Voedingsbodem voor de hervormingen

Voedingsbodem voor de hervormingen

• In de 14e eeuw ontstonden er twijfels binnen de kerk, die de voedingsbodem vormden voor de hervormingen.
• Het Westers Schisma toonde aan dat er twee pausen waren, één in Avignon en één in Rome.
• De Zwarte Dood (1347-1351) leidde tot algehele ontreddering en de vraag of dit het einde der tijden was, als straf van God.
• Het geloof in de almacht van God werd versterkt, maar er ontstond ook twijfel aan de autoriteit van wereldlijk gezag en de Kerk.
• Er waren wantoestanden bij de hoge geestelijkheid, die zich uitte in geldgewin via simonie en nepotisme.
• Ook was er een wereldlijke levensstijl met concubinaat en seksuele uitspattingen.
• Alexander VI Borgia (1492-1503) was een Renaissance-paus en symbool van Roomse decadentie.
• Er waren ook wantoestanden bij de lagere geestelijkheid, met weinig voorbeeldige levenswandel (o.a. op seksueel vlak).
• Erasmus dreef de spot met de intellectuele capaciteit en de ongeletterdheid van lage geestelijken.

Reactie van Erasmus

• De spot werd gedreven met de intellectuele capaciteit en de ongeletterdheid van de lage geestelijken.
• Zie hoofdstuk over humanisme voor verdere informatie over Erasmus.

Moderne problemen

• In de 21ste eeuw zijn er talrijke seksschandalen in de Kerk.
• In 2010 was er de kwestie bisschop R. Vangheluwe.
• Pedofilie-schandalen leidden tot sterke anti-Roomse sentimenten, vooral tijdens het pontificaat van Benedictus XVI (2005-2013).
• Er waren ontdopingen als reactie op de schandalen.
• Paus Franciscus heeft veroordelingen uitgesproken sinds 2013.
• De Canvasreeks 'Godvergeten' (2023) maakt de kwestie Vangheluwe weer actueel, geeft slachtoffers een stem en doet opnieuw zeer scherpe kritiek oplaaien tegen de verantwoordelijken en daders van de talrijke pedofilieschandalen, o.a. wijlen kardinaal Danneels.

Groeiende kritiek op het Kerkinstituut in de 15de eeuw

• Er was groeiende kritiek op het Kerkinstituut vanwege ketterse theologen en predikers.
• John Wycliffe (1328-1384) was een geleerde aan de Universiteit van Oxford.
• Wycliffe geloofde dat de Bijbel, en niet de Kerk, als de hoogste bron van autoriteit voor christenen moest worden beschouwd.
• Hij hekelde bisschoppen en andere geestelijken voor het vergaren van rijkdom en het verwaarlozen van hun religieuze plichten.
• Wycliffe en zijn volgelingen maakten de eerste vertaling van de Bijbel in het Engels.
• Ketterse theologen en kritische humanisten waren voorlopers van de Reformatie.
• In de 16de eeuw, in 1517, begon Martin Luther zijn strijd tegen de handel in aflaten.

Begin van de Reformatie: Martin Luther

• Analyse van de film 'Luther' uit 2003.

Politiek van paus Leo X (1513-21)

• Paus Leo X, zoon van Lorenzo de Medici, was een Renaissancepaus met grootse bouwplannen.
• Hij verkocht de titel van aartsbisschop aan Albert van Brandenburg.
• Hij leende geld aan de Fuggers en betaalde dit terug via aflaten.
• Johan Tetzel speelde in op het bijgeloof van de massa en bood geld in ruil voor toegang tot het Paradijs en de bevrijding van geliefden uit het vagevuur.
• De figuren Hanna en Gretta zijn fictief en representeren arme (boeren)volk.
• Op 31 oktober 1517 publiceerde Luther de 95 stellingen tegen de praktijken van Tetzel.
• Waarschijnlijk zijn deze stellingen niet vastgespijkerd op de kerkdeur in Wittenberg.
• In 1521 vond de Rijksdag van Worms plaats onder leiding van Karel V.
• Luther weigerde zijn geschriften en meningen te herroepen.
• De Rijksban werd over luther uitgeroepen, wat betekende dat hij 'vogelvrij' was verklaard.
• Dit alles gebeurde enkele maanden na de Kerkban (excommunicatie).
• In 1521 stond Luther onder bescherming van Frederik de Wijze, tegen de strafmaatregelen van Karel V.

