ ‫‪1‬ــ از نطق دکتر مصدق هنگام معرفی کابینه اش در سال ‪.1330‬ن‪.‬ک‪.‬گذشته چراغ راه آینده است‪ ،‬ص ‪.177‬‬ ‫‪2‬ــ در آن زمان ترومن‪ ،‬رئیس جمهور دمکرات آمریکا بود‪.‬‬ ‫‪3‬ــ آمریکا در ابتدای روی کار آمدن دولت ملی مصدق آن را سدّ ی در برابر سقوط ایران در دامن کمونیسم می دانست‪.‬ن‪.‬ک‪ :‬بیل‪،‬‬ ‫مصدق‪ ،‬نفت وناسیونالیسم ایرانی‪ ،‬ص ‪.39‬‬ ‫‪4‬ــ جنگ سرد‪ :‬پس از پایان جنگ جهانی دوم دو بلوک شرق (کمونیسم) و غرب (سرمایه داری) در یک دسته بندی جدید به‬ ‫رقابت های نظامی و سیاسی با یکدیگر پرداختند‪.‬ایجاد جنگ های منطقه ای‪ ،‬رقابت های تسلیحاتی‪ ،‬تبلیغات رادیویی و سعی در ایجاد وحشت‬ ‫در طرف مقابل‪ ،‬از ویژگی های این دوره است‪.‬سال ‪ 1989‬م‪.‬یعنی سال انهدام دیوار برلین را پایان عصر جنگ سرد می دانند‪.‬‬ ‫‪  5‬ــ گازیو روسکی‪ ،‬کودتای ‪ 29‬مرداد‪ ،‬ص ‪38‬؛ حضور چهره های طرفدار آمریکا در کابین ٔه اول مصدق هم چون سرلشکر زاهدی‪ ،‬وزیر‬ ‫کشور و رهبر آیند ٔه کودتا‪ ،‬علی امینی و مظفر بقایی نشان می دهد که آن ها تا زمانی از مصدق حمایت می کردند که او با آمریکایی ها روابط خوبی داشت‬ ‫و با تغییر سیاست آمریکا آن ها به عنوان مخالف در برابر دکتر مصدق قرار گرفتند (ن‪.‬ک‪ :‬بهروز‪ ،‬شورشیان آرمانخواه‪ ،‬ص ‪)44‬‬ ‫‪٦‬ــ گازیوروسکی‪ ،‬سیاست خارجی آمریکا و شاه‪ ،‬ص ‪.165‬‬ ‫‪٧‬ــ در این سیاست که توسط آچسون (‪ )Dean Acheson‬وزیر وقت امور خارج ٔه آمریکا طراحی شده بود‪ ،‬آمریکا تالش می کرد‬ ‫انگلیسی ها را آرام و در عین حال مصدق را به مصالحه با انگلستان متقاعد سازد‪.‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪1‬‬ ‫دولت مصدق اطالع داشتند‪.‬آن ها در این باره با همتای انگلیسی خود بحث و تبادل نظر می کردند‪.‬‬ ‫اجازه ورود به امور نفتی ایران را دادند؛ زیرا آن ها نیاز شدید به‬ ‫ٔ‬ ‫انگلیسی ها به شرکت های نفتی آمریکایی‬ ‫همکاری آمریکا در اجرای طرح کودتا داشتند‪.‬انگلستان برای این کار توانست خطر حزب توده را بهانه‬ ‫‪2‬‬ ‫کرده و از آن به عنوان وسیله ای برای جلب توجه افکار عمومی آمریکا سود ببرد‪.‬‬ ‫مصدق برای پیشبرد اهداف و مقاصد سیاسی شان از‬ ‫واقعیت این بود که هم انگلستان و هم دکتر ّ‬ ‫استفاده ابزاری داشتند؛ بنابراین مطرح کردن حزب توده از سوی دکتر مصدق برای جلب حمایت‬ ‫ٔ‬ ‫حزب توده‬ ‫آمریکایی ها یک خنجر دو سویه بود؛ زیرا همین موضوع باعث شد تا انگلیسی ها برای جلب کمک دولت‬ ‫‪3‬‬ ‫آمریکا برای ساقط کردن دولت دکتر مصدق به طور کاذب خطر حزب توده را بزرگ جلوه دهند‪.