Хүний эрхийн олон улсын стандарт

Хүний Эрхийн Олон Улсын Стандарт

• НҮБ-аас баталсан Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал нь хүний эрхийн олон улсын жишиг болж, дэлхий дахинд хамгийн ихээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн баримт бичиг юм.
• Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд тусгагдсан хүний эрх, эрх чөлөө, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх зарчмуудыг Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт, Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын пактад тусгасан.
• Эдгээр пактыг олон улсын заавал биелүүлэх хэм хэмжээ болгон тогтоосон.
• Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал, пактудад дурдсан эрх, эрх чөлөө нь хүний эрхийн бүрэн жагсаалт биш бөгөөд цаг үеэс шалтгаалан шинээр нэмэгдэж болно.
• Олон улсын хамтын нийгэмлэгээс хүлээн зөвшөөрч, гэрээгээр баталгаажуулсан эрх, эрх чөлөөг хангах, хамгаалах үүргийг улс орнууд хүлээдэг.
• Нийтийн тээврээр үйлчлүүлэх, дэлгүүрээс хүнс худалдан авах, клуб, дугуйланд хичээллэх зэрэг нь эрх зүйн харилцааны жишээ болно.
• Эдгээр харилцааг тодорхой зохицуулалт, дүрэм журмаар зохицуулдаг.

Эрх Зүй

• Хууль, дүрэм, журам нь хүн нийгмийн харилцаанд оролцохдоо юу хийж болох, болохгүйг тодорхойлдог.
• Нийгмийн харилцааг зохицуулахаар эрх бүхий этгээдээс батлан гаргасан дүрэм, журам, хууль тогтоомжийг эрх зүй гэнэ.
• Эрх зүйн гол эх сурвалж бол хууль бөгөөд энэ нь тухайн улсад амьдарч буй хүмүүсийн нийтлэг эрх ашгийг хангах зорилготой.
• Хууль нь нийгмийн харилцаанд оролцож буй иргэдийн эрхийг хамгаалах, тэгш боломж олгох, шударга ёсыг тогтоох үндсэн зорилготой.
• Хүн төрөхдөө эрх, эрх чөлөөтэй төрдөг бөгөөд хүний эрх гэдэг нь нийгэмд амьдрахад бүх хүнд адил тэгш хамаарах нийтлэг боломж юм.
• Хүний эрхийг нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн шударга ёсны зарчим гэж үздэг тул улс орнууд Үндсэн хуульдаа тусган баталгаажуулдаг.
• Эрх зүй гэдэг нь нийгмийн тодорхой төрлийн харилцааг зохицуулж, хүний эрхийг баталгаажуулж, хамгаалж буй хэм хэмжээний нийлбэр цогц юм.
• Эрх зүйн хэм хэмжээ гэдэгт хууль болон хуулиар эрх олгосон байгууллагаас батлан гаргаж, нийтээр дагаж мөрдүүлж буй дүрэм, журам, заавар, стандарт, хөтөлбөр гэх мэт хууль зүйн олон баримт бичгүүд хамаарна.
• Эрх зүйн хэм хэмжээг хүчин чадлаар нь хоёр ангилдаг: Хууль ба хуульчилсан акт.

Хууль ба Хуульчилсан Акт

• Хууль - Улсын Их Хурлаас батлан гаргаж, нийтээр дагаж мөрдүүлэх хэм хэмжээ тогтоосон, төрийн албадлагын хүчээр хангаж байдаг бичмэл эрх зүйн хэм хэмжээ.
• Хуульчилсан акт - Нийтийн эрх зүйн хүрээнд үүссэн харилцааг зохицуулахаар захиргааны байгууллага, албан тушаалтнаас бичгээр гаргасан захирамжилсан шийдвэр.

Хуульчилсан Актад Багтах Баримт Бичгүүд

• Захиргааны ерөнхий актууд (зөвшөөрөл, татгалзал гэх мэт)
• Захиргааны хэм хэмжээний актууд (журам, дүрэм гэх мэт)
• Гэрээ (захиргааны гэрээ)

