Partycypacja, Konflikty i Komunikacja Społeczna

Wstęp

• Władze samorządowe coraz częściej prowadzą działania „partycypacyjne”, aby włączyć mieszkańców w procesy decyzyjne dotyczące lokalnych społeczności.
• Tendencja ta jest globalna; początek dał budżet partycypacyjny w Porto Alegre (Brazylia) w 1989 roku.
• Wynika to z uznania wartości udziału mieszkańców w podejmowaniu kluczowych decyzji.
• Można to rozpatrywać jako działania motywowane oczekiwaniami społecznymi i trendami w animacji życia społecznego, czasem jako wymuszone.
• Często kwestionuje się pozorność tych działań, które zamiast upodmiotowić obywateli, stają się instrumentem działań „pozorowanych”.
• Niedostępne konsultacje społeczne i budżety obywatelskie realizują zadania władz samorządowych, np. infrastrukturę drogową.

Degradacja kultury obywatelskiej

• Działania mogą zniechęcić obywateli do udziału w podejmowaniu decyzji na szczeblu krajowym i lokalnym.
• Skutkiem jest „zamrażanie” aktywności społecznej, która jest podstawą kultury obywatelskiej.
• Badania nie analizują degradacji kultury obywatelskiej i mechanizmów ją wywołujących.
• Opracowania lokalizują kulturę obywatelską w kontekście systemu politycznego (demokratycznego) i jej roli w kształtowaniu tego systemu.
• Przejawy kultury obywatelskiej są rzadko analizowane empirycznie, zamiast tego prowadzone są ogólne badania nad funkcjonowaniem społeczeństwa obywatelskiego.
• W polskich pracach problematyka działań pozornych dotyczy m.in. prawa, polityki społecznej, edukacji, komunikowania społecznego i rewitalizacji.

Działania pozorne Lutyńskiego

• Jan Lutyński sformułował koncepcję działań pozornych w latach 70. XX w.
• Założenia koncepcji są aktualne, niezależnie od zmian systemu politycznego.
• Ośrodek władzy charakteryzuje biurokracja i dążenie do utrzymania wizerunku władzy.
• Działania pozorne to działania, które nie realizują swoich bezpośrednich celów zgodnie z rozpowszechnionymi wyobrażeniami w danym społeczeństwie/kulturze.
• Niewypełnianie funkcji nie jest przypadkowe, lecz zgodne z zamierzeniami autorów działań i ma charakter celowy, nie służąc interesom tych, dla których są wykonywane.
• Działania pozorne są świadomą symulacją, fikcją wykonywania zadań, które nie osiągają przypisanych im celów.

Specyfika działań pozornych

• Działania pozorne są postrzegane jako istotne dla realizacji celu uznanego za społecznie istotny.
• De facto nie przyczyniają się do realizacji tego celu.
• Wiedza o niewielkiej przydatności działań jest powszechna, ale nie jest prezentowana oficjalnie.
• Funkcja działań pozornych polega na ich istnieniu, mają one charakter autoteliczny.
• Występowanie działań pozornych wynika z konieczności „odgórnego” uzasadnienia, pomimo świadomości ich fikcyjnego charakteru.
• Istnieje „nacisk” i autorytet „uwierzytelniający” stosowanie działań, co do których fikcyjności istnieje powszechna wiedza.

Mechanizmy działań pozornych

• Mechanizm organizacyjno-decyzyjny: organ niższego rzędu wdraża decyzje podjęte na wyższym poziomie instytucjonalnym.
• Wiedza o tym fakcie jest dostępna zarówno uczestnikom procesu decyzyjnego, jak i jego obserwatorom.
• Narzucone decyzje mogą być podejmowane w innym pionie organizacyjnym lub przez grupę nieformalną.
• Mechanizm aksjologiczny dotyczy zespołu wartości uznanych w danej społeczności.
• Wartości te nie znajdują potwierdzenia w rzeczywistych decyzjach i działaniach organów, pozostając jedynie deklaratywnymi.
• Powszechna jest wiedza na temat rzekomego uznania dla tych wartości.
• „Obowiązkowe wykonawstwo nieżyciowych rozporządzeń”: konieczność zrealizowania działań, które są niepotrzebne lub niemożliwe do wykonania z praktycznego punktu widzenia.
• „Mechanizm rzekomo pragmatyczny” związany jest z niechęcią decydentów do realizacji istotnych potrzeb społecznych, których zrealizowanie mogłoby doprowadzić do niepożądanych następstw.