‬‬ ‫سرانجام آمریکا تصمیم گرفت برای سرنگونی دولت دکتر مصدق با انگلستان متحد شود‪.‬پس‬ ‫‪4‬‬ ‫نقشه کودتا را طراحی کند و ژنرال آمریکایی نُرمن شوارتسکف‬ ‫از آن سازمان سیا مأموریت یافت ٔ‬ ‫جهت تشویق شاه برای مشارکت فعال کودتا به ایران آمد‪ 5.‬او از شاه خواست تا حمایت های خود‬ ‫مرحله اجرا درآورد ‪ 6‬اما شاه هم چنان دچار تردید و سردرگمی بود‪ ،‬زیرا از عواقب‬ ‫ٔ‬ ‫را از زاهدی به‬ ‫‪7‬‬ ‫سوء شکست کودتا وحشت داشت‪.‬‬ ‫هندرسون سفیر آمریکا در تهران و کرمیت روزولت‪ ،8‬مدیر کودتا‪ ،‬فشار بر شاه را بیش تر کردند‪.‬‬ ‫هندرسون به شاه هشدار می داد که اگر مصدق در سمت خود باقی بماند و سیاست های نفتی خود‬ ‫را ادامه دهد‪ ،‬ایران هم چنان رو به ویرانی می رود‪ 9.‬او تأکید می کرد که در صورت عدم همکاری شاه با‬ ‫‪1‬ــ گازیوروسکی‪ ،‬کودتای ‪ 28‬مرداد‪ ،‬ص ‪.25‬‬ ‫‪2‬ــ همان‪ ،‬ص ‪.26‬‬ ‫‪  3‬ــ وود هاوس‪ ،‬عملیات چکمه‪ ،‬ص ‪27‬؛ روزولت‪ ،‬کودتا در کودتا‪ ،‬ص ‪60‬؛ لپینگ‪ ،‬سقوط امپراتوری انگلستان و دولت مصدق‪،‬‬ ‫ص ‪56‬؛ گازیو روسکی ‪ ،‬کودتای ‪ 28‬مرداد ‪ ،1332‬ص ‪ 38‬به بعد‪.‬‬ ‫‪  4‬ــ ‪ H Norman Schwazkoph‬وی که قب ًال ریاست هیئت مستشاری نظامی آمریکا در ایران را بر عهده داشت‪ ،‬رابط ٔه دوستانه ای‬ ‫با شاه داشت‪.‬‬ ‫‪ 5‬ــ بیل‪ ،‬شیر و عقاب‪ ،‬ص ‪105‬؛ اسناد سازمان سیا‪ ،‬ص ‪ 17‬و ‪18‬؛ پیش از این اسدالله رشیدیان‪ ،‬جاسوس ارشد سرویس اطالعاتی‬ ‫انگلستان‪ ،‬به عنوان سخنگوی رسمی دولت انگلستان با شاه مالقات کرد و دربار ٔه همکاری های آمریکا و انگلستان در عملیات سرنگون سازی‬ ‫دولت مصدق به شاه اطمینان خاطر داد‪.‬‬ ‫‪     6‬ــ عملیات آژاکس‪ ،‬ص ‪ 63‬و ‪.64‬‬ ‫‪7‬ــ موحد‪ ،‬خواب آشفت ٔه نفت‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.795‬‬ ‫‪ 8‬ــ ‪ Kerm t Rooseve t‬نو ٔه تئودور روزولت رئیس جمهور آمریکا‪.‬‬ ‫‪9‬ــ مصدق و کودتا‪ ،‬ص ‪.59‬‬ ‫‪121‬‬  ‫انجام کودتا‪ ،‬خاندان سلطنتی سقوط خواهد کرد‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪٢‬ــ انگلستان‪ :‬حل بحران نفت از طریق اعمال قدرت نظامی و توسل به کودتا برای نخستین  بار‬ ‫از سوی دولت انگلستان طراحی شد‪.‬این طرح تحت عنوان «عملیات چکمه»‪ 2‬طراحی شد‪.‬دولت‬ ‫شبکه جاسوسی خود که از دیرباز در ایران فعالیت داشت‪ ،3‬به شکل های گوناگون‬ ‫انگلستان با استفاده از ٔ‬ ‫اقدام به تضعیف حکومت دکتر مصدق کرد‪.‬از ٔ‬ ‫جمله این اقدامات تحریم نفت ایران و تهدید کشورهای‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫خریدار نفت ایران به تعقیب قضایی و مجازات بود‪.