Хуулийн Үйлчлэх Ёс

• Хууль нь нийгмийн олон төрлийн харилцааг зохицуулах тул тэдгээрийг тодорхой салбаруудад ангилан үздэг.
• Төрөөс хүний сурч боловсрох, хөдөлмөрлөх, бизнес эрхлэх, нийгмийн халамж үйлчилгээ хүртэх зэрэг эрхийг хангах зорилгоор олон тооны хууль батлан хэрэгжүүлдэг.
• Хуулиуд нь Үндсэн хуулиар тогтоосон зохицуулалтыг тодорхой болгож, нийгмийн салбарууд хоорондын харилцааг нарийвчлан зохицуулах зорилготой.
• Монгол Улсад хүчин төгөлдөр үйлчилж буй 641 хууль, 525 олон улсын гэрээ бүртгэлтэй байна (2017 оны 9 сарын 1-ний өдрийн байдлаар).
• Хууль бүх хүнд тэгш үйлчлэх ёстой бөгөөд ардчиллын үндсэн зарчим бол хуулиас дээгүүр хэн ч байх ёсгүй.
• Хууль нь төрийн дээд албан тушаалтнаас эгэл жирийн иргэн хүртэл бүгдэд нь тэгш үйлчлэх учиртай.
• Хүмүүс хувийн шинж чанараараа өөр өөр байдаг ч хууль бүх хүнд адил тэгш үйлчлэх ёстой.
• Монгол Улсын Үндсэн хуульд хүн бүр хуулийн өмнө эрх тэгш байх, хуулиар адилхан хамгаалуулах эрхтэй болохыг баталгаажуулсан.
• Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна.

Эрх Тэгш Байдлын Зарчим

• Хүнийг үндэс угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно.
• Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна.
• Хүн бүр хуулийн өмнө эрх тэгш байх зарчмыг дараах байдлаар тайлбарладаг:
  • Хүн бүр хууль ёсыг сахих
  • Хууль бүх хүнд адил тэгш үйлчлэх
  • Шударга шүүхээр шүүлгэх
  • Гэм буруутай нь тогтоогдвол хариуцлагаас үл хэлтрэх
  • Ял зэм, хариуцлага үйлдсэн хэрэгт нь тохирсон байх
• Хууль, дүрэм нь хүний эрхийн хэм хэмжээ, зарчмуудад нийцсэн байх ёстой.
• Эрх зүйн хэм хэмжээ нь нийгмийн амьдралын зохицуулалтаас урган гардаг тул уг харилцаанд оролцогчдод ойлгомжтой, тодорхой байх ёстой.
• Хуулийн заалт тодорхой бус байвал дагаж хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй, оролцогчид янз бүрийн байдлаар тайлбарлан маргаанд хүрч болзошгүй.
• Хууль, эрх зүйн талаар тодорхой мэдлэг ойлголттой байх нь өөрийн эрх, эрх ашгийг хамгаалах, мөн бусдын эрхийг зөрчихгүй байхад тусална.
• Аливаа хууль хүмүүсийн нийтлэг эрх ашигт нийцсэн, түүнийг хамгаалахын төлөө байх ёстой.
• Хүний эрхийг зөрчсөн, ялгаатай хандсан зэргээр хуульд харшилсан шийдвэр хүчингүй болно.
• Иргэдийн эрх ашгийг зөрчсөн хууль, тогтоомжийг өөрчлөх саналаа сонгосон төлөөлөгчдөөрөө дамжуулан хууль тогтоогчдод хүргэж шинэчлэн өөрчилдөг.
• Хүмүүс, байгууллагуудын хооронд гарсан зөрчил, үл ойлголцлыг хянан зохицуулж, худал үнэн, гэм бурууг ялган тогтоохоор хууль сахиулах байгууллагууд ажилладаг.
• Эдгээр байгууллага нь хэрэг зөрчлийг тодорхойлж, гэм бурууд нь тохирсон үүрэг хариуцлага, ял шийтгэлийг оноодог.

Төрийн Захиргаа

• Аливаа төр улс нь нутаг дэвсгэр, ард иргэдтэй, тэдгээрийг харьяалах засаг захиргаатай байх ёстой.
• Иргэд төлөөллийн байгууллагуудаараа дамжуулан төр, түүний албан хаагчдыг сонгон, хууль дүрэм боловсруулж, түүнийг хэрэгжүүлэх үүргийг төрд хариуцуулж өгдөг.
• Төр иргэдийн өмнө хүлээсэн үүргээ өөрийн байгууллага, албан хаагчдаараа дамжуулан хэрэгжүүлэхийг төрийн захиргаа гэнэ.
• Төрийн албаны байгууллагууд нь төрийн нэрийн өмнөөс хуулийг хэрэгжүүлэх, түүний биелэлтийг хянан шалгах явцдаа иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад хууль ёсны шаардлага гарган захирамжилж байдаг.
• Төр, түүний байгууллагын эрх хэмжээг хуулиар тогтоож хуульчилдаг.
• Төрийн алба нь тодорхой эрх зүйн үндсэн дээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг тул байгууллага бүрийн эрх хэмжээг Үндсэн хууль болон холбогдох бусад хуулиар тогтоодог.
• Захиргааны алба нь төрийг төлөөлөх эрх, үүрэгтэй бөгөөд хуулийн хэм хэмжээнд нийцүүлэн бусад байгууллага, иргэд заавал дагаж биелүүлэх хэм хэмжээний акт батлан гаргах, тодорхой асуудал шийдвэрлэх эрхтэй.
• Мөн төрийн нэрийн өмнөөс урамшуулах, шагнах, хууль зүйн хариуцлагыг хүлээлгэх зэргээр тодорхой үйлдлийг зөвшөөрөх болон хориглох эрхтэй байна.
• Төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна.
• Монгол Улсын Үндсэн хуульд төр нь иргэдийн эрх, эрх чөлөөг хангаж, хамгаалах үүргийг хүлээдэг.