Nieuwe reformaties: Het Calvinisme

• Johan Calvijn was een geboren Fransman die moest vluchten wegens zijn hervormingsgezinde opvattingen.
• Calvijn was een groot intellectueel, zowel humanist als jurist en theoloog.
• In 1536 koos Genève officieel voor de Reformatie, deels geïnspireerd door Luther.
• Calvijn publiceerde de Institutiones, het basiswerk van zijn nieuwe leer.
• Hij werd gevraagd om in Genève te komen prediken.
• De Sint-Pieterskathedraal in Genève is de kerk waar Calvijn de nieuwe geloofsleer predikte.
• In 1536 begon Calvijn zijn ideeën te verspreiden.
• De mens is van nature slecht en alleen God kan hem van zijn zonden verlossen.
• Predestinatieleer: al voor je geboorte is bepaald of je gered of verdoemd wordt; velen zijn geroepen, weinigen uitverkoren.
• De mens moet zo goed mogelijk leven, want naarmate je daar beter in slaagt, is de kans groter dat je tot de uitverkorenen behoort.
• Kern = predestinatieleer: voorbestemdheid voor hemel of hel.
• Vroom (volgens de Bijbel) en een sober leven zijn de beste garantie tot uitverkiezing.
• Dogmatisme en intolerantie leidden tot de executie van Michel Servet wegens libertijnse opvattingen.

De invloed van het Calvinisme op Nederland sinds de 16e eeuw

• De nadruk werd gelegd op de verantwoordelijkheid van het individu.
• Er werd recht op verzet tegen onrechtvaardige heersers toegekend.
• Mondigheid en 'freedom of speech'
• Calvinisten hebben de plicht om open en eerlijk hun mening te zeggen, ook als die niet aangenaam is.
• Nederlanders staan bekend als 'brutaal gebekt'.

Verspreiding van het Calvinisme over West-Europa

• Zwitserland
• Nederland
• Frankrijk (Hugenoten)
• Duitsland
• Engeland (Puriteinen)
• Schotland (Presbyterianen, onder leiding van John Knox)
• Afrikaner Calvinisme in (blank) Zuid-Afrika sinds 1652, de stichting van Kaapstad door de VOC.
• In 1620 vertrokken de Pilgrim Fathers van Nederland over Engeland naar Plymouth (Massachusetts).

Wederdopers of Anabaptisten

• De grondlegger was Ulrich Zwingli (1519-22).
• Het begin was verzet tegen aflaten en het dogmatisme van de RK Kerk.
• Het centrum was Zürich.
• Ze praktiseerden volwassendoop.
• Een radicale vleugel, onder leiding van Jan Beukelszoon van Leiden, stichtte het 'Wederdopersrijk' in Münster in 1533.
• Dit was een radicale theocratie onder leiding van de 'koning van Münster'.
• Ze wachtten op de Apocalyps.
• De gemeenschap werd vernietigd en hun leider geëxecuteerd door een katholiek leger in 1535.
• Een gematigde vleugel stond bekend als Mennonieten, gesticht door Menno Simons (Fries).
• Ze streefden naar hervorming van het christendom en terugkeer naar de oorspronkelijke zuiverheid.
• Ze werden vervolgd door zowel katholieken als protestanten.
• Na de vernietiging van de gemeenschap Münster, trokken velen in de 17de-18de eeuw naar Noord-Amerika.
• De Amish zijn een afsplitsing uit Zwitserland van rond 1690.
• Belangrijk centrum is Lancaster County (Pennsylvania), sinds begin 18de eeuw.
• Eenvoudige familiale levenswijze gecombineerd met traditionele kleding en het mijden van moderne technologie.
• Hoger onderwijs wordt niet aangemoedigd.
• De gemeenschap spreekt 'Pennsylvania Dutch'.

Anglicanisme

• Er was een breuk met Rome.
• De oorsprong was de echtscheiding van Kath. Van Aragon en het huwelijk met Anne Boleyn, weduwe van zijn broer Arthur.
• De vraag rees of dit huwelijk wettig of 'incestueus' was.
• Uit het eerste huwelijk kwam één dochter voort: Mary Tudor.
• De koning wilde graag een zoon.
• Clemens VII (de Medici) weigerde de echtscheiding en het tweede huwelijk.
• De onderhandelingen van kardinaal Wolsey mislukten.
  • Hij viel uiteindelijke in ongenade.
• Kanselier Th. Morus steunde het standpunt van de paus.
  • Dit leidde tot zijn terechtstelling.
• 1529-1536: Reformation Parliament: Act of Supremacy 1534.
• De koning werd hoofd van de Church of England.
• Dit legde de basis voor de Anglicaanse Kerk.
• Het bevindt zich tussen katholicisme en protestantisme.
• Hendrik VIII bleef zichzelf als katholiek beschouwen, maar niet als onderhorige aan de paus.