‬‬ ‫وقتی آمریکا با انگلستان در براندازی دولت مصدق همراه شد طرح «عملیات چکمه»ی انگلستان‬ ‫به طرح «عملیات آژاکس»‪ 6‬مبدل شد و رهبری آن به دست کرمیت روزولت آمریکایی سپرده شد‪.‬‬ ‫بیش تر بدانید‬ ‫قطع روابط سیاسی ایران و انگلستان و تعطیلی سفارت انگلستان در تهران ضرورت همکاری‬ ‫آمریکا را در براندازی دولت مصدق دو چندان می کرد ‪ 7‬با وجود این با روی کار آمدن دولت آیزنهاور‬ ‫ژانویه ‪ 1953‬دی ماه ‪ ،1331‬سیاست خارجی آمریکا نسبت به ایران با دولت انگلستان همسوتر و‬ ‫ٔ‬ ‫در‬ ‫شدیدتر شد عالوه بر این‪ ،‬آن ها نمی توانستند‪ ،‬جنبش های ملی درخاورمیانه را که دارای جنبه های‬ ‫ضداستعماری بود‪ ،‬نادیده بگیرند با این همه عامل عمده ای که باعث شد آمریکا رهبری کودتا را‬ ‫بر عهده گیرد‪ ،‬سهیم شدن این کشور در منافع نفتی ایران بود هدفی که آمریکا پس از کودتا با انعقاد‬ ‫‪8‬‬ ‫قرارداد کنسرسیوم به آن دست یافت‬ ‫‪١‬ــ عملیات آژاکس‪ ،‬ص ‪ 12‬و ‪ 58‬ــ ‪.60‬‬ ‫‪ Boot Operat on‬ــ‪٢‬‬ ‫‪      ٣‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬علم‪ ،‬نفت‪ ،‬قدرت و اصول ملی شدن نفت در ایران و پیامدهای آن‪ ،‬ص ‪ 152‬به بعد‪.‬گازیوروسکی و برن‪ ،‬مصدق و‬ ‫کودتا‪ ،‬ص ‪156‬ــ ‪.159‬‬ ‫‪    ٤‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬وودهاس‪ ،‬شرح عملیات چکمه‪ ،‬اسرار کودتای ‪ 28‬مرداد‪ ،‬ص ‪ 38‬و ‪39‬؛ علم‪ ،‬نفت‪ ،‬قدرت و اصول ملی شدن نفت ایران‬ ‫و پیامدهای آن‪ ،‬ص ‪ 345‬ــ ‪351‬؛ عملیات آژاکس‪ ،‬بررسی اسناد ‪ CIA‬دربار ٔه کودتای ‪ 28‬مرداد‪ ،‬ص ‪.198‬‬ ‫‪  ٥‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬فاتح‪ ،‬پنجاه سال نفت ایران‪ ،‬ص ‪568‬؛ نجاتی‪ ،‬جنبش ملی شدن نفت ایران‪ ،‬ص ‪.212‬اقبال‪ ،‬نقش انگلیس در کودتای‬ ‫‪ 28‬مرداد ‪ ،1332‬ص ‪87‬؛ مصدق‪ ،‬اسناد نفت و نطق ها و نامه های تاریخی‪ ،‬ص  ‪167‬ــ‪.213‬‬ ‫‪ Ajax Operat on‬ــ  ‪٦‬‬ ‫‪ ٧‬ــ وودهاس‪ ،‬عملیات چکمه‪ ،‬ص ‪.318‬‬ ‫‪ ٨‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬بیل‪ ،‬عقاب و شیر‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪178‬ــ‪183‬؛ مدنی‪ ،‬تاریخ سیاسی معاصر ایران ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪ 311‬و ‪312‬؛ عملیات آژاکس‪.‬‬ ‫بررسی اسناد ‪ CIA‬دربار ٔه کودتای ‪ 28‬مرداد‪.‬ص ‪.153‬‬ ‫‪122‬‬ ‫بنابراین آمریکا و انگلیس با هدف تصاحب منابع عظیم نفتی ایران سیاست هایی همگام علیه نهضت‬ ‫ملی در پیش گرفتند‪.