Typologia języków i cechy znaku językowego

Definicja języka

• Język to sposób porozumiewania się międzyludzkiego za pomocą języków naturalnych.
• Języki naturalne ewoluowały w społeczeństwach.
• Języki są zróżnicowane geograficznie (np. języki narodowe, dialekty) i społecznie (np. gwary, żargony, języki specjalistyczne).

Klasyfikacja języków

Rodzaje języków

• Naturalne: języki etniczne (żywe, martwe, wegetujące, odcyfrowane, zrekonstruowane, odrodzone).
• Pomocnicze: języki międzyetniczne (np. pidżiny, interlingua).
• Tajne: języki żargonowe.
• Sztuczne: języki formalne, informacyjno-wyszukiwawcze.

Klasyfikacja genetyczna

• Grupowanie języków na podstawie wspólnego prajęzyka.
• Kluczowym elementem są prajęzyki i rodziny językowe (zbiór języków wywodzących się z jednego prajęzyka).

Klasyfikacja geograficzna

• Grupowanie języków na podstawie kontaktów społeczności mówiących w danym obszarze (np. Liga Bałkańska, Liga Wielkich Języków Europejskich).

Tendencje w rozwoju języków świata

• Języki wielkie zyskują użytkowników, mniejsze zagrażają wymarciem (np. 50% języków może zniknąć do końca XXI w.).
• Na obszarach Australii i obu Ameryk zniknie aż 90% języków.

Największe języki świata

• Obecnie (2017): chiński, hiszpański, angielski, arabski, hindi, bengalski, portugalski, rosyjski, japoński, pendżabski.
• Prognoza na 2050 rok: chiński, hindi, arabski, angielski, hiszpański, portugalski, bengalski, rosyjski, japoński, malajski.

Przykłady języków

• Żywe i martwe języki: Wilamowicki (wegetujący język w Polsce), Koptyjski (odcyfrowany język starożytnego Egiptu), Praindoeuropejski (zrekonstruowany prajęzyk rodziny indoeuropejskiej).

Rodziny językowe

• Indoeuropejska: słowiańska, germańska, celtycka.
• Uraliska: fiński, węgierski.
• Ałtajska, chińsko-tybetańska, austroazjatycka, austronezyjska: inne rodziny języków.
• Języki izolowane: baskijski, japoński.

Język naturalny jako obiekt badań językoznawstwa

• Definicja: system znaków konwencjonalnych, fonicznych służący do komunikacji.
• Cechy: dwuklasowość, uniwersalność.

Teoria znaku językowego

• Znak (R. Grzegorczykowa): Zjawisko fizyczne, które coś oznacza i komunikuje.
• Znak (T. Milewski): Element istotny ze względu na relację do innego elementu rzeczywistości.

Cechy znaku językowego

• Arbitralność (umowna relacja między formą a znaczeniem).
• Linearność (układ w linii).
• Zmienność (zmieniające się z czasem).
• Semantyczność (przekaz znaczenia).
• Dwustopniowość (podział na fonemy i wyrazy).

Cechy języka naturalnego

• Konwencjonalność znaków.
• Foniczność (znak oparty na dźwięku).
• Dwuklasowość (podział na słownictwo i gramatykę).
• Uniwersalność (możliwość wyrażenia wszystkiego).
• Polisemiczność (kreatywność tworzenia nowych znaczeń).

Język i mówienie

• System (Langue) i użycie systemu (Parole): Langue (system: kod, kompetencja), Parole (mówienie: tekst, akt mowy).
• Konkrety, jednostkowość, aktualność, nieograniczoność, zdarzenie fizyczne.

Kompetencja językowa (Chomsky)

• Zasób reguł i norm umożliwiających korzystanie z języka.

Język ogólny i jego odmiany

• Język ogólnonarodowy (używany w szkołach, administracji).
• Odmiana mówiona (dialogowa, spontaniczna, zależna od kontekstu).
• Odmiana pisana (monologowa, trwała, staranna).
• Style funkcjonalne (informacyjny, publicystyczny, techniczno-naukowy, normatywno-dydaktyczny, artystyczny).
• Odmiany terytorialne (dialekty).

Funkcje języka

• Wyrażania
• Apelatywna
• Przedstawiania
• Schemat komunikacji (Jakobson) (nadawca, komunikat, odbiorca, kod, kontekst)

Teoria znaku językowego (definicje znaków Saussure'a i Peirce'a)

• Znak (Saussure) – połączenie znaczenia (signifié) i formy (signifiant).
• Rodzaje znaków (Peirce): Indeksy, Ikony, Symbole.
• Podział wg Grzegorczykowej: Naturalne, Konwencjonalne.

Klasyfikacja języków

• Genetyczna (prajęzyk, rodzina językowa, dialekty)
• Geograficzna (liga językowa, np. Liga Bałkańska)
• Typologiczna (fonologiczna, morfologiczna, syntaktyczna)

Podsystem fonologiczny

• Fonologia i fonetyka
• Kluczowe pojęcie: fonem; abstrakcyjna jednostka wyróżniająca znaczenia. (fonetyka bada fizyczne cechy dźwięków, a fonologia funkcje fonemów w języku).
• Opozycje fonologiczne: prywatywna, równorzędna, gradualna.

Podsystem leksykalno-semantyczny

• Leksykologia (opis i klasyfikacja słownictwa, płaszczyzna mówienia - leksyka)
• Semantyka (bada znaczenie leksykalne wyrazów)
• Onomazjologia (analiza wyrazu jako nazwy).
• Nominacja (proces nadawania nazw).
• Typy znaczeń leksemów (aktualne, leksykalne, etymologiczne, realne, gramatyczne, słowotwórcze, przenośne).

Rozwój semantyczny wyrazu

• Polisemia, Metafora, Metonimia, Synekdocha.
• Relacje semantyczne: Homonimia, Synonimia, Antonimia, Komplementarna, Hiponimia, Meronimia.
• Pole semantyczne.

Gramatyka

• Podstawowe pojęcia: znaczenie gramatyczne, forma gramatyczna (syntetyczna, analityczna).
• Rodzaje fleksji (afiksalna, wewnętrzna, aglutynacyjna).
• Sposoby wyrażania znaczeń gramatycznych (afiksacja, wymiana głoskowa, akcent, supletywizm, intonacja, szyk wyrazów).
• Podstawowe kategorie gramatyczne: czas, tryb, osoba, liczba, rodzaj, przypadek, aspekt, strona.
• Słowotwórstwo (motywacja, formant).
• Składnia (zdanie, składnia wypowiedzenia, kategorie gramatyczne).

Językoznawstwo

• Językoznawstwo jako dyscyplina (w kontekście innych nauk humanistycznych).
• Definicja językoznawstwa.
• Synchroniczne vs diachroniczne, wewnętrzne vs zewnętrzne.
  • Kryteria podziału nauk (metody uzasadniania twierdzeń: aprioryczne vs aposterioryczne).
• Działy językoznawstwa (np. fonologia, fonetyka, morfologia, składnia, semantyka, leksykologia).