MTG-Gr-12-Geografie.pdf

GRAAD Geo g r a fi e STU D I E G I D S 12  © Departement van Basiese Onderwys 2014 GRAAD Geografie 12 STUDIEGIDS © Departement van Basiese Onderwys 2014 Hierdie publikasie is nie in die handel beskikbaar...

GRAAD Geo g r a fi e STU D I E G I D S 12  © Departement van Basiese Onderwys 2014 GRAAD Geografie 12 STUDIEGIDS © Departement van Basiese Onderwys 2014 Hierdie publikasie is nie in die handel beskikbaar nie en mag nie verhandel word nie. Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV) Mind the Gap Graad 12 Studiegids Geografie ISBN 978-1-4315-1931-6 Dié publikasie is gepubliseer met ’n Creative Commons Attribution NonCommercial ShareAlike-lisensie. Jy kan die inhoud gebruik, modifiseer, oplaai en aflaai, en ook met ander deel maar slegs met toepaslike erkenning van die Departement van Basiese Onderwys, die outeurs en die bydraers. As jy enige aanpassings van die inhoud maak, moet die Departement van Basiese Onderwys daarvan in kennis gestel word. Die inhoud mag nie verkoop of vir kommersiële doeleindes aangewend word nie. Besoek die webwerf http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/ vir meer inligting oor die lisensievoorwaardes. Copyright © Departement van Basiese Onderwys Strubenstraat 222 Pretoria Suid-Afrika Navrae: Dr Patricia Watson Epos: [email protected] Tel: 012 357 4502 http://www.education.gov.za Inbelsentrum: 0800202933 Eerste uitgawe 2012 Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring (HNKV) Mind the Gap Graad 12 Studiegids Geografie ISBN 9780-621-40913-0 Tweede uitgawe 2014 Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV) Mind the Gap Graad 12 Studiegids Geografie: ISBN 978-1-4315-1931-6 Mind the Gap span Reeks-redakteur: Dr Patricia Watson Produksiekoördineerders vir die KABV-uitgawe: Lisa Treffry-Goatley and Radha Pillay Skrywers: Julian, Alkasater Richard Brown, Gail Davidson, Mpho Chuene, Gail Davidson, Ivy Hughes, Portia January, Cedric Kruger, Xolisa Luthi, Johannes Matlaupe Mashitoa, Mosebestsi Mofokeng, Selvia Singh, Ireen Turpin Expert readers: Anthony Blignaut, Allison Lamb, Steven Marokane, Tsakane Mongwe, Vincent Pillay, Pule Rakgoathe, Muofhe Thenga Vakkundige lesers: Anthony Blignaut, Portia January, Allison Lamb, Steven Marokane, Joe Mashitoa, Tsakane Mongwe, Vincent Pillay, Pule Rakgoathe, Muofhe Thenga Redakteurs: Renee Ferreira, Julia Grey Vertalers: Johan Steenkamp and Portia January Proefleser: Jenny de Wet Ontwerpers: Alicia Arntzen, Philisiwe Nkosi, Michele Dean, Nomalizo Ngwenya Study skills: Margarita Karnasopoulos Illustreerders: Michele Dean, Kenneth Kunene, Vusi Malindi, Bié Venter Omslagillustrasie: Alastair Findlay Werkswinkelondersteuning op perseel: Wayne Cussons  © Departement van Basiese Onderwys 2014 Ministeriële voorwoord Die Departement van Basiese Onderwys is verheug om die tweede uitgawe van die Mind the Gap-studiegidsreeks vir Graad 12-leerders bekend te stel. Die studiegidse is ’n voortsetting van die Departement van Basiese Onderwys se innoverende en toegewyde poging om die akademiese prestasie van Graad 12-kandidate in die Nasionale Senior Sertfikaat- (NSS) eksamen te verbeter. Die studiegidse is geskryf deur ’n span vakkundiges wat bestaan uit onderwysers, eksaminators, moderators, vakadviseurs en vakkoördineerders. Navorsing wat in 2012 begin het, toon dat die Mind the Gap-reeks sonder twyfel ’n positiewe bydrae tot prestasieverbetering gelewer het. Dit is my vurige wens dat die Mind the Gap-studiegidse sal Matsie Angelina Motshekga, LP verseker dat geen leerder agtergelaat word nie, veral in die lig daarvan dat Minister van Basiese Onderwys ons vooruitstreef tydens die viering van 20 jaar van demokrasie. Die tweede uitgawe van Mind the Gap is in ooreenstemming met die 2014 Kurrikulum en Assesseringbeleidsverklaring (KABV). Dit beteken die skrywers het die Nasionale Beleid van toepassing op die program, bevordering en protokol vir assessering van die Nasionale Kurrikulumverklaring vir Graad 12 in 2014 in ag geneem. Die Mind the Gap-studiegidsreeks spruit deels voort uit die 2013 Nasionale Diagnostiese verslag oor leerderprestasie en is ook gebaseer op die 2014 Graad 12-eksamineringsriglyne. Elk van die Mind the Gap-studiegidse verskaf omskrywings van basiese terminologie, eenvoudige verduidelikings en voorbeelde van tipiese vrae wat leerders in die eksamen kan verwag. Voorgestelde antwoorde is ook ingesluit om leerders te help om beter te verstaan. Leerders word ook verwys na spesifieke vrae in vorige nasionale eksamenvraestelle en eksamenmemorandums wat op die Departement se webwerf, www.education.gov.za, beskikbaar is. Die KABV-uitgawes sluit in Rekeningkunde, Ekonomie, Geografie, Lewenswetenskappe, Wiskunde, Wiskunde-Geletterdheid en Fisiese Wetenskappe. Die reeks is in Engels en Afrikaans gepubliseer. Daar is ook nege Engels Eerste Addisionele Taal-studiegidse. Dit sluit in EFAL Paper 1 (Language); EFAL Paper 3 (Writing) en ’n studiegids vir elk van die voorgeskrewe litaratuurstudies vir Graad 12. Die studiegidse is doelmatig saamgestel om leerders wat onderpresteer as gevolg van te min blootstelling aan die inhoudvereiste van die kurrikulum te ondersteun, en om die gaping tussen slaag en druip te oorkom deur leemtes in die leerders se kennis van algemene konsepte te oorbrug, sodat leerders kan slaag. Al wat nou nodig is, is dat ons Graad 12-leerders soveel moontlik tyd gebruik om toegewyd voor te berei vir die eksamens. Leerders, maak ons trots – studeer hard. Ons wens julle alle sterkte toe met julle Graad 12-eksamens. __________________________ Matsie Angelina Motshekga, LP Minister van Basiese Onderwys Mai 2014 © Departement van Basiese Onderwys 2014  © Departement van Basiese Onderwys 2014 Inhoud Beste Graad 12-leerder...................................................................................................... vi Hoe om hierdie studiegids te gebruik............................................................................ viii Top 10 studiewenke............................................................................................................ ix Sleutelwoorde wat jou help om vrae te beantwoord................................................... xiv Studietegnieke wat jou help om te leer............................................................................ x Vir die eksamendag …...................................................................................................... xiii Leerder se kontrolelys....................................................................................................... xv Hoofstuk 1: Klimaat en weer..................................................................... 1 Sleutelkonsepte................................................................................................................... 