‬‬ ‫شوروی نیز با وجود شدت یافتن جنگ سرد با آمریکا در این دوران‪ ،‬برای کمک به ایران کاری‬ ‫انجام نداد و در شرایط سخت بحران اقتصادی ناشی از تحریم نفت ایران حتی از پرداخت بدهی های‬ ‫‪1‬‬ ‫خود به ایران سرباز زد‪.‬‬ ‫ب ــ عوامل داخلی‪:‬‬ ‫‪١‬ــ حزب توده‪ :‬این حزب از آغاز نهضت ملی شدن نفت‪ ،‬جنبش را به عنوان یک حرکت‬ ‫وابسته به سرمایه داری غرب متهم می کرد و تنها خواستار ملی شدن نفت جنوب بود‪ 2‬زیرا نفت شمال‬ ‫را حق شوروی می دانست‪.‬‬ ‫خصمانه خود‬ ‫ٔ‬ ‫حزب توده به دلیل وابستگی به شوروی‪ ،‬از منافع روس ها حمایت می کرد و رفتار‬ ‫واقعه ‪ 30‬تیر ‪ 1331‬برخی از رهبران حزب تصمیم به‬ ‫را با دکتر مصدق هیچ گاه تغییر نداد‪ ،‬اما پس از ٔ‬ ‫(توطئه ‪ 9‬اسفند ماه ‪ )1331‬و‬ ‫ٔ‬ ‫حمایت از دکتر مصدق گرفتند‪ 3‬و در مواردی چون خروج شاه از کشور‬ ‫دوره هفدهم این حمایت ادامه یافت‪.‬‬ ‫رفراندوم دکتر مصدق برای انحالل مجلس ٔ‬ ‫فاصله کودتای نافرجام ‪25‬مرداد تا کودتای ‪ 28‬مرداد حزب توده با وجود داشتن تشکیالت‬ ‫ٔ‬ ‫در‬ ‫وسیع و سازمان نظامی‪ 4،‬نیروهایش را از خیابان ها فراخواند و در برابر کودتا هیچ واکنشی به جز پایین‬ ‫کشیدن مجسمه های شاه و شعار الغای سلطنت و استقرار جمهوری دموکراتیک که به بهره برداری‬ ‫‪5‬‬ ‫کودتاچیان در جنگ روانی منجر شد‪ ،‬انجام نداد‪.‬‬ ‫توطئه کودتا آگاه بود‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫شبکه اطالعاتی خود در ارتش از‬ ‫ٔ‬ ‫سازمان نظامی حزب توده از طریق‬ ‫آن ها به دلیل این که پست های نظامی مهمی را در اختیار داشتند‪ ،‬می توانستند به شکست کودتا کمک‬ ‫‪6‬‬ ‫کنند‪.‬‬ ‫‪1‬ــ دولت شوروی به خاطر خرید گندم از ایران در زمان جنگ جهانی دوم یازده تن طال به ایران بدهکار بود‪.‬‬ ‫‪2‬ــ بهروز‪ ،‬شورشیان آرمان خواه یا ناکامی چپ در ایران‪ ،‬ص ‪44‬؛ منتصری‪ ،‬در آن سوی فراموشی‪ ،‬ص ‪50‬؛ کشاورز‪ ،‬من متهم‬ ‫می کنم‪ ،‬ص ‪.77‬‬ ‫توده ایران‪ ،‬ص ‪339‬؛ گذشته چراغ راه آینده است‪ ،‬ص ‪.574‬‬ ‫‪  3‬ــ امیر خسروی‪ ،‬نظر از درون به نقش حزب ٔ‬ ‫توده ایران‪.‬‬ ‫‪  4‬ــ سازمان نظامی یا سازمان افسران حزب ٔ‬ ‫‪  5‬ــ ذبیح‪ ،‬تاریخ جنبش کمونیستی در ایران‪ ،‬ص ‪314‬ــ‪316‬؛ امیر خسروی‪ ،‬نظر از درون به نقش حزب توده ایران‪ ،‬ص ‪.615‬‬ ‫توده ایران‪ ،‬ص ‪159‬ــ‪172‬؛ اسکندری‪ ،‬خاطرات سیاسی‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪40‬؛ کشاورز‪،‬‬ ‫‪  ٦‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬خسرو پناه‪ ،‬سازمان افسران حزب ٔ‬ ‫من متهم می کنم‪ ،‬ص ‪13‬؛ بهروز‪ ،‬شورشیان آرمانخواه‪ ،‬ص ‪ 57‬ــ‪.59‬‬ ‫‪123‬‬ ‫پس از پیروزی کودتا‪ ،‬حزب توده هم چون کوه یخ آب شد و رهبران آن از کشور گریختند و یا‬ ‫برای نجات جان خود با سران کودتا همکاری کردند‪.