Er volgden nog vier huwelijken

• Protestantse en anti-Roomse invloed was zeer sterk vanwege Anne Boleyn en Thomas Cromwell.
• 1536: Terechtstelling van Anne Boleyn na miskraam van een zoon.
• Huwelijk met Jane Seymour.
• 1537: Geboorte van prins Edward, overlijden van Jane Seymour.
• 1540: Huwelijk met Anna van Kleef + nietigverklaring, huwelijk met Kath. Howard.
• Kath. Howard werd terechtgesteld in 1542.
• In 1543 trouwde hij met Kath. Parr.
• Elisabeth én Mary werden erkend als opvolgers na Edward door Hendrik VIII in 1547.
• De opvolging: Edward VI -> Lady Jane Grey (nicht + testamentair erfgename tot 9 dagen ! + terechtgesteld)
• 'Bloody Mary' was katholiek en voerde een zware vervolging van protestanten.
• Elisabeth I bekrachtigde dat de Church of England vorst(in) = hoofd heeft.
• De Anglicaanse Kerk staat liberaler tegenover vrouwen in de Kerk en homosuelen zijn geaccepteerd.
• Meer liberale houding dan de RKK
• Vrouwelijke priesterambt
• Homoseksualiteit aanvaardt.
• Tijdens de koningskroning wordt een eed gezworen ter bescherming van het protestantse geloof.

De katholieke Kerk in de tegenaanval: de Contrareformatie

• De Inquisitie was een kerkelijke rechtbank voor geloofszaken.
• Sinds de 13de eeuw (tegen ketters)
• In 1542 kwam de rechtbank onder rechtstreekse controle van de paus.
• De rechtbank voerde strijd tegen protestantse ketters en hun ideeën.
• Er ontstond een klimaat van achterdocht en verraad.
• Er werd gebruikgemaakt van bedenkelijke methodes.
• In het jaar 2000 vroeg paus Johannes-Paulus II vergiffenis voor het optreden van de Inquisitie.
• Het Concilie van Trente vond plaats van 1545-1563.
• Een concilie is een hoge Kerkvergadering onder leiding van een afgevaardigde van de paus.
• Het herstel van de eenheid in de christenheid lukte niet.
• Protestanten waren afwezig en de Reformatie was al bijna 30 jaar bezig.
• Wel zorgde het concilie voor een hervorming van de RKK van binnenuit.
• Actualiteit: Tweede Vaticaans Concilie 1962-65.
• Joh. XXIII.
• Er waren circa 2500 deelnemers en ook niet RKK vertegenw aanwezig.
• De hele kerkenwereld bepaalde de agenda.
• Eerste wereldwijde TV-evenement
• Het concilie werd aangekondigd door Johannes XXIII op 25 januari 1959 in St. Paulus buiten-de-muren.
• Er werden bepalingen getroffen met betrekking tot de geloofsleer -> zie doc 13 p. 126
• Er werden bepaling met betrekking tot de kerkelijke discipline.
• Er kwam een nieuwe kloosterorde: de Jezuïeten.
• De stichter was Ignatius van Loyola (oud-militair).
• Ze bezaten een krachtig geloof + hoge opleiding + militaire discipline
• De pausel. erkenning vond in 1540 plaats.
• Ze waren "soldaten van God", met kennis en woord tegen protest.
• Ze propageerden ideeën van de Contrareformatie en het Concilie van Trente.
• Onderwijs Jezuïetencolleges.
• Missionering voor kolonies in de Nieuwe Wereld en gebieden in Azië: Japan, Indië, China.

Religieuze intolerantie en godsdienstoorlogen

• Geweld tegen andersgelovigen door katholieken én protestanten.
• Katholieken vermoorden protestanten en protestanten vermoorden katholieken.

Enkele voorbeelden

• Inquisitie
• Bartholomeusnacht
• Executie van 'dissident' Michel Servet
• Moord op 'Martelaren van Gorcum'
• Godsdienstoorlogen kenmerken zich door geweld tegen andersgelovigen.
• Lokale geschiedenis: 'Tjenne Michiels' levend verbrand 1667.
• Veranderende houding late 15de eeuw, 'De Heksenhamer' (1487)
• Hekserij = bedreiging v/h katholieke geloof = ketterij
• Heksen = handlangers v/d duivel --> toverkunst (vliegen)
• Heksenwaan, einde godsdienstoorlogen omstreeks 1650
• Progressieve denkers + Verlichting

• nadruk op REDE

• Godsdienstoorlogen 16de – 17de eeuw
• Dertigjarige Oorlog = gruwelijkste + meest grootschalige
• de allereerste wereldoorlog?
• miljoenen doden (burgerbevolking) => kathol. + protest.
• vooral in Duitsland
• 1648: Vrede van Westfalen => protestantisme erkend nog geen échte godsdienstvrijheid:
• Godsdienstoorlogen op de Britse eilanden: Engelse protestanten <=> Ierse katholieken.
• De moeizame weg naar religieuze tolerantie.

Edict van Nantes in 1598

• Vrijheid van godsdienst in heel Frankrijk, uitgevaardigd door koning Hendrik IV.
• Geschriften van verlichte filosofen (Verlichting 18de eeuw).
• Voltaire 'Traité sur la Tolérance'.
• Verlicht despotisme is een regeringsvorm waarbij absolutistisch regerende vorsten bepaalde principes van de Verlichting toepassen (18de eeuw).
• Keizer Jozef II Tolerantie-edict.