2 1.1 Inleiding................................................................................................................. 3 1.1.1 Sinoptiese weerkaart-interpretasie.............................................................3 1.1.2 Globale lugsirkulasie....................................................................................6 1.2 Siklone................................................................................................................... 6 1.2.1 Middelbreedtesiklone................................................................................ 6 1.2.2 Tropiese siklone.......................................................................................... 8 1.2.3 Kenmerke van middelbreedte- en tropiese siklone................................. 9 1.3 Faktore wat die Suid-Afrikaanse klimaat beïnvloed......................................... 11 1.3.1 Die invloed van die oseane en seestrome op Suid-Afrika se klimaat.................................................................................................. 11 1.3.2 Die plato se invloed op Suid-Afrika se klimaat...................................... 13 1.3.3 Die invloed van die subtropiese hoogdrukgordel op Suid-Afrika se klimaat................................................................................................. 13 1.4 Plaaslike klimaat (vallei- en stadsklimaat)........................................................ 16 1.4.1 Anabatiese en katabiese winde............................................................. 16 1.4.2 Aspek........................................................................................................ 17 1.4.3 Stadsklimate............................................................................................ 19 Hoofstuk 2: Geomorfologie......................................................................21 Sleutelkonsepte................................................................................................................. 21 Fluviale geomorfologie.................................................................................................... 23 2.1 Grondwater......................................................................................................... 24 2.2 Riviere................................................................................................................. 26 2.2.1 Riviertipes................................................................................................ 26 2.2.2 Dreineerbekkens..................................................................................... 29 2.2.3 Rivierstadia.............................................................................................. 32 2.2.4 Rivierprofiele............................................................................................ 33 2.2.5 Verjonging en stroomroof........................................................................ 35 2.2.6 Bestuur van opvanggebiede en riviere.................................................. 38 Hoofstuk 3: Landelike en stedelike nedersetting.................................. 40 Sleutelkonsepte................................................................................................................. 41 3.1 Nedersettingstudie............................................................................................. 42 3.1.1 Funksie..................................................................................................... 42 3.1.2 Grootte en kompleksiteit......................................................................... 43 3.2 Landelike nedersettings.................................................................................... 44 3.2.1 Redes vir die ligging van landelike nedersettings................................. 46 3.2.2 Landelik-stedelik migrasie...................................................................... 48 3.3 Stedelike nedersettings..................................................................................... 51 3.3.1 Redes vir die lokaliteit van stedelike nedersettings.............................. 51 3.3.2 Tipes stedelike nedersettings................................................................. 52 3.3.3 Struktuur van ’n stedelike gebied.......................................................... 55 3.3.4 Stedelike probleme.................................................................................. 66 3.3.5 Ekonomiese, maatskaplike en omgewingsongeregtigheid................... 67 © Departement van Basiese Onderwys 2014 Hoofstuk 4: Ekonomiese geografie van Suid-Afrika............................. 77 Sleutelkonsepte................................................................................................................ 78 4.1 Primêre ekonomiese aktiwiteite........................................................................ 80 4.1.1 Landbou in Suid-Afrika............................................................................ 81 4.1.2 Mynbou in Suid-Afrika............................................................................. 84 4.2 Sekondêre ekonomiese aktiwiteite................................................................... 85 4.2.1 Nywerheidsontwikkeling in Suid-Afrika.................................................. 86 4.3 Tersiêre ekonomiese aktiwiteite........................................................................ 90 4.3.1 Die informele sektor in Suid-Afrika......................................................... 90 4.4 Kwaternêre ekonomiese aktiwiteite.................................................................. 91 4.5 Verstaan grafieke en tabelle.............................................................................. 93 Hoofstuk 5: Kaartwerk........................................................................... 100 5.1 Inleiding............................................................................................................ 100 4.5.1 Verstaan grafieke..................................................................................... 93 4.5.2 Verstaan tabelle....................................................................................... 97 5.2 ’n Paar basiese kaartwerkkonsepte............................................................... 101 5.3 Kaartwerkberekenings..................................................................................... 