‬برخی از اعضای حزب توده نیز بعدها به خدمت‬ ‫‪1‬‬ ‫ساواک درآمدند‪.‬‬ ‫بیش تر بدانید‬ ‫توسعه‬ ‫شبکه «بدامن» پس از جنگ جهانی دوم در سال ‪ 1948‬م با هدف مقابله با‬ ‫ِ‬ ‫‪2‬‬ ‫ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫روزافزون نفوذ شوروی و حزب توده در ایران توسط انگلیسی ها شکل گرفت‪.‬این شبکه اقدام‬ ‫به یک سلسله عملیات با رمز «بداِمن» کرد‪.‬این عملیات های سیاسی و تبلیغاتی به سرپرستی دو تن‬ ‫بودجه آنان یک‬ ‫ٔ‬ ‫ایرانی با نام رمز «نرن» و «سیلی» اداره می شد که متشکل از ‪ 130‬عامل بودند و‬ ‫‪3‬‬ ‫میلیون دالر بود‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ شبکۀ بدامن‪ :‬این شبکه موفق شد با نفوذ در برخی از جریان های سیاسی و احزاب‪ 4‬به‬ ‫ایجاد تش ّتت سیاسی‪ ،‬بدبینی نسبت به رهبران نهضت و اختالف افکنی دامن زند‪.‬پیچیدگی فعالیت های‬ ‫حوزه نظارت حزب توده و هم دولت خارج بود‪.‬در ابتدای امر هر دو‬ ‫ٔ‬ ‫این شبکه در این بود که هم از‬ ‫‪5‬‬ ‫تصور می کردند که این فعالیت ها به نفع سیاست های آن ها صورت می گیرد‪.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫شبکه بدامن آشوب خیابانی ‪ 23‬تیرماه ‪ 1330‬همزمان با ورود «اورل هریمن»‬ ‫ٔ‬ ‫یکی از اقدامات‬ ‫نماینده مخصوص ترومن (رئیس جمهور آمریکا) بود که نیروهای بانفوذ این شبکه در حزب توده دست‬ ‫ٔ‬ ‫به کارهایی زدند تا نگرانی از حزب توده بیش تر شود‪.‬در این واقعه حدود ‪ 20‬نفر کشته و ‪ 200‬نفر‬ ‫آستانه کودتای ‪ 28‬مرداد انجام داد‪ ،‬حمله‬ ‫ٔ‬ ‫زخمی شدند‪ 7.‬از جمله اقدامات دیگری که این شبکه در‬ ‫خانه آیت الله کاشانی و پرتاب نارنجک در مراسم عزاداری به نام طرفداران دکتر مصدق بود‪.‬آن ها‬ ‫به ٔ‬ ‫‪  ١‬ــ مقاومت در برابر کودتاچیان تنها در اعضای رده پایین حزب توده صورت گرفت‪.‬از میان کادر رهبری افرادی چون بهرامی‪،‬‬ ‫شبکه حزبی را در اختیار حکومت کودتا‬ ‫ٔ‬ ‫یزدی‪ ،‬شرمینی و قریشی با رژیم همکاری داشتند و برخی تا آن جا پیش رفتند که اسرار تشکیالتی و‬ ‫گذاشتند‪.‬ن‪.