9. Hafta Fonetik PDF

DİLİN BİLEŞENLERİ: Sesbilim ve Sesbilgisi (Fonetik ve Fonoloji) Öğr. Gör. Meltem ŞEN AKSÜT [email protected]  Sesbilim - 1 (Fonetik) İLETİŞİM ve DİLBİLİME GİRİŞ BİRUNİ ÜNİVERSİTESİ Sesbilimi ve Sesbilgisi Nedir? Dili incelemeye ve çözüm...

DİLİN BİLEŞENLERİ: Sesbilim ve Sesbilgisi (Fonetik ve Fonoloji) Öğr. Gör. Meltem ŞEN AKSÜT [email protected]  Sesbilim - 1 (Fonetik) İLETİŞİM ve DİLBİLİME GİRİŞ BİRUNİ ÜNİVERSİTESİ Sesbilimi ve Sesbilgisi Nedir? Dili incelemeye ve çözümlemeye sözlü ya da yazılı metinlerden yola çıkılır. Metinleri oluşturan kurucu parçalara ayrılmasıyla işe başlanır. Örn.: paragraflar, cümleler, sözcükler, heceler/seslemler, yazı birimleri veya sesler ….. Bir metni oluşturan en küçük birim olan sesleri inceleyen iki alan vardır: 1. Sesbilim/ sesbilgisi/ fonetik 2. Sesbilgisi/ sesbilim/ sesdizim/ görevsel sesbilim/ fonoloji Alandaki kavram karışıklığı hk.bkz.: Topbaş, 2007, s.13; Topbaş ve Maviş,2004;Toklu, 2013, s.38; Erkman- Akerson, 2007, s.122. 4  Sesbilim - Fonetik Sesbilim; diller üzeri bir yaklaşımla, tüm dillerde insanların kullandıkları konuşma seslerinin neler olduğuna, nasıl oluştuğuna, sınıflandığına, değişik bağlamlarda ve durumlarda nasıl değişim gösterdiğine, söylenen herhangi bir sözcenin anlamını aktarmada konuşma seslerinin hangi unsur ve özelliklerinin gerekli olduğuna ilişkin sorulara yanıt arar. Yeryüzündeki dillerde kullanılan konuşma seslerini doğal özellikleriyle inceleyen bilim dalıdır (Topbaş-Kopkallı, 1994: 313; aktaran: A. Ş.Çelik, 2004).  Fonetik-Sesbilim Sesbilim, ses ve konuşma fizyolojisi ile ilişkilidir. Ses ve konuşma fizyolojisi, insanın ses ve konuşma organlarını ve bu organların konuşma esnasındaki durumlarını inceleyen bir dal olduğundan, doğa bilimlerinin bir kolu sayılır. Konusu gereği, konuşma sesleriyle de ilgilenir. 6  Fonetik-Sesbilim Konusu gereği, konuşma sesleriyle de ilgilenir. Çünkü, incelediği ses organlarının en önemli özelliği konuşma seslerini oluşturmasıdır. Böylece her iki dalın, birbirine karşılıklı yardımları vardır ve birbirlerini tamamlar. Bu yönden sesbilim, genel dilbilimin olduğu kadar doğa bilimlerinin de bir kolu sayılabilir (Ergenç, 1984: 12). 7  Sesbilim Sesbiliminin uğraşı alanından birisi de, oKonuşma seslerinin çözümlemesini yapmak, oSes zincirini, ses birimlerine ayırıp, bu birimleri söyleyiş ve oAkustik özelliklerine göre sınıflamaktır. 8 Sesbilimi - Fonetik özetlersek nedir? Fonetik şunlarla ilgilenir: Konuşma sesleri nasıl üretilir? Konuşma seslerinin özellikleri nelerdir? Konuşma sesleri nasıl sınıflandırılır? Konuşma sesleri nasıl gösterilir? 9  Sesbilim Bir sesbilimci, sesbilimsel bir çözümlemede örneğin, [d ] sesinin nasıl üretildiğini, bu sesin üretiliş biçimlerini, bu sesin fiziksel dayanağını, akustik özelliklerini, nasıl işitildiğini ve algılandığını betimleyebilir. Ayrıca, 10  Sesbilim Bu sesin üretimi ile ilgili olarak soluk alıp vermede soluğun yönü, ses tellerinin titreşimi, sesin çıkarımı sırasında yumuşak damağın (örnek) durumu, dil kütlesinin yüksekliği gibi daha çeşitli açılardan incelenebilir. 11  Fonetik Alt Dalları Neler ile İlgilenir? Sesletimsel Fonetik (articulatory phonetics) Konuşma seslerinin sesletim organları tarafından nasıl üretildiğini inceler:  Fizyoloji, üretim,  Sınıflandırma, adlandırma,  Transcription-çevriyazı. Akustik Fonetik (acoustic phonetics) şunlarla ilgilenir:  Ses dalgalarının ve konuşma seslerinin fiziksel özellikleri; şiddet, frekans, süre gibi  Fiziksel bir ortamda sesin davranışı. 