Türkçe'nin Sesbilim ve Sesbilgisi (Fonetik ve Fonoloji) - 10. Hafta

DİLİN BİLEŞENLERİ: Sesbilim ve Sesbilgisi (Fonetik ve Fonoloji) İLETİŞİM ve DİLBİLİME GİRİŞ Öğr. Gör. Meltem ŞEN AKSÜT BİRUNİ ÜNİVERSİTESİ Hatırlayalım…. Fonetik? Cevap aradığı sorular? Fonetiğin alt dalları?  Sesbilgisi - Fonoloji nedir? Fonoloji-Sesbilgisi bilimi, dilbilimin bir alt dalı olar...

DİLİN BİLEŞENLERİ: Sesbilim ve Sesbilgisi (Fonetik ve Fonoloji) İLETİŞİM ve DİLBİLİME GİRİŞ Öğr. Gör. Meltem ŞEN AKSÜT BİRUNİ ÜNİVERSİTESİ Hatırlayalım…. Fonetik? Cevap aradığı sorular? Fonetiğin alt dalları?  Sesbilgisi - Fonoloji nedir? Fonoloji-Sesbilgisi bilimi, dilbilimin bir alt dalı olarak konuşma seslerini iletişimdeki işlevleri açısından inceleyen bilim dalıdır. İnsanların konuşmaları incelendiğinde, herhangi bir dilde var olan sesleri, kullanılan sesleri belirlemek mümkündür. Sesbilgisi, bir dildeki konuşma seslerinin ilişkilerini belirleyen kuralları içerir. 3  Fonoloji-Sesbilgisi nedir: Fonoloji, dilin konuşma seslerindeki yapı, dağılım ve dizilmesi ile ilgili kuralları inceleyen yönüdür. Her dilde çeşitli konuşma sesleri–fonemler bulunur. Sesbirim (phoneme) fonem: Bir dilde kendi başına anlamı olmayan fakat ayırıcı özellikleri ile anlam aktarma işlevi üstlenen en küçük ses birimi. Anlam ayırıcı soyut birim. Her dilin kendine özgü sesbirim dağarcığı vardır. 4  Sesbilgisi - Fonoloji nedir? Sesbirim (phoneme): Bir dilin ses dizgesinin en küçük birimi, anlam ayırt edici en küçük soyut birimi. Sesbirimlerin gerçekleşmesine ses veya sesbirimcik denir. Sesbirimcik (allophone), bir dilin sesbilim dizgesinde bulunan en küçük birim (kalas ve filim). İnsanların konuşma dilleri incelendiğinde, bir dilde 40-50 adet ses kullandıklarını belirlemek mümkündür. Türkçede 8 ünlü ses, 26 ünsüz sesbirim /alt ses (allophone) var (bazı kaynaklara göre). 5  Sesbilgisi - Fonoloji Aksan'a göre (1998: 1: 26, 36) Türkçede 8 temel ünlü, 23 temel ünsüz vardır. Özsoy (2004: 13) da aynı şekilde, Türkçe’de 8 temel ünlü, 23 ünsüz sesbirim bulunduğu görüşündedir. 6  Türkçede Sesbirimlerin Sayısı Ölçünlü Türkçe’de sesbirimlerin sayısını kesin olarak belirlemek güçtür. Kullanılan ölçütlere, art zamanlı ya da eş zamanlı yaklaşıma bağlı olarak sesbirim sayısı değişebilir. Ancak Türkçe için, sesbirim sayısının 21 ünsüz sesbirim + 8 ünlü sesbirim = 29 sesbirim olmadığı söylenebilir >> bakınız (Eker). 7  Sesbilgisi - Fonoloji nedir? Dizge: sistem, genel anlamıyla dilde yapısal ilişkilerin oluşturduğu ağ. Dil, dizge olarak nitelendirilir; hatta aşamalı biçimde dizilmiş birimlerin oluşturduğu bir dizgeler düzeni olarak anılır. Bu görüşe göre dil dizgesi ses, dilbilgisi ve anlam dizelerinden kuruludur. Ses dizgesi, parça ve parçalarüstü dizgeleri, parça dizgesi de ünlü ve ünsüzleri içerir. 8  Sesbilgisi - Fonoloji nedir? Fonoloji-Sesbilgisi şunlarla ilgilenir: Ana dilde konuşma sesleri hangileridir? Söz konusu dildeki konuşma seslerinin işlevleri nelerdir? Bu konuşma seslerinin diziliş özellikleri, bunlarla ilgili kurallar nelerdir? Bu konuşma seslerinin o dilde yetişen çocuklarda edinimi hangi sırayı izler? 