Sociologie en Rechtssociologie - Bachelor - Vrije Universiteit Brussel - PDF

­ Sociologie en Rechtssociologie Vrije Universiteit Brussel Rechtenfaculteit Bachelor Prof. Dr. Niels van Dijk Praktische zaken: a) Contact: Niels van Dijk – [email protected] b) Waar Aula Q.A. c) Wanne...

­ Sociologie en Rechtssociologie Vrije Universiteit Brussel Rechtenfaculteit Bachelor Prof. Dr. Niels van Dijk Praktische zaken: a) Contact: Niels van Dijk – [email protected] b) Waar Aula Q.A. c) Wanneer Op campus: dinsdagen 12.30 – 14-30: colleges 2 – 3 – 5 – 6 – 9 – 11 Online: dinsdagen 12.00 – 14.00: colleges 3 – 4 – 7 – 8 – 10 d) Lesopnamen Wekelijkse lesopnamen op https://canvas.vub.be/ e) Examen: Schriftelijk examen met meerkeuzevragen Studiemateriaal: Handboek "Dialogen tussen recht en samenleving", Van Aeken et. al. (Red.), Acco, Editie 2019 [LET OP!: dit is de herziene uitgave, die niet geheel overeenkomt met de inhoud van de eerste druk uit 2012]. Cursus "Sociologie en rechtssociologie". VUB. Extra teksten worden via Canvas beschikbaar gesteld. Powerpoint presentaties (alle informatie hierop is verplicht, ook de informatie die niet in de colleges wordt behandeld) Agenda en Thema’s van de Cursus 1. Wat is rechtssociologie? 2. Sociologie, een wetenschap van de samenleving; deel 1 3. Sociologie, een wetenschap van de samenleving; deel 2 4. Sociologie, een wetenschap van de samenleving; deel 3 5. Regelgeving 6. Handhaving 7. Formele conflictbeslechting 8. Sociologie van de Straf (Gastcollege) 9. Informele conflictbeslechting 10. Juridische beroepen 11. Recht en de Risicomaatschappij  COLLEGE 1 Wat is Rechtssociologie? Studiemateriaal Dialogen tussen recht en samenleving, p. 11 e.v.: Inleiding (Deel 1.1. Dialogen) Canvas: N. Huls - Wat is rechtssociologie? (uit: Huls, Nick, 2008 Actie en reactie. Een inleiding in de rechtssociologie, Den Haag, Boom, pp 31- 42.) Canvas: C.J.M. Schuyt - De Sociologie van het Recht. Ontwikkeling van de Rechtssociologie (uit: Schreiner, Agnes (ed.) 1994. Wegbereiders voor de sociaal-wetenschappelijke bestudering van het recht. Deventer: Kluwer, pp. 1-16) Wat is Rechtssociol ogie? Wat is Recht? Wat is Recht? Juristen Geheel van regels die neerslag vinden in de bronnen van het recht (algemene principes, wetten, gewoonten, etc.) Deze regels vinden toepassing in de praktijk van rechtspraak en rechtsleer. Recht heeft consistente structuur en een hierarchische ordening Wat is Recht? Filosofen (natuurrecht) Recht verwijst naar een ideaalbeeld als systeem van waarden en principes die het sociale leven moeten structureren Wat is Recht? Sociologen Gaat niet om de vraag wat geldend recht is Recht als sociaal fenomeen Recht (nauw): maatschappelijke controle uitgeoefend door systematische aanwending van macht Recht (breed): geheel van collectieve gedragingen en normen die het sociale leven structureren. Law in books vs Law in action 1910 Studie van de wederszijdse beinvloeding van recht en samenleving Law in the books Juristen die puzzels oplossen volgens de rechtsbronnen Law in action Functioneren van juridische instituties in de maatschappij Structuren en personen van het recht. Praktijk van het recht Roscoe Pound (1870- Rechtssociologie ‘Rechtssociologie is een empirische discipline waarin het recht wordt opgevat als een sociaal verschijnsel, als product van menselijke interactie’ (Huls) Zoektocht naar hoe recht betekenis krijgt in de maatschappij, door te kijken naar achterliggende context bij totstandkoming en de effecten van recht. Sociale productie: invloed van samenleving op het recht. Sociale werking: invloed van recht op de samenleving Sociale Productie van Recht Sociale factoren en actoren relevant voor totstandkoming van recht Interne Formele Bronnen van Recht - Wetgeving - Rechtspraak - Doctrine - Gewoonterecht - Algemene Rechtsbeginselen Maatschappelijke Bronnen van Recht Maatschappelijke Bronnen van Recht 1. Politiek 2. Economisch-Technologisch Ontwikkelingen 3. Juridische Professionals 4. Rechtsopvattingen Burgers Maatschappelijke Bronnen van Recht: 1. Politieke Machtsverhoudingen Recht is in belangrijke mate product