12 Fonetik Alt Dalları Neler ile İlgilenir? İşitsel Fonetik- Dinleyiş Sesbilimi (auditory phonetics) şunlarla ilgilenir:  İşitme ve işitsel algılama  Seslerin beyin tarafından algılanması  Yazma/İmla ve Konuşma (Spelling ve Speaking) Fonetik bilimi şunlarla ilgilenir: Fonetik dalı/sesbilimi daima yazı (imla) ile değil, seslerin söylenişi ile uğraşır. Yazma işlemi (imla) bir dildeki konuşma seslerinin gösterimini tam olarak ya da istisnasız bir sistematik içinde yapmayabilir. İngilizcede konuşma sesleri ile yazılı gösterimi (imla) arasında büyük farklar vardır. 14  Fonetik Alfabe Konuşma sesleri ile yazılı gösterim arasındaki bu farklar bir Uluslararası Fonetik Alfabe ihtiyacı yaratmıştır. International Phonetic Alphabet - IPA. Bu alfabe ‘International Phonetic Association’ tarafından onaylanmıştır. Bu alfabenin amacı, tüm dillerdeki sesleri gösterebilen/belirtebilen semboller yaratmaktır. 15  Sesbilim Terimleri Uluslararası Fonetik Alfabe: Türkçe’de «Uluslararası Sesçil Abece» de denmektedir (International Phonetic Alphabet (IPA): Bir semboller listesidir. İnsan dilleri yaklaşık 600 farklı ünsüz ve 200 farklı ünlü kullanmaktadır. Herhangi bir dil bunun yalnızca küçük bir kümesini kullanır. Uluslararası Sesbilimi Birliği insanların konuşmada kullandıkları sesleri, Söyleyiş Sesbilimi açısından ele alarak, seslerin çıkarıldığı yer, çıkarılış biçimi ve ötümlülük-ötümsüzlük değişkenlerine göre betimlemiş ve her bir betimleme için bir sembol kabul etmiştir. Uluslararası Fonetik Alfabe bu birlik tarafından onaylanmıştır. 1 6  Sesbilim Terimleri Artikülasyon (articulation): sesletim; konuşmada görev alan organlar – dil, dişler, dudaklar, damak, yumuşak damak, çene ve ses telleri aracılığı ile konuşma seslerini oluşturma, akciğerlerden gelen havanın belli konumlara girmesini sağlayan devinimlerin tümü. 17  Sesbilim Terimleri Söyleyiş (sesletim/ articulation) adı verilen konuşmayı sağlayan hareketlerin tümü bu alanın konusudur. Artikülasyon bozukluğu (articulation disorder): sesletim bozukluğu. 18  Sesbilim Terimleri Fonetik envanter (phonetic inventory): bir bireyin sisteminde kullanılan tüm konuşma sesleri. Phonetic transcription: sesçil çevriyazı yöntemi Uluslararası Fonetik Alfabe: diğer adı: Uluslararası Sesçil Yazım (International Phonetic Alphabet (IPA): IPA, 1888 yılından beri geliştirilmektedir. Bu sistemde insan konuşmasının her sesi tek bir sembol ile gösterilmektedir. Bu sembol şu tür parantez işareti içinde gösterilir [ ]. 19 Söyleyiş Sesbilimi - Articulatory Phonetics Konuşma üretiminin fizyolojik mekanizmasını, seslerin konuşma düzeneğinde nasıl üretildiklerini inceler. Üretim dışında ayrıca sesleri sınıflandırma, adlandırma, transcription-çevriyazı da incelenir. Söyleyiş – telaffuz, (sesletim/ articulation) adı verilen konuşmayı sağlayan hareketlerin tümü bu alanın konusudur. Seslerin çıkış yerleri ve biçimlerine göre bölümlenmesi, tınlama, sesleme gibi konuları irdeler.  Söyleyiş Sesbilimi Söyleyiş, konuşmayı sağlayan hareketlerin tümü olarak tanımlanabilir (Aksan; 1980:24). Dar anlamda, dil seslerini çıkarma olayıdır. Dil sesinin, ses tellerindeki titreşimle başlayan oluşumu, söyleyişin ilk aşaması olarak görülmektedir. Dil seslerinin tek tek ele alınarak incelenmesi, yalnızca sesbilimin çalışmalarında her birinin niteliklerinin belirlenmesi amacıyla yapılır. Gerçekte bu sesler, genel olarak belli kuruluşlar içinde, öteki seslerle ilişkili ve karşılıklı etkileşme durumundadırlar.  