9  Sesbilgisi - Fonoloji bileşenleri: Sesbilgisinin, bir dilde anlam aktarma işlevini üstlenen parçasal sesbirimler, bu sesbirimlerin birleşmesi ile oluşabilen heceler, sesbirimlerin hece ve sözcüklerdeki diziliş kurallarına ilişkin bilgiler ve vurgu, ezgi, ton gibi anlam aktarma işlevleri bulunan parçaüstü (bürünsel) birimler olarak 4 bileşeni bulunur. 10  Fonoloji nedir? Fonoloji alanında çalışanların şu amaçları vardır: Herhangi bir dilde var olan ses örüntüleri hakkında açık ifadelerle betimlemeler yapmak ve böylece bu dili konuşan insanların sahip olmuş oldukları dilsel bilgi (linguistic knowledge) hakkında bir şeyler keşfedebilmek. İnsan dilinde bulunan seslerin örüntülenme (patterning of sounds) düzenini belirleyen genel ilkeleri keşfedebilmek. 11  Fonoloji ile Fonetik arasındaki fark nedir? Fonetik seslerin fiziksel özellikleri ile ilgilenir; «phone» adı verilen seslerin üretimini ve algılanışını inceler. Özellikle belirtilmemiş ise, «söyleyiş/sesletim sesbilimi - articulatory phonetics» anlaşılır ki, bu da konuşucunun ses yolu ve artikülatörleri tarafından üretilen konuşma seslerinin üretimini inceleyen bilim dalıdır. Bunların çevriyazımları [ ] işareti içinde gösterilir (phonetic trancriptions [ ]). 1  Fonoloji ile Fonetik arasındaki fark nedir? Fonoloji ise, seslerin soyut özellikleri ile ilgilenir; «phonemes» adı verilen ses birimlerini inceler. Bunların çevriyazımları / / işareti içinde gösterilir (phonemic trancriptions / /). Fonoloji belirli bir dildeki fonemlerin neler olduğunu belirlemeye çalışır, örneğin, iki sözcük arasında anlam farkı yaratan en küçük sesbirimlerini. Fonem bir ses segmentidir ve anlam değiştirme değeri vardır; örneğin, 13  Fonoloji ile Fonetik arasındaki fark nedir? örneğin, 1. bat - pat 2. had – hat İtalyanca’dan bir örnek: 1. pèsca -> /ɛ/ = Peach (the fruit) 2. pésca -> /e/ = Fishing (the activity) 14 Konuşma Sesleri Gelişim Tablosu Goldman Fristoe Artikülasyon Testi-2, 2000 normlarına göre. GFTA-2 standardizasyon örneklemi ünsüz sesleri %85 doğruluk oranında üretebildiği yaşlardır. 15 Türkçe’nin Bürünsel Özellikleri DİL ve İLETİŞİME GİRİŞ BİRUNİ ÜNİVERSİTESİ Türkçe’nin Bürünsel -Suprasegmental Özellikleri Segmental = parça, dilin birimleri. Suprasegmental = parçalarüstü. 17  Bürünsel/ Parçalarüstü özellikler (Suprasegmental/Prosodic properties) Perde (Pitch): Sesin frekansının sübjektif algılanması. Ton (Tone): Sözcüklerde anlam değişikliği yaratan perde hareketleri (Pitch movement that is related to differences in word meaning). Tonlama (Intonation): Sözcüklerde anlam değişikliği yaratmayan fakat daha büyük birimlerde anlam değişikliği yaratan perde hareketleri. Tonlama öfke, sitem, beğenme, heyecan, umut gibi duygularımızı karşıdaki kişiye iletmemizi sağlar. Vurgu (Stress): Ses baskısı; hala >>