103 5.3.1 Inleiding tot kaartwerkberekenings...................................................... 103 5.3.2 Kaartwerkberekenings: afstand, oppervlakte en gradient.................. 104 5.3.3 Kaartwerkberekenings: Ware peiling; magnetiese deklinasie; magnetiese peiling; ligging; kaartverwysing; vertikale oordrywing..... 111 5.4 Toepassing van teorie op ’n topografiese kaart of ’n ortofoto........................ 133 5.4.1 Klimatologie........................................................................................... 133 5.4.2 Geomorfologie....................................................................................... 135 5.5 Geografiese inligtingstelsels............................................................................ 136 Bylaag: Voorbeeld-eksamenvraestelle...................................................139  © Departement © Departement van of Basiese Basic Onderwys Education 2014 Beste Graad 12-leerder Hierdie Mind the Gap-studiegids is ontwerp om jou met jou voorbereiding vir die eindeksamen in KABV Geografie te help. Hierdie studiegids dek NIE die totale KABV-kurrikulum nie, maar fokus op die kernkonsepte van elk van die kennisareas en wys jou in watter areas jy maklik punte kan verdien. Jy moet deur die studiegids werk om jou kennis te verbeter, jou swakpunte te identifiseer en jou eie foute te korrigeer. Om ’n goeie slaagsyfer te verseker, beveel ons aan dat jy jou handboek en klasnotas gebruik om self deur die ander aspekte van die kurrikulum te werk. Ons is oortuig dat hierdie studiegids jou sal help om goed voor te berei sodat jy die einde van die jaar sal slaag. Oorsig van die KABV Graad 12-eksamen Vraestel 1 (Teorie-eksamen) Vraestel 2 (Kaartwerkeksamen) Vraestel 1 bestaan uit vier vrae Vraag 1 – Veelvuldige keuse wat elk 75 punte tel. Dit word van (kaartwerkberekenings en jou verwag om slegs drie vrae te interpretasie): Lees die vrae beantwoord. Maak seker dat jy nie noukeurig om agtelosige foute te ’n vraag herhaal nie. vermy (15 punte). Lees al die vrae oor ’n onderwerp Vraag 2 – Kaartwerkvaardighede noukeurig deur, insluitende en -berekenings: Skryf die formule Met Geografie verwysings na die diagramme in vir elke berekening neer en toon weet jy altyd waar die bylae, voor jy begin om die al die bewerkingstappe omdat jy jou bevind! onderafdelings van die vraag punte vir die stappe toegeken te beantwoord. Let op leidrade word (20 punte). (wenke) wat jou kan help om die Vraag 3 – Interpretasie van die vrae te beantwoord. kaart deur toepassing van jou Gebruik ’n pen met blou ink om teoretiese kennis: Bestudeer die jou antwoorde neer te skryf. kaart noukeurig, veral die blokke Diagramme moet slegs met ’n wat in die vraag voorkom (bv. D3), potlood geteken word. vir leidrade wat jou kan help om die Beantwoord altyd die vrae vraag te beantwoord (25 punte). puntsgewys waar moontlik, Vraag 4 – GIS-kennis: Bestudeer behalwe wanneer van jou verwag die kaart noukeurig, insluitende word om ’n paragraaf te skryf, die verwysingsleutel, om vrae byvoorbeeld wanneer die vraag vra: in die afdeling te beantwoord “Skryf ’n paragraaf van nie meer as (15 punte). 12 reëls nie...” Mind © the Gapvan Departement  Basiese Onderwys 2014 INLEIDING vii INTRODUCTION Life Sciences Mind KABVGraad 12 Geografie the Gap CAPS  © Departement van Basiese Onderwys 2014 Hoe om hierdie studiegids Kyk uit vir hierdie ikone in te gebruik die studiegids. Hierdie studiegids dek slegs sekere aspekte van die verskillende temas van die Graad 12 Geografie-kurrikulum. Hierdie aspekte word aangebied in dieselfde volgorde soos dit deur die jaar onderrig word. Die geselekteerde aspekte van elke tema word soos volg aangebied: ’n Verduideliking van terme en konsepte Uitgewerkte voorbeelde om te verduidelik en te demonstreer Aktiwiteite met vrae wat jy moet beantwoord HINT! wenk HINT! wenk Antwoorde wat jou in staat stel om jou werk te kontroleer. Wenke om jou te help om ’n Skenk spesiale PAY SPECIAL ATTENTION HINT! v.b. EG - worked examples NB v.b.NB wenk konsep te onthou of om jou EG - worked examples Uitgewerkte voorbeelde aandag te lei om probleme op te los eksamen Stapsgewyse eksamen Verwys EG - workedjou na vorige Aktiwiteite met vrae wat HINT! instruksies v.b. examples eksamenvraestelle jy moet beantwoord hint beginnota eksamen ’n Hoofstuk-organogram nota comment word aan die comment van elke afdeling vir jou e.g. EG - worked examples voorsien sodat jy jou denke kan fokus en ’n oorsig van elke afdeling kan hê. ’n Sleutelkonseptetabel met definisies, wat jy uit die hoof moet ken, is in comment die studiegids nota ingesluit. activity Jy kan maklike punte verdien deuractivity die definisies exams ACTIVITIES boy korrek neer te skryf. ACTIVITIES boy and girl-left and and girl-left and right of page ’n Kontrolelys gebaseer op die eksamenriglyne vir Geografie word op right of page bladsy xv tot xviii gegee om jou vordering te monitor. Wanneer activityjy die activity activity konsep bemeester het en die vrae metandselfvertroue kan beantwoord, ACTIVITIES boy and girl-left right of page activity maak ’n regmerkie in die laaste kolom. Die aktiwiteite is op tipiese ACTIVITIES boy activity eksamenvrae gebaseer. Maak die Step by step Step by step antwoorde toe en beantwoord eers die vraag op jou eie. Kontroleer dan and girl-left and right of page activity jou antwoorde.PAYBeloon jouself vir die dinge wat SPECIAL ATTENTION NBjy reg doen. As jy enige PAY SPECIAL ATTENTION NB NB verkeerde antwoorde het,Stepmaak NB seker dat jy verstaan waarom dit verkeerd by step is voordat jy met die volgende afdeling aangaan. Skenk veral aandag aan Gebruik jou studiegids die wyse waarop die ATTENTION bewerkings in die uitgewerkte voorbeelde gedoen as ’n werkboek. Maak PAY SPECIAL NB comment NB Step by step notas, teken prente en lig word. comment Dit is die beste manier waarop jy maksimum punte kan verdien. belangrike konsepte met Vorige eksamenvraestelle is in die studiegids ingesluit. Kontroleer ’n glanspen uit. jou antwoorde deur weer jou notas en die eksamenmemorandum te raadpleeg. Vorige eksamenvraestelle is baie nuttig om jou te help met jou voorbereiding en maak jou minder angstig oor die eksamen. Besoek die webwerf www.education.gov.za om nog eksamenvraestelle af te laai. viii INLEIDING  © Departement van Basiese Onderwys 2014  Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie  © Departement © Departement van of Basiese Basic Onderwys Education 2014 Top 10 studiewenke 1. Hou al die skryfbehoeftes wat jy nodig het om te studeer, soos Hierdie wenke penne, potlode, glanspenne en papier, ensovoorts, byderhand. kan jou help om makliker te leer. 2. Wees positief. Maak seker dat jou brein die inligting vaslê deur jouself voortdurend te herinner hoe belangrik dit is om die werk te onthou en die punte te kry. 3. Stap nou en dan buite rond. ’n Verandering van omgewing sal jou leervermoë stimuleer. Jy sal verbaas wees hoeveel meer jy inneem nadat jy ’n bietjie vars lug geskep het. 4. Deel jou leertyd in hanteerbare eenhede op. As jy probeer om alles op een slag te leer, sal dit net jou brein moeg, ongefokus en angstig maak. 5. Hou jou studietye kort maar effektief, en beloon jouself met kort, konstruktiewe ruspouses. 