Ponolohiya sa Wika

Ang Ponolohiya

• Ang ponolohiya ay ang pag-aaral ng mga makabuluhang tunog sa isang wika.

Mga Prinsipal na Sangkap sa Pananalita

• Tatlong salik ang kailangan para makapagsalita:
  • Ang pinagbubuhatan ng enerhiya (baga)
  • Ang artikulador (dila, panga, ngipin, labi, ngalangala)
  • Ang resonador (bibig)
• Ang hangin ang nagiging midyum ng mga alon ng tunog.

Mga Bahaging Mahalaga sa Bibig

• Apat na bahagi ng bibig ang mahalaga sa pagbigkas ng mga tunog:
  • Dila at panga
  • Ngipin at labi
  • Matigas na ngalangala
  • Malambot na ngalangala

Mga Katangian ng mga Tunog

• Ang mga tunog ay nagbabago-bago dahil sa paggalaw ng panga at dila.
• Nabibigkas ang mga patinig sa pamamagitan ng pagtaas at pagbaba ng dila kasama ang pagbabago ng hugis ng bibig.
• Ang mga katinig ay naiiba batay sa:
  • Punto ng artikulasyon (kung saan nagtatagpo ang dalawang bahagi ng bibig)
  • Paraan ng artikulasyon (kung paano lumalabas ang hangin)
  • Pagkakaroon o di pagkakaroon ng tinig

Punto ng Artikulasyon

• Panlabi o Labial: Paglalapat ng mga labi (hal. /p/, /m/, /b/)
• Pangipin o Dental: Pagdidikit ng dulo ng dila at likod ng ngipin (hal. /t/, /d/, /n/)
• Pangalangala o Palatal: Pagdidikit ng gitnang bahagi ng dila at ng ngalangala
• Velar: Pagdidikit ng likod ng dila at ng velum
• Glottal: Impit na pagdidikit ng mga babagtingan
• Panlalamunan o Larindyal/laryngeal

Paraan ng Artikulasyon

• Pasara o Istap: Pagbuga ng hangin kapag nasasarhan ang daanan ng hangin (hal. /p/, /t/, /k/, /b/, /d/, /g/)
• Pailong o Nasal: Kapag lumalabas sa ilong ang hangin (hal. /m/, /n/)

Ang /w/, /y/, /r/, /l/, /s/, at /h/

• Ang mga titik na ito ay nagpapahayag ng iba't ibang tunog depende sa posisyon nito sa salita.
• Ang titik na /h/ ay nagpapahayag ng impit na pahinga o glottal na pasutsot.

Mga Salitang Hiram

• Maraming salitang-hiram (Ingles) ang may klaster (dalawa o higit pang magkakasunod na katinig ) sa posisyong Julian ng pantig (hal. iskwat, desk, kard, nars, beysbol).

Ang Pagpapantig o Silabikeysyon

• May dalawang uri ng pantig:
  • KP (Katinig-Patinig)
  • KPK (Katinig- Patinig-Katinig)
• Ang pagpapantig ay maaaring magkaroon ng klaster, na nagiging KKP, PKK, at KKPK 0 KPKK.

Paraan ng Pagpapantig

• Kapag may dalawa o higit pang patinig sa posisyong inisyal, midyal, at pinal na salita, ito ay hiwalay na mga patinig (hal. Aalis = a-a-lis).
• Kapag may dalawang katinig na magkasunod, ang una ay kasama sa patinig na sinusundan at ang pangalawa ay sa patinig na kasunod (hal. Buksan = buk-san).
• Kapag may tatlo o higit pang katinig na magkakasunod, ang unang dalawa ay kasama sa patinig na sinusundan at ang huling ay sa patinig na kasunod (hal. Ekspiremento = Eks-pe-ri-men-to).
• Kapag ang una sa tatlong magkakasunod na katinig ay m o n at ang kasunod ay bl, br, pl, o tr, ang unang katinig (m o n) ay kasama sa sinusundang patinig at ang huling dalawa ay susunod sa patinig (hal. Asembleya = a-sem-ble-ya).
• Kapag may apat na magkakasunod na katinig, ang unang dalawa ay kasama sa patinig na sinusundan at ang huling dalawa ay sa patinig na kasunod (hal. Ekstradisyon = Esk-tra-dis-yon).