van bestaande politieke besluitvormingsprocessen in een land Publieke Machtsfactoren Politieke Partijen Ambtenaren Bestuurders Private Machtsfactoren Lobby Bedrijfsleven Vakbonden Milieuorganisaties Internationale Politiek Maatschappelijke Bronnen van Recht 2. Economisch-Technologische Ontwikkelingen De ondernemingsgewijze productie en technologische innovatie zijn sterk bepalend voor de inrichting van het rechtssysteem. Economie (kapitalistische productiewijze) Contract & eigendom Vrije-markt economie Multinationals Wetenschap & Technologie Rampen Maatschappelijke Bronnen van Recht 3. Juridische Professionals 1. Rechtspraak (C. 7-8) ‘Recht is wat rechters doen in de praktijk’ (Realisten) Abstracte wetten krijgen pas betekenis in hun toepassing door rechters. Organisatie: Hoe functioneert de rechtelijke macht, hoe is zij samengesteld en zijn haar werkzaamheden georganiseerd? (Hoge werklast) 2. Advocatuur. Verzakelijking en Internationalisering (C. 10) 3. Ambtenaren. Rechtsvormers en regelstoepassers bij de overheid. Rol in wetgeving (C. 5) Maatschappelijke Bronnen van Recht 4. Rechtsopvattingen Burgers ‘Ieder wordt geacht de wet te kennen’ Quod non Rechtssociologisch onderzoek naar: Welke kennis burgers paraat hebben over het recht Opvattingen over het functioneren van de instituties van de rechtstaat. Vertrouwen in recht als oplossing voor hun geschillen. Invloed burgers op recht via Opeisen van rechten (vraagzijde) Verkiezingen Demonstraties Rechtscultuur Kijk naar juridische instituties (aanbodzijde) Vergelijk omvang rechtssector (NL-DU, EU-Japan) Sociale Werking van Recht Effecten van recht in de samenleving (bedoeld & onbedoeld) Bestrijden assumpties - Iedereen kent de wet - Iedereen gehoorzaamt de wet - Langs welke wegen neemt de burger kennis van het recht? - Wat is de rol van sociale verbanden en instituties op de effecten van het recht? (C.6) Anti-Instrumentalisme Tegen het intentionalisme van de wetgever: Wetten hebben vaak andere gevolgen dan wetgever beoogd. Gebruik door mensen om andere redenenen dan wetgever voor ogen stond Sociologische analyse gaat de normatieve veronderstellingen van wetgeving na en vergelijkt deze met sociale werking Hoe bereikt recht de burger? Niet Staatsblad, Terms & Conditions Recht bereikt mensen via filterende instituties met eigen interpretatie van boodschap van de wetgever - Media: TV, Radio, kranten, Internet - Intermediare organisatie: werkgever, vakbond, sportorganisatie. Regels worden geselecteerd en doorgegeven Rol van sociale verbanden op het recht Mens als individu vs. leven binnen sociale verbanden: Familie, Vriendengroep, Clubs, Organisaties Semi-autonome Velden Hebben eigen doelen en formuleren en handhaven eigen formele en informele normen voor leden. Deze hebben een hoge mate van autonomie, met beperkte invloed overheid. Vb studentencorps, tuchtrecht en extern recht. Maatschappelijke middenvelden bemoeilijken centrale sturing van overheid (hinderpaal), maar zijn ook basis voor maatschappelijk draagvlak (partner) voor handhaving van recht Rol van sociale verbanden op het recht Voor een jurist geldt het recht, een socioloog kijkt of het verschil maakt. Recht is veel minder effectief als gedragssturing dan mensen denken. Hoe invloedrijk zijn landmark cases daadwerkelijk in de maatschappij? Bottom-up perspectief: sociale werking vanuit maatschappij Top-down perspectief: vanuit de bestuurder Juristen & Sociologen ‘Sommige rechtssociologen hebben de neiging om juristen af te schilderen als wereldvreemde letterknechten, die slechts geinteresseerd zijn in de oplossing van juridische puzzels en niets begrijpen van de samenleving waarin zij functioneren. Er wordt dan een onoverbrugbare tegenstelling gecreeerd tussen sociologen en politicologen enerzijds, die in sociaalwetenschappelijke theorieen en verklaringen geinteresseerd zijn, en juristen anderzijds, die geen benul hebben van de sociale werkelijkheid. Omgekeerd reageren juristen vaak nogal arrogant en afwijzend op kritiek vanuit de sociale wetenschappen, die tekortkomingen in het juridisch denken aantoont. Dit type jurist ziet de sociale wetenschappen als een hulpwetenschap, waarvan hij gebruik kan maken als het hem toevallig uitkomt. Dit soort wederzijdse stereotypering is weinig vruchtbaar.’ (Huls, p. 40) ‘Rechtssociologie is een geestverruimend middel voor juristen. Het vak maakt black letter lawyers gevoeliger voor de context waarbinnen de woorden en begrippen van het recht functioneren.’ (Huls, p. 42) Juridisering Toenemende rol van van recht in de maatschappij Relatie met opkomst en uitbouw van Rechtstaat Verzorgingstaat Rechtstaat & Juridisering Rechtstaat: Acties van de staat gebonden aan de wet Steeds meer zaken worden juridisch vastgelegd om staatsmacht te legitimeren (Weber Nationale rechtstaat als belangrijkste producent van recht: wetten, decreten, etc. Opkomst: Recht van private instellingen: contracten, polissen, veiligheidsvoorschriften Verzorgingstaat & Juridisering Opkomst verzorgingstaat: Regulering van het welzijn van de burgers (werkgelegenheid, sociale zekerheid, onderwijs, gezondheid) Uitbouw: regels over milieu, veiligheid, mensenrechten Positieve rol: emancipatie zwakke groepen, inperking private macht Kritiek op juridisering: formalisme, kosten etc. Roep om deregulering Juridisering van de Samenleving Het belang van recht in de samenleving neemt toe Te bekijken vanuit een extern perspectief naar interactie recht en samenleving. Vooral regelgeving & procesvoering Sterkere juridische greep van de overheid op de samenleving en alle verschillende domeinen (welvaartstaat) Structurele verschijnselen Toename aantal Juridische actoren Afgestudeerde juristen Rechtszaken Wettelijke regels Verzet tegen overheidsbeslissingen Regeldruk Factoren Variatie Juridisering tussen Landen Cultuur Economie & Politiek Juridische Infrastructuur Factoren Variatie Juridisering Cultuur Tegenstelling Japan – VS Hoeveelheid rechters en advocaten veel hoger in VS Andere wijzen om met conflicten om te gaan Japan heeft schaamte cultuur. Geschillen worden niet openbaar afgehandeld, leveren schaamte op Factoren Variatie Juridisering Economische Ontwikkeling Algemene peil van socio-economische en politieke ontwikkeling Ontwikkelingslanden vs. post-industriele staten Overheid niet geevolueerd tot herverdelende machine Minder belangengroepen die wetgeving afdwingen Factoren Variatie Juridisering Juridische Infrastructuur Nederland vs Noordrein-Westfalen. (Bruinsma 2000) Vergelijkbare culturele en ontwikkelingsfactoren…., maar laatste heeft veel meer civiele zaken. NL 2.258/100.000 NW 3.535/100.000 Juridische infrastructuur: Toegang tot recht. Rol ADR. Verplichte bijstand advocaat. Omvang rechtshulp. Alternatieven wetgeving. Historische Ontwikkeling van de Rechtssociologie Vier Invloeden 1. Kritische Rechtswetenschap 2. Ideologiekritiek 3. Algemene Sociologie 4. Naoorlogse Sociologie 1. Kritische Rechtswetenschap Eind 19e Eeuw Kritiek op het Juridische Formalisme: de Normatief Deductieve Rechtswetenschap Jhering (Der Zweck im Recht, 1877) : beschouw het recht vanuit de sociale doeleinden die aan regels ten grondslag liggen. Ehrlich (Grundlegung der Sociologie des Rechts, 1913) Officieel begin Rechtssociologie Zwaartepunt van de rechtsontwikkeling ligt niet in wetgeving, rechtspraak of rechtsontwikkeling, maar in de maatschappij. Het levende recht, de normen in de samenleving, moet het uitgangspunt worden voor rechtsontwikkeling & wetenschap Kritische Rechtswetenschap Debatten over de Methode van de Rechtswetenschap in verhouding tot de Sociologie. V Sociological Jurisprudence & Legal Realism Pound neemt Jehring over: - recht als strijdperk maatschappelijke belangen - Kijken naar doelen van regels en hun effecten in de maatschappij - Social engineering: recht als middel voor nastreven bepaalde waarden en belangen - Van law in the books naar law in action 2. Ideologiekritiek Kritiek op Klassebasis van het Recht Marx 1842 Debatten over het Recht over Houtdiefstallen Ideologiekritiek op het Recht. Recht als een afspiegeling van eigensdomsverhoudingen in de samenleving. Relatie tussen recht en maatschappelijke ongelijkheid als blijvend thema rechtssociologie. Kritiek op