6. Verduidelik aan enigeen wat bereid is om te luister, die konsepte wat jy geleer het. Dit kan dalk aan die begin vreemd voel, maar dit is beslis die moeite werd om jou hersieningsnotas hardop te lees. 7. Prente en verskillende kleure help jou brein om te leer. Gebruik dit oral waar jy kan. 8. Volstaan met die leerareas wat jy goed ken, en fokus jou breinkrag op die afdelings wat jy sukkel om te onthou. 9. Herhaling is die sleutel om die werk wat jy ken, te onthou. Hou die pas vol en moenie opgee nie. 10. Slaap elke nag ten minste 8 uur lank, eet gesond en drink baie water – dit is alles belangrike dinge wat jy kan doen om jou brein te ondersteun. Voorbereiding vir die eksamen is amper soos harde fisiese oefening, en daarom moet jy fisies voorbereid wees. Mind © the Gapvan Departement  Basiese Onderwys 2014 INLEIDING ix INTRODUCTION Life Sciences Mind KABVGraad 12 Geografie the Gap CAPS © Departement van Basiese Onderwys 2014 Studietegnieke wat jou help om te leer Hierdie studiegids maak gebruik van drie studietegnieke wat jy ook kan gebruik om die materiaal te bemeester: 1. Sakpas-notas 2. Geheuerympies 3. Breinkaarte Sakpas-notas Sakpas-notas is ’n Ken nou uitstekende manier om al dié een! die kernkonsepte in die Volgende... studiegids te leer. Sakpas- notas is maklik om te maak en hulle pas in jou broek-, hemp- of baadjiesak sodat jy hulle orals saam met jou kan dra: 1. Vou ’n blanko vel papier in die helfte. Vou dit weer in die helfte, en weer. 2. Vou die papier oop. Dit is nou in agt dele verdeel. 1. Vou ’n A4–papier in 3. Sny of skeur die stroke 8 vierkante. langs die gevoude lyne. 4. Skryf die naam van die konsep op die een kant. 5. Skryf die betekenis of verduideliking van die ASPEK konsep op die ander kant. 6. Gebruik verskillende kleure en prente om jou te help onthou. 2. Skryf die naam van 7. Neem jou sakpas-notas die konsep op die een orals met jou saam en kant van ’n vierkant. haal hulle uit wanneer jy ook al ’n kans kry. 8. Soos wat jy leer, plaas jy Die rigting v die notas in drie hopies: a die hellingfrn Ek ken dit goed. ont Amper daar. Moet nog meer leer en oefen. 3. Skryf die definisie 9. Hoe meer jy die notas van die konsep op uithaal en daarna kyk, die agterkant van die hoe beter sal jy die vierkant. konsepte onthou. x INLEIDING  © Departement van Basiese Onderwys 2014  Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie  © Departement © Departement van of Basiese Basic Onderwys Education 2014 Geheuerympies ’n Geheuerympie is ’n nuttige tegniek om inligting wat moeilik is om te onthou, in jou geheue vas te lê. Hieronder is ’n voorbeeld van ’n geheuerympie wat die woord KARTERING gebruik en waar elke letter vir iets anders staan: K – Kry positiewe denke Sukses in Geografie benodig kartering A ­– Aanvaar jy moet studeer vaardighede. R ­– Rig jou aandag T ­– Te min kennis is gevaarlik E ­– Eksamen toets my kennis R ­– Regte antwoorde verdien punte I ­– Inligting is belangrik N ­– Nog ’n bietjie studeer, en ek is gereed! G ­– Geografie is koning! Geheuerympies kodeer inligting, wat dit makliker maak om te onthou. Hoe meer kreatief jy is en hoe meer jou ‘kodes’ jou aan bekende dinge herinner, hoe makliker gaan jy die werk onthou. In hierdie gids is daar voorbeelde van geheue-rympies. Laat hulle jou inspireer om jou eie geheuerympies te skep. Geografie bring ons almal terug Aarde toe! Mind © the Gapvan Departement  Basiese Onderwys 2014 INLEIDING xi INTRODUCTION Life Sciences Mind KABVGraad 12 Geografie the Gap CAPS  © Departement van Basiese Onderwys 2014 Breinkaarte Hierdie studiegids bevat verskeie breinkaarte (ook genoem geheuekaarte) wat die werk in sommige afdelings opsom. Kyk na die prente van ’n neuron (’n breinsel) en ’n breinkaart: Figuur 1: ’n Neuron of breinsel Figuur 2: Reëls vir ’n breinkaart Breinkaarte werk omdat dit inligting aanbied op dieselfde wyse as waarop ons brein die inligting ‘sien’. Wanneer jy die breinkaarte in hierdie studiegids leer, kan jy prente vir elke vertakking byvoeg om jou te help om die inhoud te onthou. Ontwikkel jou eie breinkaarte soos wat jy elke afdeling voltooi. Hoe om jou eie breinkaart te ontwikkel: 1. Draai jou papier dwars sodat jou breinkaart in alle rigtings kan Deur breinkaarte uitsprei. te gebruik, maak dit jou notas meer 2. Besluit op ’n beskrywende naam vir die breinkaart wat die inligting interessant en wat jy daarop gaan plaas bondig saamvat. makliker om te 3. Skryf die naam in die middel en teken ’n sirkel, borrel of prent onthou. rondom die naam. 4. Skryf net sleutelwoorde op die sytakke neer, nie volsinne nie. Hou dit kort en kragtig. 5. Elke tak moet ’n ander idee toon. Gebruik ’n ander kleur pen vir elke idee. Verbind die inligting wat saamhoort. Dit sal jou help om die konsepte in te skerp en te verstaan. 6. Voeg gerus prente by; dit maak nie saak as jy nie goed kan teken nie. xii INLEIDING  © Departement van Basiese Onderwys 2014  Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie  © Departement © Departement van of Basiese Basic Onderwys Education 2014 Vir die eksamendag … Onthou om jou sakrekenaar saam te neem vir 1. Sorg dat jy al die skryfbehoeftes vir jou eksamen byderhand het, die kaartwerk- byvoorbeeld pen, potlood, uitveër, liniaal, gradeboog, passer en eksamen! sakrekenaar (met vars batterye). Bring ook jou ID-dokument en eksamentoelatingsbrief. 2. Wees betyds, arriveer ten minste ’n uur voordat die eksamen begin by die eksamenlokaal. 3. Gaan toilet toe voordat jy die eksamenlokaal binnegaan. Jy wil nie waardevolle tyd verloor deur gedurende die eksamen die lokaal te moet verlaat nie. 4. Gebruik die tien minute leestyd om die instruksies noukeurig deur te lees. Dit help jou om die inligting in jou brein te ‘ontsluit’. Begin met die maklikste vraag om jou denkprosesse aan die gang te sit. In die kaartwerk-eksamen kan jy hierdie tydgleuf gebruik om die kaart noukeurig te bestudeer. 5. Breek die vraag in kleiner dele op om seker te maak jy verstaan presies wat gevra word. As jy die vraag nie behoorlik beantwoord nie, sal jy nie punte daarvoor kry nie. Kyk na die sleutelwoorde in die vraag vir riglyne oor hoe jy dit moet beantwoord. Sien bladsy ix van die studiegids vir ’n lys sleutelwoorde. 