Notasyong Ponemik

• Ang notasyong ponemik ay isang sistema ng pagsulat na nagpapakita ng paraan ng pagbigkas.
• Ang simbolo na "/" ay ginagamit upang ipakita ang pagbigkas.
• Walang salita na nagsisimula o nagtatapos sa a, e, i, o, u. Kaya kung hindi sa katinig nagsisimula ang isang salita, ito ay may /?/ o /h/ sa simula, depende sa paraan ng pagbigkas.
• Ang tuldok (.) ay kumakatawan sa paghahaba ng patinig.
• Ang /?/ ay ginagamit sa pagitan ng dalawang magkasunod na patinig sa loob ng isang salita.
• Ang tuldik na paiwa (') ay nagpapahayag ng impit na tunog sa mga pusisyong midyal at pinal ng isang salita.
• Ang /h/ ay nagpapahayag ng impit na pahinga o glottal na pasutsot.
• Ang /n/ ay katumbas ng "ng".
• Ang tuldok (.) ay kumakatawan sa pagpapahaba ng patinig na palaging inilalagay pagkatapos ng mahabang patinig.

Ang Stress o Diin

• Ang stress o diin ay ang antas ng lakas ng bigkas ng salita o bahagi ng salita.
• May apat na uri ng diin:
  • Malumay (diin sa ikalawang pantig mula sa huli, walang tuldik)
  • Malumi (diin sa ikalawang pantig mula sa huli, nagtatapos sa impit na tunog, may tuldik na paiwa (`))
  • Mabilis (diin sa huling pantig, walang impit sa dulo, may tuldik na pahilis ('))
  • Maragsa (diin sa huling pantig, may impit sa dulo, may tuldik na pakupya (^))

Paglilipat-Diin/Tono at Intonasyon

• Karaniwan, ang diin sa mga salitang-ugat ay nasa ikalawang pantig mula sa huli.
• Kapag ang mga salitang-ugat ay nahulapian ng -in/hin o an/han, lumilipat ang diin sa susunod na pantig.
• Ang tono ay ang taas-baba ng tono ng boses sa pagsasalita. May mga wika na tinatawag na "tone languages" na may mga ponema na may iba't ibang tono.
• Ang intonasyon ay ang pagbabago-bago ng tono sa pagbigkas ng isang pangungusap.

Ang Paghahaba ng Pantig

• Ang paghahaba ng pantig ay ang bahagyang pagpapahaba ng pagbigkas ng isang pantig.
• Ang simbolo na (:) ay karaniwang ginagamit upang ipakita ang paghahaba.
• Ang gitling (-) ay kumakatawan sa glottal stop (?), na ginagamit sa pagitan ng dalawang magkasunod na patinig.
• Sa mga diptonggo, ang paghahaba ay nasa patinig.

Lebel ng Pagsasalita

• May iba't ibang lebel ng pagsasalita mula sa lebel 1 hanggang lebel 4.
• Ang mga pangungusap ay karaniwang nagsisimula sa lebel 2 sa normal na pananalita.
• Ang lebel 3 ay ginagamit sa mga tanong at ang lebel 1 ay ginagamit sa mga pahayag lamang.

Lebel ng Pangungusap

• May iba't ibang uri ng pangungusap:
  • Paturol/pahayag/deklaratib
  • Patanong/interogatib
  • Padulong tanong/(tag question)
  • Pakiusap
  • Pautos
  • Padamdam
  • Amenidad
  • Panagot na tanong

Ang Hinto/Juncture

• Ang hinto/juncture ay isang saglit na katahimikan sa pagsasalita.
• May hinto bago at pagkatapos ng bawat pangungusap.
• Ang kuwit (,) ay kumakatawan sa hinto sa loob ng pangungusap.
• Ang hinto ay ginagamit upang maging malinaw ang pagpapahayag ng kaisipang nais iparating.
• Ang paglalagay ng hinto sa iba't ibang bahagi ng isang pangungusap ay maaaring magresulta sa ibang kahulugan.