Монгол Улсын Төрийн Албаны Бүтэц

• Төрийн захиргааны алба нь иргэдэд хүртээмжтэй, чанартай, тасралтгүй үйлчилгээ үзүүлэхийн тулд тодорхой бүтэц, зохион байгуулалттай байдаг.
• Монгол Улс нь төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл бөгөөд нутаг дэвсгэр нь зөвхөн засаг захиргааны нэгжид хуваагддаг.
• Монгол Улс нь аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг, хороо гэсэн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжид хуваагддаг тул дараах 4 түвшинтэй байна:
  1. Яам
  2. Аймаг, нийслэлийн захиргаа
  3. Сум, дүүргийн захиргаа
  4. Баг, хорооны захиргаа
• Захиргааны байгууллагын гол үүрэг нь иргэдтэй харилцаж, чиг үүргийнхээ дагуу тэдэнд үйлчлэх явдал юм.
• Иргэд өөрсдийн эрх ашигт хамаарах аливаа асуудлыг шийдвэрлүүлэхээр захиргааны байгууллага, албан тушаалтантай байнга харилцах шаардлага гардаг.

Төрийн Үйлчилгээ

• Монгол Улсын хуулиуд нь Үндсэн хуулиар тогтоосон үзэл баримтлал, хэм хэмжээг тодорхой болгож, хүний эрх, эрх чөлөөний хамгаалалтыг нарийвчлан зохицуулдаг.
• Боловсролын тухай, Цагдаагийн албаны тухай, Газрын тухай, Нийгмийн халамжийн тухай, Эрүүл мэндийн тухай зэрэг хуулиар бидний эрүүл аюулгүй амьдрах, хөгжих, төрийн үйлчилгээ авах зэрэг бүх харилцааг зохицуулна.
• Хууль бүр хүний эрхийг эдлүүлэх, эрх нь зөрчигдсөн тохиолдолд сэргээн эдлүүлэх, хохирлыг арилгахад чиглэсэн арга хэмжээг агуулж байдаг.
• Төрийн захиргааны байгууллага, тэдгээрийн албан тушаалтан нь хууль, шийдвэрийг баримтлан иргэдэд үйлчилнэ.
• Төрийн үйлчилгээг иргэдэд чанартай, хүртээмжтэй, шуурхай хүргэх зорилгоор "Нэг цэгийн үйлчилгээ"-ний төвүүдийг аймаг, дүүргүүдэд байгуулан ажиллуулдаг.

Монгол Улсын Иргэний Үүрэг

• Төр нь хүний эрхийн хувьд үүрэг хүлээгч хэдий ч хувь хүн бүр эрхээ эдлэхийн хамт үүргээ биелүүлэх ёстой.
• Хүний эрхийн тулгуур зарчим, үнэт зүйлсийг төр, иргэн аль аль нь баримталж хамгаалан бэхжүүлэх үүрэгтэй.
• Ардчилсан иргэн байх нь эрхээ эдлэхийн хамт үүргээ биелүүлэхээс эхэлнэ.
• Энгийн хэрнээ өдөр тутам сахин биелүүлбэл зохих үүрэг, хариуцлага нь хүний хамтын амьдралын зайлшгүй шаардлага юм.

Иргэний Үүрэг

• Ардчилсан улсын иргэний үүрэгт хуулийг сахиж мөрдөх, бусдын эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэх, татвар төлөх, хууль ёсны шийдвэр, дүрэм зааврыг мөрдөх, байгаль орчныг хамгаалах, соёлын дурсгалт зүйлсийг хамгаалах зэрэг олон үүргийг оруулж тооцдог.
• Зарим улс оронд сонгуульд оролцох, цэргийн алба хаах, хөдөлмөрлөх, эрүүл мэндээ хамгаалах зэрэг үүргийг хуульчилж баталгаажуулсан байдаг.
• Хүмүүс эрхээ хамгаалахын тулд хүний эрх, эрх чөлөөг хууль тогтоомжоор хэрхэн хамгаалж өгснийг сайтар мэдэх шаардлагатай.
• Үндсэн хуульд иргэд төрийн байгууллагад өргөдөл, гомдол гаргаж шийдвэрлүүлэх эрхийг баталгаажуулсан байдаг.
• Иргэд эрх, ашиг сонирхол нь хөндөгдсөн бүх асуудлаар төрийн байгууллагад өргөдөл, гомдол гаргах эрхтэй.
• Хүний эрх зөрчигдсөн тохиолдолд шүүх, цагдаа, прокурор зэрэг хуулийн байгууллагуудад хандах шаардлагатай.

