1982 Anayasası: Temel İlkeler

• 1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Türk Vatanı ve Milletinin ebedi varlığını ve Yüce Türk Devletinin bölünmez bütünlüğünü belirler.
• Anayasa, Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu Atatürk'ün milliyetçilik anlayışı ve inkılapları doğrultusundadır.
• Türkiye Cumhuriyeti, dünya milletleri ailesinin eşit haklara sahip, şerefli bir üyesidir.
• Anayasa, Türkiye Cumhuriyetinin ebedi varlığı, refahı, maddi ve manevi mutluluğu ile çağdaş medeniyet düzeyine ulaşma azmini hedefler.
• Millet iradesinin mutlak üstünlüğü, egemenliğin kayıtsız şartsız Türk Milletine ait olduğu belirtilir.
• Anayasa, egemenliğin millet adına kullanılması için yetkili kılınan hiçbir kişi ve kuruluşun, hürriyetçi demokrasi ve hukuk düzeni dışına çıkamayacağını vurgular.
• Kuvvetler ayrımı, devlet organları arasında üstünlük sıralaması değil, yetki ve görev dağılımıdır.
• Anayasaya göre üstünlük, ancak Anayasa ve kanunlarda bulunur.
• Türk milli menfaatleri, Türk varlığı, devletin ve ülkenin bütünlüğü, Türklüğün tarihi ve manevi değerleri, Atatürk milliyetçiliği ve laiklik ilkeleri her türlü faaliyetin temelidir.
• Kutsal din duygularının, devlet işlerine ve politikaya karıştırılamayacağı vurgulanır.
• Her Türk vatandaşının, temel hak ve hürriyetlerden eşitlik ve sosyal adalet ilkelerince yararlanarak onurlu bir hayat sürme hakkı vardır.
• Türk vatandaşlarının milli gurur, sevinç, keder, hak ve ödevlerde, nimet ve külfetlerde ortak olduğu belirtilir.
• Birlik, beraberlik, saygı ve "Yurtta sulh, cihanda sulh" ilkesi benimsenmiştir.
• Anayasa, Fikir, İnanç ve Kararıyla anlaşılmak üzere, sözüne ve ruhuna saygı ve sadakatle yorumlanıp uygulanmalıdır.
• Anayasa, Türk Milleti tarafından, demokrasiye aşık Türk evlatlarının vatan ve millet sevgisine emanet ve tevdi olunur.

Genel Esaslar (Madde 1-11)

• Türkiye Devleti'nin şekli Cumhuriyettir (Madde 1).
• Türkiye Cumhuriyeti, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir (Madde 2).
• Devletin bütünlüğü, resmi dili, bayrağı ve başkenti belirtilmiştir (Madde 3).
• Türkiye Devleti ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür.
• Dili Türkçedir.
• Bayrağı beyaz ay yıldızlı al bayraktır.
• Milli marşı İstiklal Marşı’dır.
• Başkenti Ankara’dır.
• Anayasanın 1., 2. ve 3. maddeleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez (Madde 4).
• Devletin temel amaç ve görevleri arasında; Türk milletinin bağımsızlığını ve bütünlüğünü korumak, refah, huzur ve mutluluğu sağlamak yer alır (Madde 5).
• Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir (Madde 6).
• Türk milletinin egemenliğinin yetkili organlar eliyle kullanılacağı ve hiçbir kişi veya zümreye bırakılamayacağı belirtilir.
• Yasama yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisi'nindir ve devredilemez (Madde 7).
• Yürütme yetkisi Cumhurbaşkanı tarafından kullanılır (Madde 8).
• Yargı yetkisi bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılır (Madde 9).
• Kanun önünde eşitlik ilkesi vurgulanır ve hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamayacağı belirtilir (Madde 10).
• Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir.
• Devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesini sağlamakla yükümlüdür.
• Anayasa'nın bağlayıcılığı ve üstünlüğü ilkesi uyarınca kanunlar Anayasaya aykırı olamaz (Madde 11).