‬ک‪ :‬بهروز‪ ،‬شورشیان آرمانخواه‪ ،‬ص ‪.47‬‬ ‫‪ Bedamen‬ــ ‪٢‬‬ ‫‪   ٣‬ــ گازیوروسکی‪ ،‬سیاست خارجی آمریکا‪ ،‬ص ‪.27‬همچنین گازیوروسکی و برن‪ ،‬مصدق و کودتا‪ ،‬ص ‪.344‬‬ ‫‪     ٤‬ــ از جمله حزب توده‪ ،‬جبهه ملی‪ ،‬حزب زحمتکشان‪ ،‬نیروی سوم و حزب ایران…‬ ‫‪ ٥‬ــ فـردوست‪ ،‬ظهور و سقوط سلطنت پهلوی‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪179‬ــ‪181‬؛ امیرخسروی‪ ،‬نظر از درون به نقش حزب توده ایران‪،‬‬ ‫ص  ‪   599‬ــ ‪609‬؛ اسناد سازمان سیا‪ ،‬سایت اینترنت مجله نیویورک تایمز‪ ،‬ص ‪.80‬‬ ‫‪   Avere Herr man‬ــ  ‪٦‬‬ ‫‪٧‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬گازیوروسکی و برن‪ ،‬مصدق و کودتا‪ ،‬ص ‪ 55‬ــ ‪.321‬‬ ‫‪124‬‬ ‫روزنامه ضد دولتی در تهران منتشر کردند که در عملیات جنگ روانی کودتا‬ ‫ٔ‬ ‫هم چنین دست کم شش‬ ‫‪1‬‬ ‫مؤثر بود‪.‬‬ ‫تجربه اخراج پدرش‬ ‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ شاه و دربار‪ :‬شاه از پیامدهای نهضت ملی شدن نفت بیمناک بود‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫توسط انگلیسی ها در شهریورماه ‪ 1320‬سوءظن مزمنی را نسبت به انگلیسی ها در او ایجاد کرده بود‪.‬‬ ‫او در ابتدا نه جرئت همراهی با نهضت ملی شدن نفت را داشت و نه شجاعت مخالفت با آن را؛‬ ‫زیرا از پیامدهای آن هراس داشت‪.‬او نگران بود قدرت خود را از دست بدهد‪ 3.‬با وجود این نیروهایی‬ ‫که در اطراف شاه و در دربار جمع شده بودند‪ ،‬پیوسته درصدد بودند تا مانع به قدرت رسیدن دکتر مصدق‬ ‫‪4‬‬ ‫شوند‪.‬‬ ‫ادامه حکومت دکتر مصدق آثار‬ ‫پس از به قدرت رسیدن دکتر مصدق برای شاه مسلم شد که ٔ‬ ‫ویرانگری برای سلطنت وی به همراه خواهد داشت‪.‬اما شاه قدرت مقابله با نهضت ملی شدن نفت و‬ ‫سایه حامیان خارجی (دولت انگلستان) و‬ ‫حکومت دکتر مصدق را نداشت و به روش های مختلف در ٔ‬ ‫‪5‬‬ ‫عوامل آن ها که در دربار نفوذ دیرینه ای داشتند‪ ،‬تالش می کرد در مقابل نهضت ایستادگی کند‪.‬‬ ‫اشرف پهلوی خواهر شاه‪ ،6‬مادرشاه‪ ،‬اسدالله علم و شاپور ریپورتر از عناصر فعال دربار به شمار‬ ‫‪7‬‬ ‫می رفتند‪.‬آن ها به همراه سفارت انگلستان به دسیسه چینی و توطئه برای تضعیف دولت مصدق پرداختند‪.‬‬ ‫‪8‬‬ ‫سلطه آن دولت حاضر به هرگونه همکاری با انگلیسی ها بودند‪.‬‬ ‫درباریان برای حفظ منافع و ٔ‬ ‫دکتر مصدق که از دسیسه چینی های دربار مطلع بود‪ ،‬تالش کرد تا قدرت دربار را محدود کند و‬ ‫‪9‬‬ ‫پس از قیام مردم در سی ام تیرماه ‪ ،1331‬اشرف پهلوی و مادرش را به خارج از کشور تبعید کرد‪.‬‬ ‫درباره کودتای ‪ 28‬مرداد ص   ‪145‬ــ‪147‬؛‬ ‫ٔ‬ ‫‪١‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬گازیوروسکی‪ ،‬کودتای ‪ 28‬مرداد‪ ،‬ص ‪58‬؛ عملیات آژاکس‪ ،‬بررسی اسناد ‪CIA‬‬ ‫سایت اینترنتی مجله نیویورک تایمز‪ ،‬اسناد سازمان سیا‪ ،‬ص ‪.25‬‬ ‫‪   ٢‬ــ مجله تاریخ معاصر ایران‪ ،‬ش ‪ ،4‬سال ‪.1371‬‬ ‫‪٣‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬وودهاوس‪ ،‬عملیات چکمه‪ ،‬اسرار کودتای ‪ 28‬مرداد‪ ،‬ص ‪.27‬‬ ‫‪  ٤‬ــ بیل‪ ،‬شیر و عقاب‪ ،‬ص ‪. 