Хүний Эрхийг Хамгаалах Байгууллагууд

• Хүний эрхийн үндэсний комисс нь хүний эрх, эрх чөлөө зөрчигдөхөөс сэргийлэх, зөрчигдсөн тохиолдолд эрхийг нь сэргээн эдлүүлэхэд тусалдаг.
• Комисс нь хүний эрхийн талаар иргэдийн гаргасан гомдлыг хүлээн авч, зөрчлийг шалган шийдвэрлэх үйл ажиллагаа явуулдаг.
• Мөн иргэд, байгууллагуудад хүний эрхийн боловсрол олгох сургалт, сурталчилгаа зохион байгуулдаг.
• Төрийн болон төрийн бус байгууллагууд хүний эрхийг хамгаалах үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд эдгээрт Өмгөөлөгчдийн холбоо, Үйлдвэрчний эвлэл, Хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах нийгэмлэг, Сурагчдын холбоо зэрэг байгууллагууд багтана.

Хүний Эрхийн Зөрчил

• Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс бусдын адил иргэний, улс төрийн, эдийн засгийн, нийгмийн, соёлын бүх эрхийг ямар нэг алагчлалгүйгээр эдлэх эрхтэй.
• Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд эрхийг бүрэн, эрх тэгш эдлүүлэхийн тулд тусгай орчин нөхцөл, хэрэглэгдэхүүн шаардлагатай.
• Аливаа ард түмэн дарангуйлал, боолчлолд өртсөн тохиолдолд эрх, эрх чөлөөгөө эдэлж чадахгүй, улмаар улс орны хөгжил удааширч, дайн тулаан өрнөж болно.
• Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө нь эвлэлдэн нэгдэх, жагсаал, цуглаан хийх, сонгох зэрэг бусад олон эрх, эрх чөлөөтэй огтлолцож байдаг.
• Шударга шүүхээр шүүлгэх, төр улсын хэрэгт оролцох зэрэг иргэний болон улс төрийн бусад эрх, эрх чөлөөгөө эдлэхэд чухал үүрэгтэй.
• Мөн боловсрол эзэмших, эрүүл мэндээ хамгаалуулах, нийгмийн хангамж хүртэх, хөдөлмөрлөх эрх зэрэг нийгэм соёлын эрхийн хэрэгжилтэд ч нөлөөлдөг.
• Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө нь Монгол Улсын нэгдэн орсон гэрээ, конвенц, Үндсэн хууль, бусад хууль тогтоомжоор баталгаажсан бөгөөд нийгмийг эрүүлжүүлж, олон ургалч байдлыг хөхиүлэн дэмжиж байдгийн хувьд ардчиллын чухал хэмжүүр болж байдаг.
• Европын хүний эрхийн шүүх үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөөг"ардчилсан нийгмийн үндэс суурь бөгөөд нийгмийн дэвшил, хувь хүн бүрийн хөгжлийн гол нөхцөлийг бүрдүүлэгч" гэж үзсэн.
• Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө нь иргэний нийгэм, ардчиллын баталгаа болдог бөгөөд үг хэлэх, бичгээр буюу хэвлэн нийтлэх, урлаг, уран сайхны хэлбэрээр, тайван жагсаал, цуглаан хийх зэрэг арга хэлбэрээр илэрдэг.

Хэвлэл Мэдээллийн Үүрэг

• Төр засаг хариуцлагатай, ил тод байхад хэвлэл мэдээлэл чухал үүрэгтэй.
• Хэвлэл мэдээлэл нь нийгэмд болж буй үйл явдал, мэдэгдэл, бодлого, саналыг ажиглах, баримтжуулах, тайлбарлан дүрслэх, шүүмжлэх замаар иргэдэд хүргэдэг.
• Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл дараах үүргийг гүйцэтгэдэг:
  • Мэдээлэл олгох
  • Иргэдийн санаа бодол төлөвшүүлэхэд туслах
  • Хяналт тавих, шүүмжлэл өрнүүлэх
  • Цэнгээн баясгах, боловсрол олгох
• Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл нь бүрэн, үнэн зөв, бодитой, ойлгомжтой байдлаар мэдээллээ хүргэх хэрэгтэй.
• Ард түмэн нийгэмд болж байгаа үйл явдалтай танилцаж, мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж, үнэлэлт дүгнэлт өгөх, байр сууриа илэрхийлэх боломжтой.