6. Probeer om al die vrae te beantwoord. Elke vraag het sekere maklike punte; maak dus seker jy doen ten minste ’n deel van elke vraag in die eksamen. 7. Moenie paniekerig raak nie, selfs al lyk die vraag aanvanklik moeilik. Dit sal wel verband hou met iets wat jy geleer het. Vind die verband. 8. Bestuur jou tyd versigtig. Moenie tyd mors met vrae waaroor jy STERKTE! onseker is nie. Beweeg aan en kom terug as die tyd dit toelaat. 9. Kyk na hoeveel punte aan elke antwoord toegeken word. Die regmerkies in hierdie studiegids se antwoorde gee jou ’n riglyn van hoe punte toegeken word. Moet nie meer of minder inligting gee as wat vereis word nie. 10. Skryf groot en duidelik. Jy sal meer punte kry as die nasiener jou antwoord maklik kan lees. As jy dit kan droom, dan kan jy dit doen! Walt Disney Mind © the Gapvan Departement  Basiese Onderwys 2014 INLEIDING xiii INTRODUCTION Life Sciences Mind KABVGraad 12 Geografie the Gap CAPS  © Departement van Basiese Onderwys 2014 Sleutelwoorde wat jou help om vrae te beantwoord Dit is belangrik om die aksiewoorde (die woorde wat jou sê wat om te doen) te identifiseer en te begryp sodat jy presies weet wat die eksaminator verwag. Gebruik die verduidelikings in die tabel as riglyn wanneer jy vrae beantwoord. Vraagwoord Wat van jou verwag word Analiseer Onderskei; ondersoek en interpreteer krities; positiewe en negatiewe; voor- en nadele Annoteer Voeg verduidelikende notas by ’n illustrasie, kaart of skets Beredeneer Verskaf redes om ’n stelling te steun of te weerlê Beskryf Lys die hoofkenmerke van iets; gee ’n oorsig van (let op dat ’n skets of kaart deel kan wees van ’n beskrywing) Bespreek Verskaf die redes vir jou stelling; noem die vir- en teenopsies en kom tot ’n gevolgtrekking Definieer Sê kernagtig en duidelik wat iets beteken Demonstreer Wys of maak duidelik; illustreer of verduidelik; bewys deur redenering en voorbeelde (let op dat jy ’n voorbeeld kan gee) Evalueer Spreek ’n opinie uit met voorbeelde van hoe goed/sleg, negatief/positief, suksesvol/ onsuksesvol iets is Gee Stel van feite sonder bespreking of verduideliking (let op dat jy gevra kan word om ’n ‘rede te verskaf’) Identifiseer Noem ’n kenmerk van die bronmateriaal Interpreteer Gee ’n verduideliking van, sê wat die betekenis is Klassifiseer Plaas aspekte met soortgelyke kenmerke in dieselfde groep; rangskik na gelang van tipe of soort Kontrasteer Beklemtoon verskille tussen aspekte, gebeure of probleme Lewer Gee jou opinie gebaseer op feite kommentaar Verduidelik Maak dit wat jy aanbied duidelik, interpreteer dit en gee besonderhede. Verskaf redes vir opinie- of resultaatverskille. Vergelyk Lys ooreenkomste en verskille Verklaar Verduidelik die oorsaak van; verduidelik HINT! hoekom; verskaf redes vir wenk Omkring die aksiewoord en onderstreep enige ander belangrike sleutelwoorde in die vraag. Hierdie woorde v.b. Voorbeelde van sleutelwoorde EG - worked examples sê jou presies wat gevra word. 1. Skets ’n lengteprofiel van ’n rivier (van oorsprong tot riviermond) eksamen en dui die boloop, middelloop en onderloop aan. (1 × 4 = 4) 2. Noem twee eienskappe van ’n rivier se boloop. (2 × 2 = 4) 3. Beskryf ’n rivier se onderloop. (2 × 2 = 4) 4. Beskryf een verskil van ’n rivierkanaal in die boloop en comment die onderloop. nota (2 × 2 = 4) activity ACTIVITIES boy and girl-left and right of page xiv INLEIDING  © Departement van Basiese Onderwys 2014  Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie activity  © Departement © Departement van of Basiese Basic Onderwys Education 2014 Leerder se kontrolelys Gebruik hierdie kontrolelys wanneer jy vir die eksamen voorberei. Die regmerkies (3) dui aan watter aspekte van die kurrikulum in die studiegids gedek word. Die sterretjies (*) dui aan dat jy jou handboek en klasnotas moet raadpleeg. Inhoud van die kurrikulum Gedek in Ek verstaan Ek studiegids nie verstaan KLIMAAT EN WEER 1. Middelbreedte- Algemene kenmerke 3 siklone Vormingsgebiede van middelbreedtesiklone 3 Ontwikkelingstadiums * Kouefronttoestande 3 Warmfronttoestande * Okklusiefronte * Identifisering op sinoptiese kaarte en op 3 satellietbeelde 2. Tropiese siklone Algemene kenmerke 3 Faktore wat tropiese siklone veroorsaak 3 Vormingsgebiede van tropiese siklone 3 Vormingstadiums * Geassosieerde weersomstandighede * Identifisering op sinoptiese kaarte en op 3 satellietbeelde Uitwerking op menslike aktiwiteite en die * omgewing Moontlike voorsorgmaatreëls en bestuur * van die gevolge 3. Subtropiese Faktore wat Suid-Afrika se klimaat beïnvloed 3 antisiklone en Ligging van die Hoëdrukstelsels * geassosieerde weersomstandighede Algemene kenmerke van die * Hoëdrukstelsels Antisikloniese sirkulasie * Bewegende ontwrigtings: Middelbreedte- * en Tropiese siklone, Lyndonderstorms, Bergwinde Lees en interpretering van satellietbeelde en * sinoptiese weerkaarte Mind © the Gapvan Departement  Basiese Onderwys 2014 INLEIDING xv INTRODUCTION Life Sciences Mind KABVGraad 12 Geografie the Gap CAPS © Departement van Basiese Onderwys 2014 4. Valleiklimate Hellingaspek 3 Anabatiese winde 3 Katabatiese winde 3 Rypsones 3 Inversielae 3 Uitwerking op menslik aktiwiteite (Nedersettings en Boerdery) 3 5. Stadsklimate Redes vir verskille in landelike en stadsklimate 3 Stedelike hitte-eilande 3 Besoedelingskoepel 3 Maniere om die hitte-eilanduitwerkings te verminder 3 GEOMORFOLOGIE Suid-Afrika se dreineringstelsels 1. Dreineerbekkens 3 2. Dreineerpatrone 3 3. Dreineerdigtheid 3 4. Riviertipes 3 6. Rivierafvoer Hidrografieke 3 Laminêre vloei 3 Turbulente vloei 3 7. Rivierprofiele Dwarsprofiel 3 Lengteprofiel 8. Fluviale landvorme 3 9. Riviergradering 3 10. Verjonging Redes 3 Landvorme 11. Rivierrowery/stroomroof 3 12. Bestuur van 3 opvanggebiede en riviere LANDELIKE NEDERSETTING EN STEDELIKE NEDERSETTING 1. Nedersettingstudie Nedersettingkonsep Lokaliteit en standplaas 3 2. Nedersettingstudie Patrone Grootte Kompleksiteit Funksies 3 3. Landelike nedersetting 3.1 Ligging en standplaas van die landelike nedersettings 3 3.2 Klassifikasie van Landelike Patrone Nedersettings Vorme 3 4. Grondgebruik in landelike gebied 3 5. Landelike nedersettingkwessies 3 xvi INLEIDING  © Departement van Basiese Onderwys 2014  Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie  © Departement © Departement van of Basiese Basic Onderwys Education 2014 5.1 Landelik-stedelik migrasie 3 5.2 Landelike ontvolking en die gevolge daarvan op landelike gebiede * 5.3 Maniere om landelike ontvolking te bekamp 3 5.4 Maatskaplike geregtigheidskwessies in landelike