Қазақ тілінің грамматикасы

Grammar

Morphology

• Kazakh is an agglutinative language, with a system of suffixes and prefixes that attach to roots to form words.
• There are no cases in Kazakh, but grammatical functions are indicated by suffixes and word order.
• Verbs can be inflected for tense, aspect, mood, voice, and person.

Verbs

• Verbs agree with the subject in person and number.
• There are several verb conjugations, including:
  • Present tense: indicated by the suffix -ын (-yn) or -i (-i)
  • Past tense: indicated by the suffix -ды (-dy) or -ti (-ti)
  • Future tense: indicated by the suffix -ады (-ady) or -eti (-eti)
• Aspect is indicated by the use of auxiliary verbs or suffixes:
  • Imperfective aspect: indicated by the suffix -ып (-yp) or -iп (-ip)
  • Perfective aspect: indicated by the suffix -ды (-dy) or -ти (-ti)

Nouns

• Nouns have no grammatical gender.
• Plural forms are indicated by the suffixes -лар (-lar) or -дер (-der).
• Possession is indicated by the use of possessive suffixes:
  • 1st person singular: -ым (-ym) or -im
  • 2nd person singular: -ың (-yng) or -iң
  • 3rd person singular: -ы (-y) or -i
  • 1st person plural: -ымыз (-ymyz) or -imiz
  • 2nd person plural: -ыңдар (-yngdar) or -iңдер
  • 3rd person plural: -ылар (-ylar) or -илер

Word Order

• The basic word order is Subject-Verb-Object (SVO).
• However, the word order can be flexible, and the language allows for topicalization and focus marking.

Other Features

• Kazakh has a system of vowel harmony, where words are divided into two groups based on the quality of the vowels.
• The language also has a system of consonant assimilation, where consonants change their form depending on the surrounding sounds.

Морфология

• Қазақ тілінде сөздердің түрленуі affix-термен (көмекші сөздер мен алғыштар) және түбір сөздердің қасына еркіндеу арқылы жасалады.
• Қазақ тілінде жүмсектер жоқ, бірақ олардың функциялары сөздің орны мен suffix-терімен белгіленеді.

Етістіктер

• Етістіктер субъектіге көркемдеумен және сандыкпен сәйкес келеді.
• Етістіктердің көптеген түрленуі бар, оның ішінде:
  • Қазіргі заман: -ын (-yn) немесе -i (-i) suffix-терімен белгіленеді
  • Өткен заман: -ды (-dy) немесе -ti (-ti) suffix-терімен белгіленеді
  • Болжал заман: -ады (-ady) немесе -eti (-eti) suffix-терімен белгіленеді
• Аспекті көрсеткіштермен немесе suffix-терімен белгіленеді:
  • Толық аспекті: -ып (-yp) немесе -iп (-ip) suffix-терімен белгіленеді
  • Тоғыс аспекті: -ды (-dy) немесе -ti (-ti) suffix-терімен белгіленеді

Есімдіктер

• Есімдіктерде грамматикалық жыныс жоқ.
• Көпше түрін білдіру үшін -лар (-lar) немесе -дер (-der) suffix-тері қолданылады.
• Иелену көрсеткіштермен белгіленеді:
  • 1-ші тақырып саны: -ым (-ym) немесе -im
  • 2-ші тақырып саны: -ың (-yng) немесе -iң
  • 3-ші тақырып саны: -ы (-y) немесе -i
  • 1-ші көпше тақырып саны: -ымыз (-ymyz) немесе -imiz
  • 2-ші көпше тақырып саны: -ыңдар (-yngdar) немесе -iңдер
  • 3-ші көпше тақырып саны: -ылар (-ylar) немесе -илер

Сөз реті

• Негізгі сөз реті - SVO (субъект-етістік-объект).
• Бірақ сөз реті тұрақты емес, топикализация және фокус белгілеу үшін қолданылады.

Басқа ерекшеліктері

• Қазақ тілі дыбыс үйлесімділігіне негізделген, яғни сөздердің дыбыстары қасындағы дыбыстарға сәйкес келеді.
• Тілде дыбыс ассимиляция үрдісі бар, яғни дыбыстар сөздің ішіндегі дыбыстарға сәйкес өзгереді.

Грамматика

• Сөйлемдердің тәртібі субъект-объект-verb болып келеді.
• Қазақ тілі жалғауыш тіл, сөздерді құрайтын және префикстерді қолданады.
• Қазақ тілінде классикалық жағдайдағы жақтар жоқ, бірақ грамматикалық қатынастарды көрсетуге постпозициялар жүйесін қолданады.
• Етістіктер уақыт, мөмкіндік пен адамға сәйкес көптеген.
• Етістіктердің үш түрі бар:
  • Қазіргі уақыт: сөздердің соңындағы (-а, -е, -и, т.б.) жалғауыштары арқылы көрсетіледі.
  • Бұрынғы уақыт: сөздердің соңындағы (-ды, -ди, -ты, т.б.) жалғауыштары арқылы көрсетіледі.
  • Келешек уақыт: сөздердің соңындағы (-ар, -ер, -ыр, т.б.) жалғауыштары арқылы көрсетіледі.

Өзінің аты (Personal Names)

• Қазақ мәдениетінде жеке адам аты өзінің аты мен ата-ана атының тіркесінен тұрады.
• Ата-ана атының тіркесі әке атына "-ұлы" не "-кызы" жалғауыштарын қосу арқылы құралады, "әке баласы" не "әке қызы" дегенді білдіреді.
• Мысалы:
  • Өзінің аты: Бақыт (Bakyt)
  • Әке аты: Құсайын (Qusain)
  • Толық аты: Бақыт Құсайынұлы (Bakyt Qusainuly)
• Басқа жағдайларда, ата-ана атының тіркесі патриархтық атымен немесе тайпаның атымен ауыстырылуы мүмкін, бұл адамның шежіресін білдіреді.