Konuşma organları Speech organs Ağız (mouth) Sert damak (hard palate) Yumuşak damak (soft palate) Yutak (pharynx) Küçük dil (uvula) Dil (tongue)  Söyleyiş Sesbilimi Söyleyiş nitelikleri bakımından, genel olarak sesler, çıkış biçimleri göz önüne alınarak iki grupta incelenir: CVC, CV, VC a. Ünlüler (vowels) b. Ünsüzler (consonants) 23 İnsan Sesinde Artikülasyon Ses artikülasyonu (voice articulation): Ses yolunun rezonansında meydana gelen değişikliklerdir. Ses yolu (vocal tract): vokal mekanizmanın ses telleri üzerinde uzanan yutak-ağız-burun boşluğunu içeren kısmıdır. 2  Ses Artikülasyonu Ses artikülatörleri (voice articulators): Bu değişiklikleri yapan yapılara artikülatörler adı verilmiştir. Dilin, yutak (pharynx), damak (palate), çene (jaw) veya dudakların (lips) hareketleri, boşluk rezonansının (cavity resonance) frekans değerlerini belirleyen temel faktörleri değiştirebilmektedir (boşluğun volümü, açık alanı ve uzunluğu). 2  Ses Artikülasyonu Ses artikülatörleri (voice articulators): Yumuşak ve sert damak 26 küçük dil dil dudaklar dişler çene ağız-geniz-yutak boşluğu bağlantılı ses yolu ile konuşma seslerinin Konuşma organları Speech organs Ağız (mouth) Sert damak (hard palate) Yumuşak damak (soft palate) Yutak (pharynx) Küçük dil (uvula) Dil (tongue) Ünlüler açık ses yolu ile üretilirler. 28  Organları konuşma düzeneği ve sesletimde yer alan organlar Burun boşluğu (nasal cavity) Diş ardı, diş yuvası (alveoles, teeth ridge) Dudaklar (labium-lip) Dişler (teeth - dentes) Dil (tongue) Damak (palate) Yumuşak damak (velum) Yutak (pharynx) Ses telleri (vocal cords-vocal folds) Ses telleri arasındaki alan (glottis) Akciğerler (lungs) Konuşma Organları konuşma düzeneği ve sesletimde yer alan organlar Geniz boşluğu (nasal cavity) Damak (palate) 30 Ağız boşluğu (oral cavity) Dudaklar (lips) Dil (tongue) Çene (jaw) Yutak (pharynx), kassal tüp Gırtlak kapağı (epiglottis) Gırtlak yutağa açılıyor (larynx opening into pharynx) Gırtlak (larynx), (hançere) Özofagus- yemek borusu Söyleyiş Sesbilimi - Articulatory Phonetics Artikülasyon yerleri konuşma seslerinin sınıflandırılmasında kullanılabiliyor. 31  Nefes Borusu Soluk borusu (Trakea) yaklaşık 2-5 cm genişliğinde ve 10 cm kadar uzunlukta olan boru şeklinde bir yapıdır. Soluk borusu sağ ve sol 2 tane ana bronşa ayrılır. Bir bronş sağ akciğere bir bronş da sol akciğere girer. Ana bronşlar akciğere girdikten sonra dallanması devam eder ve her bir dallanma daha dar, daha kısa, ve daha çok sayıda tüp oluşması ve ağaç gibi bir yapı oluşturması ile sonuçlanır. Türkçe anlamı Soluk borusu. İngilizcesi: 1. trachea, 2. air tube, 3. windpipe, 4. pipe. 32  Özofagus - yemek borusu Özofagus ya da yemek borusu sindirim sisteminin bir parçasıdır. Bazen geçit olarak da adlandırılır. Gıdaları ağzınızdan midenize taşıyan bir kanaldır. Özofagus yetişkinlerde yaklaşık 26 cm (10.5 inç) uzunluğundadır. 33 Bilabial: çift dudaksıl; çift dudak sesleri. Labial: dudaksıl. Labiodental: dişsil-dudaksıl; diş-dudak ünsüzü Interdental: dişarası Dental: diş Alveolar: Diş ardı, diş yuvası Palatal: Damaksıl Velar: velumla ilgili, yumuşak damak. Uvular: uvula ile ilgili, küçük dil, yumuşak damağın serbest kenarından aşağıya dil köküne doğru «u» şeklinde sarkan küçük parça. Pharyngeal: yutak kısmı ile ilgili. Pharynx ile. Glottal/laryngeal: titreşen ses tellerinde oluşan ton. Glottis: ses telleri arasındaki alan. Gırtlak kapağı (epiglottis) Gırtlak : larynx 34 Akustik Fonetik  Ses dalgalarının ve konuşma seslerinin fiziksel özellikleri; şiddet, frekans, süre gibi  Fiziksel bir ortamda sesin davranışı.  İşitsel Fonetik - Auditory Phonetics Seslerin beyin tarafından algılanışını inceler. Konuşmanın insan kulağı tarafından alınıp, algılanması süreci işitsel fonetik tarafından incelenir. Seslerin tiz, pes, hoş, kalın, ince, boğuk, kısık, çatlak, tırmalayıcı gibi tanımlar alması algısal özelliklerini yansıtır. 37