gebiede 3 STEDELIKE NEDERSETTING 6. Oorsprong van stedelike nedersettings * 7. Ligging en standplaas van stedelike nedersettings 3 8. Klassifikasie van stedelike gebiede 3 8.1 Funksie Sentrale plekke 3 Handel en vervoer Gespesialiseerde dorpe of stede 9. Stedelike hiërargie 3 10. Stedelike strukture en patrone 3 11. Grondgebruiksones 3 12. Morfologiese struktuur van ’n stad 3 13. Modelle van stadstrukture 3 14. Stedelike nedersettings- kwessies 14.1 Probleme van stedelike nedersettings 3 15. Ekonomiese, maatskaplike en omgewings- ongeregtigheid 3 EKONOMIESE GEOGRAFIE VAN SUID-AFRIKA 1. Ekonomiese struktuur 3 1.1 Ekonomiese sektore Primêre Sekondêre Tersiêre Kwaternêre 3 1.2 Bydrae van die ekonomiese sektore 3 2. Landbou/Boerdery 3 2.1 Die rol van klein- en Belangrikheid van landbou grootskaalse boere 3 2.2 Hoofprodukte * 2.3 Faktore wat landbou in Bevorder/bevoordeel Suid-Afrika beïnvloed Strem/verhinder/beperk 3 2.4 Voedselsekerheid en -onsekerheid 3 3. Mynbou 3 Mind © the Gapvan Departement  Basiese Onderwys 2014 INLEIDING xvii INTRODUCTION Life Sciences Mind KABVGraad 12 Geografie the Gap CAPS © Departement van Basiese Onderwys 2014 3.1 Bydrae van mynbou/rol van mynbou 3 3.2 Faktore wat mynbou in Bevorder/bevoordeel Suid-Afrika beïnvloed Strem/verhinder/beperk 3 4. Sekondêre en Tersiêre sektore 3 4.1 Bydrae van Sekondêre en Sekondêre sektor Tersiêre sektore 3 Tipes nywerhede * Faktore wat Bevorder/bevoordeel Nywerheidsontwikkeling Strem/verhinder/beperk en hulle lidding beïnvloed 3 Suid-Afrika se Gauteng (PWV) nywerheidsgebiede Enthekwini (Durban-Pinetown) Nelson Mandela-metro (Port Elizabeth- Uitenhage) Suid-wes Kaap 3 Strategieë vir Ná-apartheid industriële ontwikkeling nywerheidsontwikkeling Ruimtelike Ontwikkelingsinisiatiewe Nywerheidsontwikkelingsones 3 Informele sektor Kenmerke 3 Redes vir Ontwikkeling 3 Uitdagings vir informele sektor 3 5. Kwaternêre ekonomiese aktiwiteite 3 GEOGRAFIESE VAARDIGHEDE EN TEGNIEKE 1. Kaartwerktegnieke 3 2. Toepassing 3 Foto’s 3. Foto’s gebruik in kaartwerk * 4. Toepassing 3 5. GIS 3 xviii INLEIDING  © Departement van Basiese Onderwys 2014  Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie  Hoofstuk 1 Klimaat en weer In hierdie hoofstuk word sekondêre (streeks-) en tersiêre (plaaslike) sirkulasies of weerpatrone behandel. Hierdie kennis sal jou in staat stel om weerpatrone en die mikroklimaat van stede en valleie in die eksamen te analiseer. Klimaat en weer Sekondêre Tersiêre sirkulasie sirkulasie SA-klimaat Sinoptiese Globale lug- Siklone Plaaslike (1.3) weerkaart sirkulasie (1.2) klimaat (1.1.1) (1.1.2) (1.4) Oseane en Middelbreedte- Anabatiese en seestrome siklone (1.2.1) katabatiese (1.3.1) winde (1.4.1) Tropiese siklone (1.2.2) Aspek (1.4.2) Plato (1.3.2) Stadsklimate (1.4.3) Subtropiese Kenmerke van hoëdrukgor- siklone (1.2.3) del (1.3.3) © Departement van Basiese Onderwys 2014 HOOFSTUK 1 KLIMAAT EN WEER 1 Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie 1 Hoofstuk Sleutelkonsepte PAY SPECIAL ATTENTION NB NBvoorkom, verstaan en ken, As jy die definisies wat in hierdie hoofstuk sal jy in staat wees om meeste van die vrae te beantwoord wat in die finale eksamen gevra word oor die klimaat- en weer- (klimatologie) afdeling. Gebruik jou sakpas-notas om die konsepte goed te ken (sien bladsy x vir die metode om hulle te maak). Illustrasies toegevoeg tot HINT! die sakpas-notas sal jou help om die konsepte beter te onthou. hint Konsep Definisie Anabatiese winde e.g. EG - worked examples Warm winde wat bedags al langs die vallei bergop waai. Antisikloon (hoogdruk) Ontstaan as gevolg van dalende lug. Lug beweeg antikloksgewys, divergeer (uitwaarts)exams en daal in die suidelike hemisfeer, bv. die Suid-Atlantiese, Suid-Indiese en Kalahari-Hoogdruksel. Aspek Die rigting van die hellingfront. Bergwinde Warm, droë winde wat vanaf Suid-Afrika se binneland na die kusgebiede waai. Hitte-eiland Hoër temperature activity in stedelike gebiede as in die omringende landelike gebiede. ’n Hitte-eiland ontstaan weens vele oorsake,ACTIVITIES ingesluit boy besoedeling. and girl-left and right of page Intertropiese ’n Gebied langs die ewenaar waar die tropiese oostewinde van die hemisfere Konvergensiesone (ITKS) mekaar ontmoet. activity Inversielaag Sone waar dalende koue lug die stygende warm lug ontmoet. ’n Atmosferiese laag waarin temperatuur met hoogte toeneem. Step by step comment comment Katabatiese winde Koel winde wat snags al langs die vallei afwaarts waai. Klimaatverandering Langtermyn veranderinge in die globale klimaat wat ongewone en ekstreme (sterker) weertoestande veroorsaak. Polêre oostewinde Winde wat vanaf die pool na die subpolêre laagdrukgordels waai (90° tot 60°). Sikloon (laagdruk) Ontstaan as gevolg van stygende lug. Lugbeweging is kloksgewys, konvergeer (inwaarts) en styg in die suidelike hemisfeer, bv. kuslaagdrukstelsel, tropiese sikloon en middelbreedtesikloon. Temperatuur inversie Temperatuur wat met hoogte toeneem. Termiese gordel Warmer temperatuursone bo die valleibodem. Tropiese oostewinde/ Winde wat van die subtropiese hoogdrukgordels na die ekwatoriale laagdrukgordel passaatwinde waai (0° tot 30°). Westewinde Winde wat van die subtropiese hoogdrukgordels na die subpolêre laagdrukgordels waai (30° tot 60°). 2 HOOFSTUK 1 KLIMAAT EN WEER  © Departement van Basiese Onderwys 2014  Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie  Hoofstuk 1 1.1 Inleiding Ons gaan ons nou stoespits op die Suid-Afrikaanse klimaat, middelbreedte- en tropiese siklone. Eerstens moet ons egter sinoptiese weerkaarte verstaan. 1.1.1 Sinoptiese weerkaart- interpretasie PAY SPECIAL ATTENTION NB NB Jy moet ’n sinoptiese weerkaart kan interpreteer om weerpatrone en -verskynsels beter te verstaan. ’n Sinoptiese weerkaart toon weertoestande en -verskynsels (temperatuur, reënneerslag, windspoed Vrae oor sinoptiese en rigting, atmosferiese druk en wolkbedekking) oor ’n groot gebied op ’n weerkaarte kom gereeld voor HINT! gegewe tydstip volgens wêreldwye waarnemings geneem op dieselfde tyd in die eksamen. (van weerstasies, vliegtuie, weerballonne en hint satelliete). ’n Sinoptiese weerkaart bevat lyne wat isobare genoem word: Die lyne verbind punte van gelyke druk (die druk is dieselfde al langs een isobaarlyn). e.g. EG - worked examples Die druk word gemeet in hektopascal (hPa). Die isobare vorm patrone (patrone gevorm deur baie isobare). Figuur 1.1.1A en B toon ’n laagdruk- en hoogdruksel. exams Let op dat die druklesing afneem nader aan die laagdrukmiddel en toeneem nader aan die hoogdrukmiddel. activity ACTIVITIES boy and girl-left and right of page Figuur 1.1.1A: Laagdruksel soos Figuur 1.1.1B: Hoogdruksel soos dit aangetoon word op ’n dit aangetoon word op ’n sinoptiese sinoptiese weerkaart weerkaart activity Figuur 1.1.1C op bladsy 4 toon ’n eenvoudige weerstasie. Dit beskryf die weer van ’n spesifieke plek wat op die sinoptiese weerkaart voorkom. Jy kan in die eksamen gevra word om die weer van ’n spesifieke Step by stepplek wat comment comment op die sinoptiese weerkaart voorkom, te beskryf met verwysing na die weerstasie. Jy sal die volgende weerelemente moet toelig: Wolkbedekking Windrigting Windspoed Lugtemperatuur Doupunttemperatuur Neerslag (enige vorm van water wat uit die lug val, bv. reën, hael, sneeu en ys) © Departement van Basiese Onderwys 2014 HOOFSTUK 1 KLIMAAT EN WEER 3 Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie 1 Hoofstuk Onthou die Let op die volgende weertoestande vir hierdie kompaspunte om weerstasie: die windrigting te bepaal. Windspoed 15 knope Windrigting NW Lugtemperatuur 27°C Neerslag reën Doupunttemperatuur 24°C Wolkbedekking betrokke Figuur 1.1.1C: ’n Weerstasievoorbeeld Wolkbedekking Windspoed Neerslag oop 5 knope reën PAY SPECIAL ATTENTION motreën NB NB reënbuie 10 knope sneeu ¾ wolke Maak seker dat jy die hael weersimbole soos getoon in 15 knope mis Figuur 1.1.1D (links) ken. Dit HINT! betrokke mistig sal jouhint help om ’n vraag soos 20 knope donderstorms hierdie te beantwoord. donderstorms met hael e.g. EG - worked examples Figuur 1.1.1D: Weersimbole wat op ’n sinoptiese kaart gebruik word exams PAY SPECIAL ATTENTION NB NB Wanneer jy vrae gebaseer op ’n sinoptiese weerkaart in die eksamen moet beantwoord, sal óf ’n somer sinoptiese kaart (sien Figuur 1.1.1E op bladsy 8), óf ’n winter sinoptiese kaart (sien Figuur 1.1.1F op bladsy 5) voorsien word. Maak seker dat jy weet op watter HINT! eienskappe op die gegewe kaart jy moet let. hint activity ACTIVITIES boy Somer sinoptiese and girl-left and kaart right of page Figuur 1.1.1E op bladsy 8 toon ’n tipiese somer sinoptiese weerkaart van e.g. activity EG - worked examples Suid-Afrika. Die eienskappe van ’n somer sinoptiese kaart waarop jy moet let, is: 1. Tropiese sikloon (soek die simbool op die sinoptiese kaart) 2. Laagdruk oor die land (sien die laagdruksel in Figuur 1.1.1E) exams 3. Die datum Step by step comment comment 4. Suid-Indiese Hoogdruksel geleë suidoos van Suid-Afrika (sien die hoogdruksel in Figuur 1.1.1E) 5. Algemene hoë temperature oor die land activity ACTIVITIES boy and girl-left and right of page activity 4 HOOFSTUK 1 KLIMAAT EN WEER  © Departement van Basiese Onderwys 2014  Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie  Hoofstuk 1 Let op die hoë temperature by dié Tropiese weerstasie sikloon Weerstasie Temperatuur: 28°C Doupunttemperatuur: 23°C Windrigting: NO Windspoed: 20 knope Wolkbedekking: Betrokke Neerslag: Reën Laagdruk Datum Suid-Indiese Hoogdruk Figuur 1.1.1E: ’n Tipiese somer sinoptiese weerkaart van Suid-Afrika Winter sinoptiese weerkaart Figuur 1.1.1F hieronder toon ’n tipiese winter sinoptiese weerkaart van Suid-Afrika. Die eienskappe van ’n winter sinoptiese weerkaart waarop jy moet let, is: 1. Koue fronte wat oor die land beweeg 2. Dominante Kalahari-Hoogdruk oor die land (soek ’n groot hoogdruksel oor die land) 3. Die datum 4. Die Suid-Indiese en Suid-Atlantiese Hoogdruksel is nader aan die land en verder noord 5. Algemene lae temperature oor die land koue front lae temperatuur oop lug Weerstasie Temperatuur: 11°C Doupunttemperatuur: 6°C Windrigting: N Windspoed: 10 knope 11 Wolkbedekking: Betrokke 6 Gough Neerslag: Reën Datum Figuur 1.1.1F: ’n Tipiese winter sinoptiese weerkaart van Suid-Afrika © Departement van Basiese Onderwys 2014 HOOFSTUK 1 KLIMAAT EN WEER 5 Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie 1 Hoofstuk 1.1.2 Globale lugsirkulasie Dit is winde wat oor groot gebiede van die Aarde voorkom. Ons onderskei drie globale windstelsels: PAY SPECIAL ATTENTION NB Die tropieseNB oostewinde Die westewinde Die polêre oostewinde Oefen om uit geheue Figuur 1.1.2 te skets en al ’n Krag, genaamd Coriolis-krag, laat winde in die suidelike hemisfeer na die byskrifte in te skryf. HINT! links en in die noordelike hemisfeer na regs beweeg. hint Die drie-sel groepering, drukgordels en globale winde vorm gesamentlik die globale lugsirkulasie, soos geïllustreer in Figuur 1.1.2. e.g. Poolsel EG - worked examples Polêre hoogdruk Ferrel-sel Polêre oostewinde exams Subpolêre laagdruk Westewinde Subtropiese hoogdruk Hadley-sel Tropiese oostewinde Ekwatoriale laagdruk Intertropiese konvergensiesone activity Tropiese oostewinde Hadley-sel ACTIVITIES boy Subtropiese hoogdruk Westewinde and girl-left and right of page Subpolêre laagdruk activity Ferrel-sel Polêre oostewinde Poolsel Polêre hoogdruk Step by step Figuur 1.1.2: comment comment Globale lugsirkulasie 1.2 Siklone 1.2.1 Middelbreedtesiklone In hierdie afdeling gaan ons middelbreedtesiklone se besondere aspekte bespreek. Ons sal fokus op die dwarsprofiel van ’n volwasse middelbreedtesikloon en die weer wat deur die koue front veroorsaak word. Kennis oor hierdie afdeling word gereeld getoets omdat Suid-Afrika meestal beïnvloed word deur koue fronte wat oor die land beweeg. Figuur 1.2.1A hieronder toon ’n dwarsprofiel van ’n middelbreedtesikloon. Jy moet die skets kan teken en die byskrifte korrek invoeg uit ’n sinoptiese voorstelling soos getoon in Figuur 1.2.3A (sien bladsy 10, tabel 1.1). 6 HOOFSTUK 1 KLIMAAT EN WEER  © Departement van Basiese Onderwys 2014  Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie  Hoofstuk 1 Algemene beweging Oefen om van stelsel Figuur 1.2.1A te skets en die byskrifte korrek Cumulonimbus te plaas. Jy moet in staat Koue front wees om die weer te beskryf wat gepaardgaan met ’n middelbreedte- Warm sikloon. Warm sektor front 0°C 0°C Koue, digte lug beweeg Koue, digte lug Warm lug styg beweeg weg onder warm lug in bo koue lug uit 2 1 A B Figuur 1.2.1A Dwarsprofiel van A tot B van ’n volwasse middelbreedtesikloon (volgens die sinoptiese voorstelling soos getoon in Figuur 1.2.3A). Die koue front van ’n middelbreedtesikloon wat na Suid-Afrika beweeg, beïnvloed ons weer die meeste (sien Figuur 1.2.1C op bladsy 8. Soek na inligting oor die weertoestand Weer voor die koue front (sien punt 1 in Figuur 1.2.A hierbo): wat geassosieer word met die Koel temperature warm front en warm sektor. Baie lae druk Jy sal dan beter voorbereid wees vir die eksamen Betrokke toestande, cumulonimbuswolke en die onderwerp Donderstorms beter verstaan. Weer agter die koue front (sien punt 2 in Figuur 1.2.1A hierbo): Koue temperature Hoogdruk Deels bewolkte toestande, cumuluswolke