68‬‬ ‫‪  ٥‬ــ گازیوروسکی و برن‪ ،‬مصدق و کودتا‪ ،‬ص ‪.55‬‬ ‫‪  ٦‬ــ اشرف خواهر دو قلوی شاه‪ ،‬دکتر مصدق را عوام فریب و متعصب می خواند‪.‬اشرف همچنین اعتراف کرده است که او و مصدق‬ ‫کینه شخصی شدیدی دارند‪.‬‬ ‫نسبت به یکدیگر ٔ‬ ‫‪ ٧‬ــ گازیوروسکی و برن‪ ،‬مصدق و کودتا‪ ،‬ص ‪.56‬‬ ‫‪٨‬ــ علم‪ ،‬ملی شدن نفت ایران و پیامدهای آن‪ ،‬ص ‪.365‬‬ ‫‪٩‬ــ گازیوروسکی و برن‪ ،‬مصدق و کودتا‪ ،‬ص ‪.55‬‬ ‫‪125‬‬  ‫بیش تر بدانید‬ ‫تا زمانی که اتحاد و همبستگی میان رهبران نهضت وجود داشت شاه جرأت رویارویی با دولت‬ ‫دکتر مصدق را نداشت ‪ 1‬اما زمانی که کانون های توطئه گر خارجی و عوامل داخلی آن ها با استفاده از‬ ‫اختالفات موجود میان رهبران نهضت اقدام به تضعیف نهضت ملی کردند نقش شاه و دربار در تقابل‬ ‫با حکومت دکتر مصدق پر رنگ تر شد‬ ‫از نظر کودتاچیان برخورداری از حمایت شاه برای موفقیت طرح براندازی و کودتا علیه دکتر‬ ‫مصدق بسیار مؤثر بود اشرف در این ماجرا به عنوان بخشی از عملیات مشترک سیا و سرویس مخفی‬ ‫‪3‬‬ ‫انگلستان (ام آی سیکس‪ )2‬نقش خود را ایفا کرد او که در خارج از کشور در تبعید به سر می برد‪،‬‬ ‫پس از مالقات های محرمانه با مأموران جاسوسی آمریکا و انگلستان با نام مستعار در سوم مرداد ‪1332‬‬ ‫‪4‬‬ ‫وارد تهران شد تا پیام ها و نقشه های کودتا را به اطالع شاه برساند‬ ‫‪٤‬ــ مطبوعات‪ :‬کودتاچیان با استفاده از مطبوعات به سازماندهی افکار عمومی پرداختند‪.‬‬ ‫آن ها از این طریق توانستند با ایجاد شایعات و تبلیغات ویرانگر به تخریب شخصیت دکتر مصدق و ایجاد‬ ‫‪5‬‬ ‫نارضایتی عمومی از دولت او و تشدید اختالف ها دامن بزنند‪.‬‬ ‫بهانه نفوذ و تحریکات بیگانگان در مجلس‪ 6،‬تصمیم گرفت‬‫در چنین شرایطی دکترمصدق به ٔ‬ ‫دوره هفدهم را منحل کند‪.7‬تالش آیت الله کاشانی برای جلوگیری از انحالل مجلس به جایی‬ ‫مجلس ٔ‬ ‫نوشته علی اصغر‬ ‫ٔ‬ ‫‪١‬ــ ن‪.‬ک‪ :‬مقصودی‪ ،‬تحوالت سیاسی اجتماعی ایران‪ ،‬فصل پنجم‪ ،‬کودتای ‪ ٢٨‬مرداد ‪ ١٣٣٢‬و علل وقوع آن‪،‬‬ ‫زرگر‪ ،‬ص ‪.١٣٨‬‬ ‫‪ ٢‬ــ ‪ :M.I.6‬سازمان اطالعات انگلستان (اینتلیجنس سرویس) می باشد‪(.‬نظیر سازمان سیا در آمریکا) ایجاد شبکه های مأمور در‬ ‫کشورهای مورد نظر‪ ،‬کسب هرگونه اطالعات اقتصادی‪ ،‬سیاسی و نظامی‪ ،‬تالش برای تغییر دولت ها از جمله وظایف این سازمان است‪.‬‬ ‫درباره‬ ‫ٔ‬ ‫شده سازمان سیا‬ ‫