Temel Haklar ve Ödevler: Genel Hükümler (Madde 12-16)

• Herkes kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir (Madde 12).
• Temel hak ve hürriyetler, kişinin topluma, ailesine ve diğer kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını da içerir.
• Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca ilgili maddelerde belirtilen sebeplere bağlı ve kanunla sınırlanabilir (Madde 13).
• Sınırlamalar demokratik toplum düzeninin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.
• Temel hak ve hürriyetler, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz (Madde 14).
• Bu hükümlere aykırı faaliyette bulunanlar hakkında uygulanacak müeyyideler kanunla düzenlenir.
• Savaş, seferberlik veya olağanüstü hallerde temel hak ve hürriyetlerin kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir (Madde 15).
• Ancak, kişinin yaşama hakkına, maddi ve manevi bütünlüğüne dokunulamaz, din, vicdan, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz.
• Suç ve cezalar geçmişe yürütülemez, suçluluğu mahkeme kararıyla saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz.
• Yabancıların temel hak ve hürriyetleri, milletlerarası hukuka uygun olarak kanunla sınırlanabilir (Madde 16).

Kişinin Hakları ve Ödevleri (Madde 17-40)

• Herkes yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir (Madde 17).
• Tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz, rızası olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz.
• Kimseye işkence ve eziyet yapılamaz, insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir ceza veya muameleye tabi tutulamaz.
• Hiç kimse zorla çalıştırılamaz; angarya yasaktır (Madde 18).
• Şekil ve şartları kanunla düzenlenmek üzere hükümlülük veya tutukluluk süreleri içindeki çalıştırmalar, olağanüstü hallerde vatandaşlardan istenecek hizmetler, ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda öngörülen vatandaşlık ödevi niteliğindeki beden ve fikir çalışmaları, zorla çalıştırma sayılmaz.
• Herkes kişi hürriyeti ve güvenliğine sahiptir (Madde 19).
• Kişi hürriyeti ve güvenliği ancak kanunda belirtilen hallerde sınırlanabilir.
• Suçluluğu hakkında kuvvetli belirti bulunan kişiler, ancak kaçmalarını, delillerin yokedilmesini veya değiştirilmesini önlemek maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunda gösterilen diğer hallerde hakim kararıyla tutuklanabilir.
• Ancak suçüstü halinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yakalama yapılabilir; bunun şartlarını kanun gösterir.
• Yakalanan veya tutuklanan kişilere, yakalama veya tutuklama nedenleri ve haklarındaki iddialar yazılı olarak, mümkün olmaması halinde sözlü olarak bildirilir.
• Yakalanan veya tutuklanan kişi, tutulma yerine en yakın mahkemeye en geç kırksekiz saat içinde çıkarılır; toplu suçlarda en çok dört gün içinde hakim önüne çıkarılır.
• Kişinin yakalandığı veya tutuklandığı yakınlarına derhal bildirilir.
• Tutuklanan kişilerin, makul sürede yargılanmayı ve soruşturma veya kovuşturma sırasında serbest bırakılmayı isteme hakları vardır.
• Her ne sebeple olursa olsun, hürriyeti kısıtlanan kişi, kısa sürede durumu hakkında karar verilmesini ve bu kısıtlamanın kanuna aykırılığı halinde hemen serbest bırakılmasını sağlamak amacıyla yetkili bir yargı merciine başvurma hakkına sahiptir.
• Herkes özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir ve özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz (Madde 20).
• Haberleşme hürriyetine sahiptir (Madde 22).
• Haberleşmenin gizliliği esastır ve ancak kanunda belirtilen hallerde sınırlanabilir.
• Herkes yerleşme ve seyahat hürriyetine sahiptir (Madde 23).
• Yerleşme ve seyahat hürriyeti ancak kanunda belirtilen hallerde sınırlanabilir.
• Vatandaş sınır dışı edilemez ve yurda girme hakkından yoksun bırakılamaz.
• Herkes vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir (Madde 24).
• Kimse ibadete, dini ayin ve törenlere katılmaya zorlanamaz; dini inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz.
• Herkes düşünce ve kanaat hürriyetine sahiptir (Madde 25).
• Kimse düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; düşünce kanaatleri sebebiyle kınanamaz.
• Herkes düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına veya toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahiptir (Madde 26).
• Bu hürriyet haber veya fikir almak ya da vermek serbestliğini de kapsar.
• Herkes bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma hakkına sahiptir (Madde 27).
• Basın hürdür, sansür edilemez (Madde 28).
• Süreli ve süresiz yayın önceden izin alma ve mali teminat yatırma şartına bağlanamaz (Madde 29).
• Kanuna uygun şekilde basın işletmesi olarak kurulan basımevi ve eklentileri ile basın araçları, suç aleti olduğu gerekçesiyle zapt ve müsadere edilemez veya işletilmekten alıkonulamaz (Madde 30).
• Herkes önceden izin almaksızın dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten çıkma hürriyetine sahiptir (Madde 33).
• Hiç kimse bir derneğe üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz.
• Dernekler, kanunun öngördüğü hallerde hâkim kararıyla kapatılabilir veya faaliyetten alıkonulabilir.
• Herkes önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına sahiptir (Madde 34).
• Herkes mülkiyet ve miras haklarına sahiptir (Madde 35).
• Bu haklar ancak kamu yararı amacıyla ve kanunla sınırlanabilir.
• Herkes hak arama hürriyetine sahiptir (Madde 36).
• Kanuni hakim güvencesi vardır (Madde 37).
• Hiç kimse kanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılamaz.
• Suç ve cezalara ilişkin esaslar belirlenmiştir (Madde 38).
• Kimse, işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz.
• İspat hakkı düzenlenmiştir (Madde 39).
• Herkes Anayasa'ya ilişkin hak ve hürriyetlerinin korunmasını isteme hakkına sahiptir (Madde 40).

Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler (Madde 41-65)

• Aile Türk toplumunun temelidir (Madde 41).
• Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi düzenlenmiştir (Madde 42).
• Kimse eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz.
• Eğitim ve öğretim, Atatürk ilkeleri doğrultusunda çağdaş bilim ve eğitim esaslarına göre yapılır.
• Kamu Yararı (Madde 43): Kıyılar, Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır.
• Toprak mülkiyeti (Madde 44): Devlet, toprağın verimli işletilmesini korur, erozyonu önler ve topraksız çiftçiye toprak sağlar.
• Tarım, hayvancılık ve bu üretim dallarında çalışanların korunması (Madde 45): Devlet, tarım arazilerini korur, üretimi artırır ve çiftçilerin araç ve gereçlerinin sağlanmasını kolaylaştırır.
• Kamulaştırma (Madde 46): Devlet ve kamu tüzel kişileri kamu yararı gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla kamulaştırma yapabilir.
• Devletleştirme ve Özelleştirme (Madde 47): Kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüsler, kamu yararı zorunlu kıldığı hallerde devletleştirilebilir.
• Çalışma ve Sözleşme Hürriyeti (Madde 48): Herkes dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetlerine sahiptir.
• Çalışma ile ilgili hükümler (Madde 49): Çalışma, herkesin hakkı ve ödevidir.
• Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır.
• Çalışma şartları ve dinlenme hakkı (Madde 50): Çalışma şartları ve dinlenme hakkı kanunla düzenlenir.
• Sendika kurma hakkı (Madde 51): Çalışanlar ve işverenler üyelerinin hak ve menfaatlerini korumak için sendika kurma hakkına sahiptir.
• Grev hakkı ve lokavt (Madde 54): Toplu iş sözleşmesinin yapılması sırasında, uyuşmazlık çıkması halinde işçiler grev hakkına sahiptirler.
• Ücrette adalet sağlanması (Madde 55): Ücret emeğin karşılığıdır ve devlet çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir ücret elde etmeleri için gerekli tedbirleri alır.
• Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması (Madde 56): Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir.
• Konut hakkı (Madde 57): Devlet, konut ihtiyacını karşılayacak tedbirler alır ve toplu konut teşebbüslerini destekler.
• Gençliğin korunması (Madde 58): Devlet, gençlerin olumlu gelişmelerini sağlayıcı tedbirler alır ve onları kötü alışkanlıklardan korur.
• Sporun geliştirilmesi ve tahkim (Madde 59): Devlet, her yaştaki Türk vatandaşlarının beden ve ruh sağlığını geliştirecek tedbirleri alır ve sporun kitlelere yayılmasını teşvik eder.
• Sosyal güvenlik hakları (Madde 60): Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir ve devlet bu güvenliği sağlayacak tedbirleri alır.

Siyasi Haklar ve Ödevler (Madde 66-74)

• Türk vatandaşlığı (Madde 66): Türk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türktür.
• Seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakları (Madde 67): Vatandaşlar kanunda gösterilen şartlara uygun olarak seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakkına sahiptir.
• Siyasi Partilerle ilgili Hükümler (Madde 68-69): Vatandaşlar siyasi parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve partilerden ayrılma hakkına sahiptir. Siyasi partiler demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.
• Kamu hizmetlerine girme hakkı (Madde 70): Her Türk kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir.
• Vatan hizmeti (Madde 72): Vatan hizmeti her Türkün hakkı ve ödevidir.
• Vergi ödevi (Madde 73): Herkes kamu giderlerini karşılamak üzere mali gücüne göre vergi ödemekle yükümlüdür.