Iluzoryczność i pozorność (pseudo)działań

• Iluzoryczność i pozorność (pseudo)działań jest powszechnie znana, a obywatele mają świadomość sytuacji.
• Można wprowadzić gradację działań pozornych ze względu na częstotliwość występowania, dodatkowe funkcje, stopień realizacji celu lub kwestię ich „szczątkowości”.

Kultura obywatelska

• Kategoria kultury obywatelskiej funkcjonuje w naukach społecznych od lat 60. XX wieku.
• Kultura obywatelska jest wypadkową trzech podstawowych typów kultury politycznej: zaściankowej/parafialnej, poddańczej oraz uczestniczącej.
• Przenikanie tych typów skutkuje wykształceniem się kultury obywatelskiej, w której dominującą rolę odgrywa kultura uczestnictwa.
• Znajomość/zrozumienie procesów i mechanizmów demokratycznego państwa prawa.
• Dążenie do umacniania zasad nim kierujących.
• Zorientowanie na porządek publiczny/bezpieczeństwo.
• Aktywność polityczna obywateli sprowadzona do głosowania oraz innych „konwencjonalnych form legitymizacji” władzy.
• Szacunek i uznanie dla władzy.
• Wysoki poziom zaufania społecznego, zarówno indywidualnego, jak i społecznego/instytucjonalnego.

Zaufanie i angażowanie się

• Społeczna aprobata dla reguł systemu demokratycznego wyraża się m.in. zaufaniem do instytucji państwowych.
• Zmiany/korekty systemu dokonują się przy wykorzystaniu metod konwencjonalnych (np. prawo wyborcze, konsultacje społeczne).
• Obywatele mogą angażować się w sferę publiczną poprzez członkostwo w partiach politycznych/instytucjach trzeciego sektora.
• Niezbędna jest instytucja zaufania społecznego, która umożliwia te działania i czyni je przewidywalnymi.

Działania pozorne a lokalna kultura obywatelska

• Jak działania pozorne wpływają na elementy kultury obywatelskiej (aktywność obywatelska)?
• Opisywane przez Lutyńskiego działania pozorne dewastują kulturę obywatelską na poziomie lokalnym.
• Owa dewastacja dotyka zaufania społecznego (główny trzon kultury obywatelskiej).
• Zaufanie jest szczególnym rodzajem relacji społecznych i jest przywoływane w kontekście badań nad demokracją.
• Zaufanie umożliwia przezwyciężanie oportunizmu; warunkiem budowania wspólnoty obywatelskiej jest poczucie upoważnienia i świadomość, że decyzje prowadzą do konkretnych działań i polityki.
• Zaufanie stanowi (obok innych czynników, takich jak otwartość, solidarność/tolerancja) o poziomie kultury obywatelskiej.

Wnuk-Lipiński i zaufanie

• Wnuk-Lipiński postrzega brak zaufania w społeczeństwie jako eksploatację innych i ucieczkę w prywatność.
• Wynika z tego stopniowa degradacja życia politycznego i ogólnie pojętego ładu społecznego.
• Poza „wspólnotowym” i „systemowym” kontekstem zaufania w kulturze obywatelskiej, można je rozpatrywać w aspekcie instytucjonalnym.
• Grzegorz Makowski zwraca uwagę na deficyty zaufania w relacjach obywatel-instytucja.
• Jedną z przyczyn niezinstytucjonalizowania działalności obywatelskiej jest niski poziom zaufania w jego wymiarze instytucjonalnym.
• Przejawia się to brakiem zaufania do państwa i jego instytucji (podejrzenia o próby oszustwa, przekonanie o braku nadzoru).
• Mowa jest o obniżeniu zaufania do organizacji obywatelskich (instytucji tzw. trzeciego sektora) w literaturze przedmiotu.
• Zamiast rozwiązywać problemy, organizacje są często zmuszone do wypełniania restrykcyjnych przepisów.
• Sytuację pogarsza projektowy system realizacji zadań (zdobywanie nakładów w trybie konkursowym).
• Działania pozorne prowadzone przez samorząd są wskazywane przez badaczy partycypacji lokalnej.