Klassejustitie 3. Algemene Sociologie In het kader van een studie van de maatschappij besteden de wegbereiders van de sociologie vaak aandacht aan het recht. Centraal staat niet methodische kwesties of normatieve beslissingsprocedures, maar ontwikkeling van recht en samenleving. Durkheim: Recht als empirische indicatie voor de stand van maatschappelijke ontwikkeling Weber: Vergelijk organistatievormen van rechtssystemen op basis van rationalisering van besluitvorming en burocratisering (nodig voor rechtzekerheid en voorspelbaarheid, voor kapitalisme) 4. Naoorlogse Sociologie Meer Verfijnde Begrippen en Methode van Onderzoek en meer gespecialiseerde onderwerpen Surveys in testen opvattingen van burgers over recht Analyse van Formele Organisaties: - Rechtbanken, - Advocatuur, - Wetgever, - Openbaar Bestuur, - Politie Karakteristieken van de Rechtssociologie Effectuering van Regels en Rechten Rechtsverhoudingen en Machtsverhoudingen Recht en Organisatie Recht en Sociale Verandering Effectuering Regels en Rechten Subjectieve Rechten als boeken in de kast - Ideeel aspect: potentiele gebruik als nodig, verder slapend bestaan - Actueel aspect: toets regels aan hun gebruikswaarde - Worden bepaalde rechten stelselmatig niet/minder gebruikt? Welke correlatie met niet-juridische factoren (macht/klasse)? - Welke omstandigheden zijn van belang voor effectuering? Werkt de regel gezien het doel? - Regels - Grondrechten - Juridische Idealen - Wat zijn de sociale oorzaken van pervertering van het recht? ‘Justice is nothing other than the advantage of the stronger.’ Rechtsverhoudingen en Machtsverhoudingen Spanning Recht & Macht In hoeverre is Recht een Verlengstuk van Maatschappelijke Macht? In hoeverre kan Recht Macht onder Controle brengen? Opsporen buitenjuridische invloeden op beslissingen of regels. ‘Macht bepaalt recht’. Recht als idelogische versluiering van belangen van machtige groepen (neo-Marxisme).  Moeilijk bewijsbaar Klassejustitie & rechtsongelijkheid Statistische toetsing van verschillen tussen juridische beslissingen op verband met sociale kenmerken Weinig macht betekent vaak weinig recht In hoeverre kan recht bijdragen aan terugdringen ongelijkheid? Moeilijk, want moet in combinatie met actie van onderop Thrasymachus in Plato Recht en Organisatie Allebei prioriteit van formele regels voor bepalen handelswijze of nemen beslissingen. Recht als formele organisatie van samenleving door explicitering van normen Informele normen: alle andere regels die een organisatie in stand houden. Vaak niet expliciet, soms in strijd met de formele. Vb stukloon arbeiders & informele ovk om niet teveel te werken Vb politie, spanning effectiviteit en bescherming rechtsbeginselen Vb. Administratieve beslissingen en routines Organisatie & Individu Recht en Sociale Verandering 1. Law lag argument: recht zou achter lopen bij de maatschappelijke ontwikkeling. Regels zijn verouderd. Vb. Zedelijke normen. Recht vaak gezien als vastleggen normen van 1 generatie voor de volgende. Als deze regels door verandering hun verbindende kracht verliezen komt het formele gezag van het recht in spanning met nieuwe informele normen in de samenleving. Aanpassen recht Vb. Technologie Recht en Sociale Verandering 2. In hoeverre kan recht sociale verandering teweeg brengen? Kan recht verandering in morele normen bij burgers bewerkstelligen? Sumner: “Law cannot make mores, morality cannot be legislated” Alleen als de wetten overeenstemmen met dieperliggende morele normen hebben ze effect Vb Puriteinse drooglegging in VS & opkomst mafia. Zakelijke wetten kunnen beter dan emotionele wetten nieuw normsbesef teweegbrengen (verkeersregels vs. abortus, softdrugs, prostitutie) Agenda en Thema’s van de Cursus 1. Wat is rechtssociologie? 2. Sociologie, een wetenschap van de samenleving; deel 1 3. Sociologie, een wetenschap van de samenleving; deel 2 4. Sociologie, een wetenschap van de samenleving; deel 2 5. Regelgeving 6. Handhaving 7. Formele conflictbeslechting 8. Sociologie van de Straf (Gastcollege) 9. Informele conflictbeslechting 10. Juridische beroepen 11. Recht en de Risicomaatschappij