Ligte reën Let op dat wanneer ’n middelbreedtesikloon van wes na oos beweeg, ons die warm lugmassa voor die koue front eerste ervaar en daarna die lug agter die koue front. Figuur 1.2.1A hierbo toon dit aan namate van punt 1 na punt 2 beweeg word. Figuur 1.2.1B (hieronder) toon die weertoestand voor en ná die koue front. Baie lae druk Hoogdruk Gedeeltelik Betrokke Cumulo- Cumulus bewolk nimbus Koud Ligte reën Voor die koue front Die koue front Agter die koue front Figuur 1.2.1B: Weertoestande voor en ná die koue front © Departement van Basiese Onderwys 2014 HOOFSTUK 1 KLIMAAT EN WEER 7 Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie 1 Hoofstuk Wolke langs die koue front Wolke langs die warm front Figure 1.2.1C Satellietbeeld van ’n middelbreedtesikloon 1.2.5 Tropiese siklone Maak seker dat jy Figuur 1.19 ’n Tropiese sikloon is ’n tipe laagdrukstelsel wat gewoonlik in die kan skets en die trope ontwikkel. Dit gaan gepaard met donderstorms en lugsirkulasie korrekte byskrifte naby die Aarde se oppervlak, kloksgewys in die suidelike hemisfeer en kan invoeg. antikloksgewys in die noordelike hemisfeer. In Amerika word tropiese siklone orkane genoem, in China en Japan tifone en Willy-willies in Australië. In die seisoen waarin tropiese siklone voorkom, word hulle alfabeties be naam, byvoorbeeld ‘Alfred’ dui aan dat dit die eerste tropiese sikloon in daardie seisoen is. Ons gaan die besondere aspekte van ’n tropiese sikloon bespreek aan die hand van ’n dwarsprofiel van ’n volwasse tropiese sikloon. Die volgende is nodig om ’n tropiese sikloon te laat ontstaan: temperatuur van 27°C of hoër Coriolis-krag genoegsame vog Dalende lug minder funksie Figuur 1.2.2A hieronder Cumulonimbus toon ’n dwarsprofiel van ’n Cumulonimbus tropiese sikloon. Jy moet die skets kan teken en die Oog byskrifte korrek invoeg uit ’n sinoptiese voorstelling soos getoon in Figuur 1.2.3A Cumulus Laagdruk (sien bladsy 9, tabel 1.1). Donderstorms A B Figuur 1.2.2A: Dwarsprofiel van A tot B van ’n tropiese sikloon (sinoptiese voorstelling in Figuur 1.2.3B op bladsy 10, Tabel 1.10) 8 HOOFSTUK 1 KLIMAAT EN WEER  © Departement van Basiese Onderwys 2014  Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie  Hoofstuk 1 1.2.3 Kenmerke van middelbreedte- en tropiese siklone Jy moet die kenmerke van elke 1. Multikeuse vrae sikloon ken. Die Voorbeeld: kenmerke word tipies in die eksamen op een ’n Ander naam vir ’n middelbreedtesikloon is: van drie maniere 1. Gematigde sikloon gevra. 2. Tropiese storm 3. Tifoon 4. Tropiese sikloon (Die korrekte antwoord is onderstreep) 2. Kort antwoord vrae Voorbeeld: Noem twee kenmerke van ’n tropiese sikloon. Antwoord: 1. Vergesel van donderstorms 2. Oog in die middelpunt 3. Skets ’n dwarsprofiel van A tot B Sien Figuur 1.2.3A en 1.2.3B vir voorbeelde. Tabel 1.1 hieronder vergelyk die kenmerke van middelbreedte- en tropiese siklone. KENMERKE Middelbreedtesikloon Tropiese sikloon Ander name Frontale depressie, gematigde sikloon, buite Orkaan, tifoon, Willy-willies (alfabeties tropiese sikloon benaam aan die begin van elke seisoen) Formasie 40-60°N en S ± 5°N en S Voorkoms 30-60°N en S Oor tropiese oseane 5-30°N en S Beweging Wes na oos Oos na wes Seisoen Regdeur die jaar in albei hemisfere; Mid- tot laat somer, vroeë herfs beïnvloed Suid-Afrika in die winter Identifiserings- Warm front, warm sektor, koue front, koue Stormagtige weer in die vorteks; die oog is ’n kenmerke sektor kalm, intense laagdrukgebied Weer Weer geassosieer met ’n koue front: betrokke, Warm tot baie warm, stormagtige winde; lae temperature, sterk wind, swaar reën intense donderstorm aktiwiteit Gebiede Westelike kusgebiede van vastelande in die Oostelike kusgebiede van vastelande in beïnvloed gematigde breedtegrade tropiese breedtegrade © Departement van Basiese Onderwys 2014 HOOFSTUK 1 KLIMAAT EN WEER 9 Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie 1 Hoofstuk Sinoptiese Koue front Warm front NW aanduiding van Koue Warm die siklone op sektor sektor ’n weerkaart A B A B SW Figuur 1.2.3A: Sinoptiese voorstelling van ’n Figuur 1.2.3B: Sinoptiese voorstelling van ’n middelbreedtesikloon tropiese sikloon Tabel 1.1: Kenmerke van middelbreedte- en tropiese siklone Let op hoe die wolke kloksgewys ’n spiraal- patroon vorm Figure 1.2.3C Satellietbeeld en ’n sinoptiese weerkaart op dieselfde dag 10 HOOFSTUK 1 KLIMAAT EN WEER  © Departement van Basiese Onderwys 2014  Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie  Hoofstuk 1 1.3 Faktore wat die Suid- Afrikaanse klimaat beïnvloed Drie faktore wat die grootste invloed op Suid-Afrika se klimaat uitoefen: Suid-Afrika is grootliks omring met oseane en seestrome. Suid-Afrika is grotendeels op ’n plato geleë. Suid-Afrika is blootgestel aan die subtropiese hoogdrukgordel. Hierdie drie faktore veroorsaak die tipiese weer wat ons elke seisoen ondervind. Kom ons analiseer die besonderhede van elke faktor. 1.3.1 Die invloed van die oseaan Die warm en seestrome op Suid-Afrika se Agulhasstroom vloei langs die suidkus. Dit is egter klimaat nie nodig om te weet hoe dit die landsklimaat Suid-Afrika is tot ’n groot mate omring met oseane. Die oseane beïnvloed beïnvloed nie. die kus- en binnelandtemperature soos volg: Waterverwarming vind stadig plaas en so ook afkoeling. Dit bring gematigde temperature langs die kuslyn mee (daar is nie groot verskil tussen minimum en maksimum temperature nie) – ook bekend as seeklimaat (maritieme klimaat). Dit veroorsaak dat binnelandse temperature ekstreem is (die minimum en maksimum temperature verskil baie) – ook bekend as vastelandklimaat (kontinentale klimaat). Die wintertemperatuur in Johannesburg, byvoorbeeld, is maksimum 25°C en minimum 1°C (klimaat uiterstes), terwyl die maksimum temperatuur in Durban 25°C en die minimum 15°C is (gematig). © Departement van Basiese Onderwys 2014 HOOFSTUK 1 KLIMAAT EN WEER 11 Mind the Gap KABV Graad 12 Geografie 1 Hoofstuk Seestrome beïnvloed ook temperature en reënval: Die seestrome aan ons oos- en weskus beïnvloed Suid-Afrika se klimaat die meeste. Die warm Mosambiekstroom vloei langs ons ooskus. Die koue Benguelastroom vloei langs ons weskus. Die warm Mosambiekstroom veroorsaak hoë temperature en meer reën op die ooskus. Die koue Benguelastroom veroorsaak lae temperature en minder reën op die weskus. Die seestrome se invloed bring mee dat temperature aan die ooskus hoër is as aan die weskus. Figuur 1.3.1A toon die seestrome wat Suid-Afrika se klimaat beïnvloed en die voortspruitende minimum temperature. Vind uit wat die rede is vir die winterreën °C in die Suidwes-Kaap om jou 15 te verkry. Bloemfontein Port Nolloth (koud) Durban