Konsultacje społeczne w samorządach

• Autorzy analiz w publikacji "Konsultacje społeczne w samorządach" wskazują na działania pozorne zarówno ze strony pracowników instytucji samorządowych, jak i uczestników konsultacji.
• Obserwacje z badań empirycznych wskazują na powszechność działań pozornych w konsultacjach społecznych.
• Działania podejmowane są przez ludzi (profesjonalistów, urzędników, ekspertów) oraz przez instytucje realizujące konsultacje, a także w zabiegach samych uczestników konsultacji – głównie osób i grup społecznych.

Przykłady działań pozornych

• Nie realizowane w rzeczywistości tzw. papirowe strategie (przedsięwzięcia nie przynoszą żadnych realnych efektów).
• Wszelkie działania, które są wymuszone i narzucone odgórnie.
• Zbyteczna i niczemu niesłużąca biurokracja lub wymuszona współpraca (grupy, instytucje, eksperty).
• Mogą występować czynniki destabilizujące i niwelujące potencjalne efekty kooperacji.
• Przedsięwzięcia wykazujące cechy działań pozornych wpływają negatywnie na kulturę obywatelską.
• Negatywnie wpływa to również na społeczne zaufanie do instytucji oraz spraw publicznych, poczucie współodpowiedzialności oraz chęci angażowania się (np. w przedsięwzięcia partycypacyjne).

Wyniki badań działań pozornych w lokalnej społeczności

• Wg. respondentów dominuje przekonanie o negatywnym stosunku władz miasta do wskazywanych kwestii ( dialog/współpraca).
• Istnieje negatywne nastawienie do procesów partycypacyjnych, jak również do rzeczywistej realizacji uzgodnień.
• Wg. respondentów władzom lokalnym nie zależy na dużym udziale mieszkańców, samorząd nie jest zainteresowany opiniami mieszkańców, władze nie starają się zapewnić równego dostępu.
• W badaniach wskaźnikiem negatywnego wpływu działań pozornych na kulturę obywatelską były działania urzędu.
• Ponad 1/3 respondentów nie ma zaufania władzom (decyzją), natomiast pozostała część raczej nie ma.
• Negatywne skutki pozornych działań : zmniejszenie poziomu zaufania, ograniczenia poczucia sprawczości,odpowiedzialności, zaangażowania (spowodowane brakiem konsultacji).

Wnioski

• (Pseudo)inkluzywnezoraz pozornie partycypacyjne działania samorządów z jednej strony realizują coraz bardziej wdrażają tendencje uwzględniana, wiele inicjatyw okazują się fikcją
• Inspiracją do działań władz lokalnych stają się zasady demokracji partycypacyjnej wynikające z pobudzania zaangażowania.
• Lokalne władze często dążą do budowania otwartego samorządu (dającego głos mieszkańcom), lecz nie ma to odzwiercieldlenia w efektywne działania.
• Lutyńskiego działania prowadzone w efekcie mogą końcowym prowadzić niskiej kultury obywatelskiej, apatii i zaburzeń społecznych.
• Duża sprzeczność norm/zasad, brak jasnych reguł postępowania i brak solidaryzmu prowadzą do powolnego rozpadu więzi oraz postępującej destrukcji wspólnoty.
• Niezwykle istotne jest pytanie o możliwość eliminacji i przeciwdziałania zjawisku działań pozornych.

Zestawienie kluczowych koncepcji z zakresu socjologii i nauk politycznych. Definicje poziomów partycypacji społecznej, stylów kierowania i rodzajów konfliktów. Analiza działań pozornych władz lokalnych i ich wpływu na kulturę obywatelską.